Абзал ҚҰСПАН, адвокат,
Батыс Қазақстан облыстық
адвокаттар алқасының мүшесі

Біздің Конституциямызды жалпыхалық­тық референдумда қабылданып, бүгінгі күні өзі­нің маңыздылығын, өміршеңдігін дә­лел­деді деп айтуға толық негіз бар. Қазіргі кез­де­ көптеген ғалымдар, қоғам қайраткерлері Кон­ституцияға байланысты өз пікірлерін біл­діріп жатыр. Бірақ кей ғалымдар мақ­тай­мыз деп, тым асыра сілтеп жібергендей әсер қал­дырады маған. Жай халықта шаруам жоқ, алайда, заңгер мамандар белгілі-бір мә­селеге баға беру барысында әр сөзін ой­ла­нып айтып, нақты фактілерге жүгінгендері дұрыс. Университет қабырғасында біздерді ұс­таздарымыз солай үйретті, солай тәр­бие­ле­ді.
Мысалы, заң ғылымдарының докторы Эр­кин Дуйсенов деген ғалым «Біздің Конституциямызда ешқандай кемшілік жоқ» деп мә­­лім­­депті. Өзі және Конституционалист ға­лым екен. Мен бұл пікірмен еш келісе ал­май­мын. Кез келген затта, мейлі ол заң бол­сын, өнер туын­дысы болсын, кемшілік бо­луы мүмкін. Біз Жаратушыны ғана еш кемшіліксіз деп ай­та аламыз. Ал, Конституция – оның қасын­да бір топ ғалымның твор­честволық еңбегі. Конс­титуцияның жағымды жақтарын айтушылар қарасы көп болған­дықтан, мен өз та­ра­пымнан кейбір проб­ле­малық тұстарын ай­та кеткенді жөн көріп отырмын.
Айталық, кез келген заң актісінде, мейлі ол кодекс болсын, басқа болсын, коллизияға жол берілмеуі керек. Коллизия дегеніміз – қыс­қаша айтқанда, белгілі-бір қоғамдық қа­рым-қатынастарды реттейтін заң нор­ма­лары­ның өзара қарама-қайшылықтары. Ха­лықаралық құқықтық стандарттар бойынша заң актілерінің сапасын анықтайтын бірден-бір көрсеткіш, ол осы –коллизиялық нормалардың болмауы.
Менің пікірімше, біздің Конституциямызда өз ішінде және басқа заңдармен арада ондай нормалар бар. Атап айтқанда:
Конституцияның 75-бабы, 1 бөлігінде «Қа­зақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асыратыны», ал, 77-ба­бы, 3 бөлігі, 1 тармағында «Адамның кінәлі екен­дігі заңды күшіне енген сот үкімімен та­нылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелетіні» бекітілген. Бұл нор­ма­лардан адамды кінәлі деп тану және қыл­мысына орай жаза тағайындау тек сот құ­зі­ре­тінде ғана екенін байқаймыз.
Алайда, биылғы жылдан бастап, елімізде жаңа қылмыстық кодекс күшіне енді. Сол ко­декстегі 65 баптың нормасына сәйкес, бі­рінші рет қылмыс жасаған адам, жасаған қыл­мысының ауырлығына қарамастан, қыл­мыстан босатылуы мүмкін екендігі көзделген. Егер Сіз бұл норма сот үшін қарастырылған деп ойласаңыз қателесесіз, бұл қылмыстық қу­далау органдарына берілген құзырет. Қа­зір­гі кезде тәжірибеде қылмыстық қудалау органдары заңның осы бабын кеңінен қол­дану­ға кірісіп те кетті. Тап осы мақаланы жазу барысында, менің өзімнің қатысуыммен сы­­байлас жемқорлық сипатындағы бір қыл­мыс­тық іс сотта қаралуда. Әуелі тергеу ор­ган­­дары пара алып жатқан жерінен бір мем­­­лекеттік мекеменің қызметкерін қолға тү­сіреді. Алайда, ол адам мемлекеттік қыз­мет­ші емес болып шығады, тиісінше сыбайлас жемқорлықтың субъектісі бола алмай­тын­дықтан, оны бұл ақшаны өзінің бастығына апа­рып беруге немесе соған арналған ақша еді деп айтуға үгіттейді. Қызметкер бас тартады, өйткені мекеме басшысы бұл жағдай­дан мүлдем бейхабар еді. Соңында не болды дейсіз, арада 3 апта уақыт өткесін қызмет­кер­ді еш қажеттілігі болмаса да, уақытша оқ­шаулау орнына апарып қамайды, сол жер­де екі күн отырған әлгі қызметкер «қыл­мы­сын» толық мойындап, ақшаны негізі басшыма апаруға тиісті едім деген жауап береді. Оның тек осы жауабы негізінде басшысы қа­мауға алынды, іс сотқа жолданды, ал пара алып ұсталған қызметкер жауаптылықтан ҚР ҚК-нің 65 бабы негізінде босатылды. Сот­та аталған жағдайлардың барлығы анық­тал­са да, судьяның тергеу органымен қабыл­дан­ған әлгі шешімнің күшін жоюға құқығы жоқ. Жалпы, бұндай жағдай тәжірибеде бі­рін­ші рет орын алып отырған жоқ, сонда қыл­мыстық іс бойынша адам тағдырын кім ше­шіп отыр деген сұрақ туындайды. Менің ойым­ша, қымыстық заңнамада прокурордың ық­палы бәрінен де күшті. Мұның себебі, қыл­мыстық кодексте, қылмыстық іс жүргізу ко­дексі де Бас Прокуратураның басшы­лы­ғымен дайын­далғандықтан осындай заң пай­да болды.
Конституциямыз өзгертулер мен толық­ты­руларды қажет етеді. Мысалы, тәжіри­бе­де заңды қолдануға байланысты әр түрлі түсі­ніспеушіліктер болуы себепті, белгілі-бір заң актісін талқылауға (толкование) қажет­ті­ліктер туындап жатады. Өйткені, қандай заң болмасын, өмірдегі барлық қарым-қа­ты­насты реттеп қоя алмайтыны түсінікті жағ­дай ғой. Алайда, Конституцияда заңды тал­қылауға байланысты сол заңды шығарған Пар­ламентке немесе басқа да органға құзы­рет берілмеген. Ондай нормалар ҚР «Нор­ма­тив­тік құқықтық актілер туралы» Заңымен де қа­растырылмаған. Сөйте тұра, Конс­ти­туция­ның 4 бабы, 1 бөлігіне сәйкес, Жоғарғы Сот­қа қатысты «Қазақстан Республикасында қол­данылатын құқық Конституцияның, соған сәй­кес заңдардың, өзге де нормативтік құ­қықтық актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндет­те­ме­лерінің, сондай-ақ, Республика Конституция­лық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нор­ма­тив­тік қаулыларының нормалары болып та­­­былады» деп белгіленген. Конституциялық Кеңес осы­ған байланысты өзінің 06.03.1997 ж., №3 Қау­лы­сымен Жоғарғы Соттың сот тәжірибесін қол­дануға байланысты тек заңдарға ғана емес, Конституцияға қатысты да Нормативтік Қаулылар шығара алатынын көрсетеді. Яғни Жоғарғы Сот сотта қаралған белгілі бір жағ­дайға байланысты мына заңды былай, мына заңды, тіпті Конституцияны былай түсіну ке­рек деп, өз Қаулысын шығара береді. Ресми олай аталмағанымен, іс жүзінде талқылаумен айналысады. Сонда қалай болғаны, заңды шығарған Парламентте талқылау құқығы жоқ та, сол Заңды қолданатын сотта талқы­лау құқығының болғаны ма? Халықаралық стан­дарттар тұрғысынан келсек, заңды тал­қылау құқығы заң шығарушыға тиесілі. Ал, ол үшін қолданыстағы Конституция өз­ге­ріс­тер мен толықтырулар енгізуді қажет етеді.

Қабыл ДҮЙСЕНБИ,
ОҚО сотының
Ақпараттық қамтамасыз ету бөлімінің
басшысы

Осыдан 20 жыл бұрын Ата Заңның қа­был­дануы экономикалық реформаларға тың серпіліс беріп, еліміздің дамуы жолында жаңа тарихи кезең басталды.
Қазақстанның Ата Заңы өзінің заман та­лабына лайықты екенін дәлелдеп, осы жыл­дар аралығында елімізде құқықтық мем­лекет орнап, әлемнің өркениетті мем­лекеттерімен жан-жақты экономикалық-сая­си тең дәрежеде қарым-қатынас қа­лып­та­сып, көптеген реформалар жүзеге асы­рылды. Бүгінгі таңда мемлекетіміздің Ата Заңы Қазақстанның қарқынды саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуының сенімді құқықтық іргетасына айналғанын көрсетіп отыр. Осы уақыт аралығында Ата Заңымызға үш рет, 1997 жылдың 7 қа­за­нында және 2007 жылдың 21 мамырында және 2011 жылы өзгерістер мен толық­тырулар енгізілді.
Қазақ елінің заңнама тарихы сонау XIV-XV ғасырлардан бастау алады. Олардың бір­нешеуіне тоқталып кететін болсақ, Ата Заңы, Ата Жолы, Ата Сөзі, Ата Кесімі, Ата Өсие­ті деп аталған. Одан кейін хандықтар тұсында Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың тұсында қабылданған «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолын» одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішін­де атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би­­лер бар, Күлтөбенің басында «Тәуке хан­ның Жеті жарғысы» деген атауға ие болған Заңдар жиынтығын қабылдады. Одан кейін­гі Кеңес Одағының кезеңінде жалпыға бірдей заңды басшылыққа алып келдік.
1991 жылы еліміз Тәуелсіздік алып, өз Ата Заңымызға ие болдық. Бүкіл халық болып референдумда қабылдаған Ата Заңымызды басшылыққа алып, қоғам мен мемлекетімізді жаңартуда айтарлықтай табыстарға жеттік. Ел Конституциясы – мем­лекет пен қоғамға қызмет етуі үшін қа­­жетті шарттарды анықтайтын, негізгі нор­­малар мен институттар бекітілген елі­міз­дің рәмізі және басты саяси-құқықтық құжаты.
Қазақстанның қоғамдық қатынастар­дың көптеген салаларында қол жеткізген жетістіктері, егемен еліміздің қалыптасуы жолындағы қиындықтарды еңсеруге ғана емес, сонымен қатар, оның халықаралық-құ­қықтық беделін айтарлықтай күшейтуге мүм­кіндік берді. Ата Заңымызда соттар мен сот төрелігіне ерекше мән берілген. Сон­дықтан біз үшін, әсіресе судьялар қа­уы­­мы үшін бұл мерекенің орны айрық­ша.
1995 жылы республикалық бүкіл­халық­тық референдумда қабылданған Қазақ­стан Республикасының Конституциясына биыл 20 жыл толып отыр. Бұл Конституция – қазақстандық мемлекеттіліктің тиімді дамуын қамтамасыз еткен заңның үстемдігі мен сәтті мемлекет саясатының іске асы­рыл­уы­ның жарқын көрінісі. Осы айтулы ме­­­рекеге орай, үстіміздегі жылы Ата Заңы­мыз­­дың 20 жылдығы мемлекет көлемінде жо­ғары деңгейде аталып өтілуде. Республика Конституциясы қазақстандықтар үшін ал­дағы биік мақсаттарға жетуді – әлемдік қо­­ғамдастыққа ықпалдасқан, азамат­та­ры­ның әл-ауқатты және лайықты тұрмыс-тір­ші­лігі қамтамасыз етілген, тәуелсіз, эко­но­микалық дамыған мемлекет құру жо­лында ілгері жылжуды реттейтін негізгі құжат бо­лып табылады. Еліміздің Негізгі Заңы, Қа­зақстан Республикасының Президенті – Ел­басы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі ұйытқы болған, қиын-қыстау кезде мил­лион­даған қазақстандықтарды маңайына топ­тастырып, маңызды құжаттың жобасына дем берген ұжымдық жұмыстың нәти­же­сі деп білеміз.
Конституция қабылданғаннан бергі өт­к­ен уақыт тарихи өлшемдер тұрғысынан қас-қағым сәт болғанымен, біз үшін ол өт­кен жолымызды ой елегінен өткізу мүм­кі­н­дігі бе­рілген кезекті кезең болып табылады.
Алай­да, уақыт бір орнында тұрмайды. Елі­міз­ді одан әрі саяси және экономикалық жаң­ғыртудың туындаған объективті қа­жет­тілігі конституциялық өзгерістер енгізуді қа­жет етті. Конституциямызға енгізілген өз­герістер мен толықтырулар нәтижесінде ха­лықаралық стандарттар мен мемлекеттік билік жүйесін одан әрі демократияландыруды қамтамасыз етіп, елімізде демок­ра­тия­ның өрісі кеңейіп, президенттік-пар­ла­мент­­тік басқару жүйесі өмірге келді. Жер­­­гілікті өзін-өзі басқару органдары – мәс­­­­лихаттардың ролі артты, халықтың жер­­гілікті жерлердегі маңызды мәселелерді дер­­бес шешуін қамтамасыз етуге мүмкіндік туды. Бүгінгі таңда жаңартылған Конституция негізінде елімізде жаңа құқықтық жүйе қа­лыптасуда. Қабылданған заңдар қоғам­дық қатынастардың негізгі тұстарын реттеп, еліміздің әлемдік деңгейдегі орны жо­ғарылауда. Республиканың көпұлтты хал­қының достығын нығайту мен қоғамдық келі­сімді қамтамасыз етуде Конституция­ның маңызы зор. Әлемнің түкпір-түкпірінде түр­лі қақтығыстар, терроризм мен діни экстре­ми­зм өршіп жатқанда, Қазақстанда ұлта­ра­лық келісім және саяси тұрақтылық сақ­талуда. Мұның бәрі Конституцияда бе­кі­тілген түбегейлі қағидаттарын қоғамдық және саяси өмірде нық ұстанудың нәтижесі. Конституцияның даму тарихын саралағанда оның негізгі даму үрдісіне тигізетін әсеріне адам­дық және азаматтық құқықтар мен бос­тандықтарға қаншалықты кепілдік бере ала­тындығына айрықша назар аударамыз. Өйт­кені, Конституция ең жоғарғы заңдық күші бар құжат ретінде бүкіл халықтың аты­нан қабылданды.
Сондықтан да Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Конститутциясының: «Біз ортақ та­ри­хи тағдыр біріктірген Қазақстан хал­қы…», – деп басталуы тегіннен-тегін емес. Түпкі мақ­сатымыз – еліміздің тәуел­сіздігін баянды ету, Қазақтың ұлы болып өркен­деуіне жол ашу. Болашақ ұрпақтың жүзін жарқын ететін бұл мақсатқа біз асқан табан­ды­лықпен ел бірлігін сақтай отырып қана қол жет­кізе аламыз.
Қазақстан Республикасының қол­да­ныстағы Конституциясы әлемдік қоғамдас­тық­та танылған жалпы адами және ерекше маңызы бар қазақстандық идеалдарға не­гізделген. Сондықтан Конституция елі­міз­дің аумақтық тұтастығын, президенттік бас­қару нысанын, халық билігі қағидатын, Не­гізгі Заң нормаларының ең жоғары заң­дық күші мен тікелей қолданылуын, идео­ло­гиялық және саяси сан алуандылықты, же­ке меншікке қол сұғылмауын, адамның жә­не азаматтың халықаралық деңгейде та­нылған құқықтары мен бостандықтарын, мем­лекеттік биліктің жаңа жүйесін, мем­ле­кеттік рәміздерді баянды етті. Осылайша, дұрыс әрі нақты айқындалған консти­туция­лық саясат арқасында Қазақстан барлық салада елеулі табысқа қол жеткізді. Бұл жө­нінде Елбасымыз: «Конституция біздің Тәуел­сіздігімізді нығайтты, мемлекетті жә­не бүкіл қоғамды берік етті. Сондықтан да біз­дің ортақ парызымыз – Негізгі Заңға құнт­тылықпен қарау, оны өз Отанымызды, өз тарихымызды құрметтегендей құр­мет­теуі­міз керек», – деген болатын.

Рысбай Сәтімбеков,
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің
Құрметті профессоры

Қазақстан Республикасының Прези­ден­ті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» Стратегиясы. Қалыптасқан мем­ле­кет­тің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан хал­қына Жолдауында (2012, желтоқсан) ХХІ ғасырдың он жаһандық сын-қатері қа­тарында «азық-түлік қауіпсіздігіне тө­не­тін қатерге», «судың тым тапшылығы» бо­­­ла­тынына, «жаһандық энергетикалық қауіп­сіздігін», «табиғи ресурстардың сар­қы­луына», т.б. ерекше тоқталып, «Бізге өз та­биғи байлықтарымызға деген көз­қа­расымызды ой елегінен өткізудің принципті маңызы бар… еліміздің табиғи байлығын ор­нықты экономикалық өсуге барынша тиім­ді кіріктіруді үйренуіміз керек» екенін қа­дап айтқанын жадымыздан шығармауға тиіс­піз.
Халық ұғымында «табиғат» деген ұғым «ту­ған жер» деген сөзбен мағыналас, әрі маз­мұндас. Мысалы, «Туған жерге туыңды тік», «Туған жердің түйе аунайтын топырағы да киелі, туған жердің түйе жейтін жантағы да киелі», «Жері байдың – елі бай», «Қара жер қарыз арқаламайды», «Жер–ана, Ел – бала», «Тозған жерде тоқшылық болмайды», «Күте білсең – жер жомарт» және т.б.
Біздің қазіргі кезде күнделікті аузы­мыз­дан тастамай айтып жүрген эко­ло­­гия­лық мәселелерімізге қазақ халқы ертеден-ақ ерекше мән беріп, барлық тұр­­­­мыс-тіршілігін соған сәйкес жүргізе біл­ген. Табиғаттың жан­сыз және жанды туындыларына қия­нат жасауға болмайтынын ұрпақтарына үнемі өсиет етіп айтып отырған. Мысалы, «обал» және «сауап» деген ұлағатты сөз­дер­ді естен шығармау қажеттігін қатал ес­керткен. Халықтың бұған ұқсас эко­ло­гия­лық тағылымы осы күнге дейін толық мә­нінде зерделеніп зерттелмей келеді. Бұл мәселе зерттелмей жатып, біздегі та­би­ғатқа құқықтық жауапкершілік сезімі бір­ден орныға қалады деу де дұрыс болмас еді.
Сізге бір ғана мысал айтайын, ертеде Сыр өңірін құтты қоныс еткен бабаларымыз: «Сырдың суын екі жыл ішсең, ішіңе ал­тын байланады», – дейді екен. Ал, Сыр ал­­қабының қазіргі жағдайына қарап, жер­гі­­лікті тұрғындар: «Сырдың суын екі ай іш­сең, екі елі тұз байланады», – деген уәжді ай­т­ады. Мұның өзі де өмірден алынған ащы шындық! Біздің табиғатқа деген құ­қық­тық жауапкершілігіміздің бір көрінісі.