Нұрлан ҚАМИ,
жазушы

---

Өткен жылғы жетістіктеріміздің ең бастысы – классик жазушымыз Ду­лат Иса­бековтің прозалық жинағы Лон­донда ағылшын тілінде жарық көрді. Ұлыбританияның зиялы қауымы Дулат ағамыздың құрметіне дүрілдетіп қол соқты. Бұл – қазақ әдебиетінің ме­­рейі. Өйткені, бізде Дулаттың әде­бие­ті, Төленнің әде­бие­ті, Мағауиннің әде­биеті деген әдебиет жоқ – Ұлы мәр­тебелі қазақ әдебиеті бар. Бәріміз сол әміршіге қызмет етеміз. Бұл оқиға қа­зақ әдебиетінің, қазақ прозасының әлем­дік деңгейде мойындалуы, отан­дық сөз өнері қай халықтың да рухани байлығынан кем түспейтінінің дәлелі.
Одан кейін 2016 жылғы «Алтын қа­лам» республикалық әдеби бәйгесі­нің «Үздік роман» саласы бойынша жеңім­пазы Тұрысбек Сәукетайдың «Мен жындымын» деп аталатын ро­ма­ны жеке кітап болып басылып шық­ты. Анау-мынауға елеңдей бер­мейтін са­марқаулау қоғамымызды сәл де бол­са селт еткізген кітапты жаста­ры­мыз із­деп жүріп оқығанының куәсі болдық. Тал бесіктен жер бесікке дейінгі бар ғұ­мыры ізгіліктен ғана т­ұ­ра­тын қазақ қо­ғамы жабайы капи­тализм келгелі кі­сәпірленіп, қатыгез­деніп, адам­гер­шіліктен аулақтап бара жатқаны шы­ғарманың бас кейіпкері – жазушының көзімен еш боямасыз көрсетілген. Романда салмағы зіл-батпан ауыр да әділ сұрақтар алға тартылады: жеке-жеке алғанда еш міні жоқ, ешқандай кінә тағу мүмкін еместей көрінетін аза­маттар қоғам болып ұйысқан кезде өзі­нің де, өзге­нің де қадірін білмес то­ғы­шар болып кететіні неліктен? «То­быр» деп атала­тын ондай қоғамнан жақ­сылық күтуге бола ма? Бір кезде өзіне-өзі «адам жанының инженері» деген ақылға сыйымсыз атақ беріп, қо­ғамдағы кем-кетікті, ауру-сырқауды тамыршыдай тап басып таба білетін да­нагөй тәуіп, сол сырқаттан арылу­дың әдіс-амалын нұсқар білікті емші, адасқанға жөн сілтеп, жол көрсетер ақылман-кеңес­ші деп танылып келген ақын-жазу­шы­лар еліміз егемендік алған кезде ешкімге керек болмай қал­ғаны қалай? Сөйтіп бірден-бірге ұсақ­тап бара жатқан жазарман қауым ха­лық­тың қамын ойламақ түгіл өз күнін өзі көре алмайтын бейшараға айналып кет­кен­нен сау ма? Төбемізден тоқпақ айыр­майтын қатыгез қожайыннан құты­лып, өз қолымыз өз аузымызға жет­кенде тағы кімге жалтақтаймыз? Әл­де жазушы деген әу бастан жалтақ, жа­ғымпаз халық па?.. Ойлы оқырман шы­найы суреткердің жанашырлықтан туындаған осындай аяусыз сұрақтар­дың жауабын кітаптың өзінен, қала берді күнделікті өмірдегі шындықтан та­бар деп үміттенеміз.
Келесі бір қомақты дүние – Сай­лаубай Жұбатырұлының «Абыржы» деп аталатын үш томдық романы. Өт­кен ғасырдың соңғы ширегінен бастап, күл­лі әлемнің қасіретіне айналған Арал тағдырын Адам тағды­рынан ажы­ра­тып қарауға болмай­ты­нын, екеуі ты­ғыз байланыс­ты екенін жаны шыр­қырай суреттеген біртуар туынды. Бұл орайда, аталмыш шығар­маны ақсақал жазушымыз Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романының рухани жалғасы деуге болады. Табиғат эко­ло­гиясы біртіндеп адамзат экологиясына ұласып бара жатқаны жайында дабыл қаққан екі роман іштей үндесіп жатыр. Трило­гия­ның бірінші кітабы – Арал рек­виемі; бір кездері айналасындағы елдің ырысы болған, өркөкірек адам­ның өзімшілдікпен араласуынан құр­дым­ға кетіп бара жатқан Арал теңізін, сол теңіздің балығы мен нәпақасын айы­рып, күнін көріп келген қалың ел­дің кешегі барақатты тіршілігін жү­ре­гі езіле жоқтау. Бір деммен оқылады. Ал, екінші және үшінші кітаптар мо­раль­дық-экспрессивтік салмағынан айы­рылып, жеңілдеп кеткендей сезі­леді. Өйткені, теңіздің тартылуына өзі де кінәлі екенін білгендіктен дүниеден баз кешіп, бала-шағасынан безіп, ту­ған анасының жан шуағына да селт ет­пейтіндей құсаға шалдыққан кейіп­кер қайта серпіліп, өмірге араласып кете­ді. Онда да талай шындық бүкпесіз айтылған, алайда кейіпкердің «өмірге қайта оралуына» сене алмай абыржып қаласыз.
Өткен ғасырдың екінші жарты­сын­­да өзіндік мектеп болып қалып­тас­­қан Қытай қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, қазір елімізде тұратын Тұрсынәлі Рыс­келдиевтің «Ұлы көш» атты төрт том­дық романын халқы­мыз­дың тари­хын­дағы осы бір қа­сі­ретті парақтардың көр­кем бейнесі деп қабыл алдық. 1916 жыл­ғы Қарқара көтерілісін қан-жоса етіп басқан пат­ша әкімдерінің қор­ған­сыз халықты жас-кәрі, әйел-еркек де­­мей жаппай қырып салғанын, ол аз­дай мәйіттерді қорлағанын көркем про­зада алғаш рет көрнекті жазу­шы­мыз Бексұлтан Нұржекеұлы осыдан екі жыл бұрын «Әй, дүние-ай!» атты ро­ма­нын­да ашына бейнелеп еді. Бұл ро­ман­да да сол оқиға суреттеледі – албан кө­терілісінен кейін үдере көшкен ел, екі шығарманың да бас кейіпкері әйел адам, екеуі де қартайғанда елге қай­тып ора­лады, екі кітаптың да оқиғасы со­лардың еске алуы түрінде беріледі. Ерек­шелігі – Бексұлтан ағамыздың ро­ма­нында оқиға ірі планда, үлкейт­кіш әй­нек арқылы бадырайтып көр­се­тілсе, Тұрсынәлі ағамыздың тет­ра­ло­гиясы – панорамалық шығарма. Кіндік ке­сіп, кір жуған қасиетті туған жерді үс­тем ұлттың азарынан амалсыз тастап ке­тіп, жүз жылға жуық уақыт­тан кейін қай­тып оралған қазақ әулетінің бір ға­сырлық өмірі жан-жақты, егжей-тегжейлі суреттелген. Оқиға желісі бү­гінгі мен бұрынғыға кезек ауытқып, әр заманның шын­дығы сол қалпында көр­сетіледі. Со­ның бәрі орталық кейіп­кер – Ақтоты анаға қатысты баян­далады немесе сол кісінің көзімен бе­рі­леді.
Былтыр жарық көрген тарихи туын­дылардың арасынан танымал қа­лам­гер Зейнолла Тілеужанның қала­мы­нан туған «Қаракерей Қабанбай» ди­логиясын айырықша атап өтер едік. Ел басына күн туып, халқымыз жер бе­тінен жойылып кете жаздаған қы­сыл­таяң сәтте белуардан қан кешіп, ба­­сын бәйгеге тіге жүріп қас дұшпан­ның қабырғасын қаусат­қан, сөйтіп ке­лер ұрпақтың келешегін қамдап бер­ген арыстан жүрек ба­баларымыздың біре­гейі, даңқты есімі қазақ баласының жа­дынан мәңгі өшпей, халқымызбен бір­ге жасай беретін қас батырдың бей­несі бар болмысымен тұтас сомдалған.
Енді нәзік жанды қаламгерлер­дің өткен жылы жарық көрген кітап­та­рының арасынан қолымызға түс­кен­деріне тоқталайық.
Бақыт Мерекенованың «Тағдыр» ат­ты жинағына осы аттас романы мен әң­гіме, хикаяттары енгізіліпті. Жазу­шы­ның өмірді білетіні көрініп тұр, біл­генін көркемдік тұрғыдан бейнелеу тә­сілі де көңілге қонымды, оқыр­ман­ды бау­рап әкетеді.
Жанар Әбдішованың «Өмір сүр­сем… кеш емес» деп аталатын әңгі­ме­лер жинағын да сәтті туындылар қа­та­­ры­на қосар едік. Негізінен, өз ба­сы­нан өт­кен немесе өзі куә болған оқиға­лар­ды көркем тілмен суреттеп беруге дағ­­дыланғаны көрініп тұр. Ондай тә­сіл­ді ұстанған жазушының ұтпаса ұтыл­­майтыны белгілі.
Мира Шүйіншәлиеваның «Ар аза­бы» атты жинағына енген «Сіңілім­нің сүй­гені» деп аталатын хикаяты бұл күн­дері дерегінен дақпырты көп, әр жер­ден көрініс беріп жүргенімен жап­пай қоғамдық құбылысқа айнала қой­маған, ел аузында «қазіргі тоқал­дар» деп аталып жүрген мәселеге ар­на­лып­ты. Шынайы жазылған жақсы шығар­ма, автордың шеберлігіне ризамыз, бі­рақ осындай шетін та­қы­рып­қа бар­ға­нын құптай алмадық. Өйткені, қа­зақ­тың ұғымындағы тоқал – заңды әйел, бұрынғы қазақ қоға­мын­дағы от­басылық институтты құ­ра­ған ұстын­дардың бірі, сан ұрпақтың анасы.
Әдебиетіміздің былтырғы табыс­та­­рының бірі – бұл күндері ел анасы дең­гейіне көтеріліп, халқымыздың құр­метіне бөленіп отырған Зейнеп Ах­метова апамыздың «Бабалар ама­на­ты» деп аталатын туындысы. Қалың оқыр­ман жылы қабылдаған «Шуақты күн­дердің» заңды жалғасы ретіндегі бұл естелік-эссе де халықтың көңілі­нен шығары сөзсіз. Ұлттық салт-дәс­түрдің озық үлгілері, біртіндеп ұмы­тылып ба­ра жатқан кейбір ғұрыптар кітап бе­тінде қайта жанданып, жарқырай кө­рі­ніс тапқан. Соның бәрі халқымыздың даң­қты перзенті Бауыржан Мо­мы­ш­ұлы­­ның ұлағатты сөздерімен астас­ты­ра баяндалады.
Белгілі жазушы Қуаныш Жиен­бай­д­ың «Жер үстінде де жұмақ бар» деп ата­латын кітабына осы аттас ро­маны мен бірнеше әңгімесі енгізілген. Бай­қоңыр ғарыш айлағының маңын­да өмір сүретін, сондағы жабық қа­ла­да жұ­мыс істейтін жергілікті тұр­ғын­дар бұ­рынғыдай Мәскеудің айт­қаны­мен жүріп-тұруды қойып, өз елінде өздері қо­жайын екенін сезіне бастапты. Қала мэ­рі ресейлік Евгений Ильич бұл ай­мақ­ты тозақтың өзі десе, оның орын­ба­сары, осы өңірде туып-өскен Көбей­сін үшін жер бетінде Тө­ретамнан ар­тық мекен жоқ. Осы­ның бәрі роман­да көркем тілмен айшықты жеткізілген.
Ардагер журналист, драматург Тө­ле­ген Қажыбайдың «Қорқаудың ақы­ры» деп аталатын жинағына бір­қатар шы­ғармалары енгізіліпті. Әң­гіме-хи­каяттары да, эсселері мен драмалары да оқырман көңілінен шығатын, та­нымдық-көркемдік тұр­ғы­сынан то­лым­ды туындылар деп бағаладық. Әс­і­ресе, әйгілі Әсет әнші­нің ақырғы сә­ті, Ағыбай батырдың үш арманы ту­ра­лы және басқа деректі дүниелері оқыр­манға ой салып, қиялын шарық­та­тар шығармалар. Көркем әңгімелері мен хикаялары да тартымды.
Бұрын сатирик ретінде мерзімді бас­пасөзден көрініп жүрген Сабырбек Ол­жабай байыпты прозаға қалам тар­тып, алғашқы әңгімелер мен хикаят­тар жи­нағын «Жылыбұлақ» деп атапты. Жан­ға жылы тиетін шуақты кітап. Әр шы­ғармасынан қазақы леп есіп тұр. Жи­нақ сонысымен құнды.
Журналист-жазушы Жеңіс Баһа­дүр­дің «Үңгірден шыққан адам» деп ата­латын прозалық жинағындағы шы­ғар­малар қаламгердің өсу үстінде еке­нін көрсетеді.
Сатирик Кемелбек Шаматай «Сұң­ғыла» деп аталатын фельетондар жи­­­на­­ғын ұсыныпты. Егер оны да проза деп қабылдар болсақ, журна­листік әң­гімелер деген жаңа жанр ойлап та­буға тура келетін шығар.
Танымал қаламгер Пернебай Дүй­сен­­биннің «Зертөбе» атты жинағына үш әңгіме, бір хикаяты кіргізілген. Ав­тор біртіндеп қалаға ұқсап бара жат­қан ауыл өмірі, адамгершілік құн­ды­лық­­тардың бәсі түскен қазіргі кез, Ұлы Отан соғысының алдындағы қиын­дық­тар, тағы басқа тақырып­тарды өз дең­гейінде аша білген.
Бағдат Қалаубайдың «Ғайып пер­зент» деп аталатын жинағындағы үш әң­гіменің бірі фэнтези жанрында жа­зы­лып, Сидней олимпиадасының жеңім­­пазы марқұм Бекзат Саттархан­ның рухына арналса, қалған екі әңгіме мен бір хикаятты детектив жанрына жат­қызуға болады. Тартым­ды жазыл­ған, жеңіл оқылады.
Ақын Алақанұлының «Ауылың кө­шіп келеді» деп аталатын жинағын­да­ғы алғашқы әңгімесінен-ақ шын ше­­бердің аяқ алысын танығандай бол­­дық. Шығармаларының қай-қайсысы да шынайы, таза жазылған, рахаттанып оқисың. Әлі талай туын­ды берер деген тілегіміз бар.
Осы тілекті «Бір уыс топырақ» деп ата­латын шығармалар жинағының ав­то­ры Марат Дүйсенбинге де айтар едік. Жинақтағы жалғыз хикаяты мен екі әңгімесі, әйгілі Шыңғыс Айт­матовтың әру­ағына арнаған «Аманат» атты дра­масы нағыз жазушының қаламынан ту­ған дүниелер.
Ендігі сөзді «Жұлдыз» және «Үр­кер» журналдарының былтырғы сан­да­­рындағы прозалық шығармалар жайында жалғастырайық. «Үркердің» 1-ші санынан танымал жазушы Серік Асыл­бекұлының «Қарашадағы үйлену тойы» атты әңгімесін тұшынып оқы­дық. Жазушының тұрақты кейіпкер­ле­рі – ауыл адамдары мұнда да көкі­рек­­ке жылу құйып, жүректі шым ет­­кі­­з­ер қазақы мінезімен көрініпті.
Журналдың 11-ші санында жарық көрген Айзат Рақыш қарындасымыз­дың «Қара түннің құпиясы» деп ата­ла­тын хикаяты жас қаламгердің бо­ла­ша­ғынан үміт күттіретін туынды.
«Үркердің» 1-ші санында белгілі жазу­шы Қуандық Түменбайдың «Дар» деп аталатын шағын әңгімесі жария­лан­ған. Қысқа да нұсқа жазыл­ған шы­ғар­мада жақын адамдарынан жан жылуын таба алмаған мүскін­дердің амал­сыздан өз-өзіне қол салып, дарға асы­лып өлгені басқа да қоғамдық ке­леңсіздіктермен астасып жатыр-ау де­ген тұспал білдіріледі.
«Жұлдыз» журналының былтырғы 1-ші санында осы автордың «Әлжуаз» және «Жынды Гүлзада» деп аталатын екі әңгімесі оқырман назарына ұсыны­лып­ты. Екеуінде де қазіргі қоғамның суық­тығы, адамдардың бірін-бірі түсі­ну­ден қалып бара жатқаны, көптің ара­сында жүріп жалғызсырау тәрізді эк­зис­тен­циалдық тақырыптар көтеріл­ген.
Журналдың 6-шы санынан жазу­шы Тұрсынбай Жандәулеттің «Нұқ­сан, Белшебір, Шәйлия, тағы басқа­лар…» деген ат қойылған хикаятын оқып, риза болдық. Мейлінше шын­шыл­дық­пен жа­зылған, аяқ алысы бөлек туын­ды.
Сонау 1961 жылы елдің бәрі ға­рыш­қа адам ұшты, біздің жерімізден ұш­ты деп далақтап жүргенде небәрі жиыр­ма екі жаста болса да, кеңестік зұ­лым саясаттың түп-төркінін жазбай танып, бір досымен бірге «Елін сүйген ер­лер партиясы» деп аталатын ұлт­шыл ұйым құрған, сол ерлігі үшін ғана «Ха­лық қаһарманы» атағын беруге лайық­ты, арада жыл өтпей жатып бір сат­қын­ның кесірінен КГБ-ның тұзағына түс­кен қарт жазушы Кәмел Жүністегі­нің «Көгілдір күмбез» атты жинағын те­біреніспен оқып шықтық. Ұлттық рух­қа қапысыз суарылған көркем дү­ниелерімен қатар жанды-жансыздың обал-сауабын бірдей ойлаған халқы­мыз­дың кешегі білік­тілігі мен бүгінгі әт­тегене-айы, ертеңгі бұлыңғырлау көк­жиегі туралы тол­ға­нысқа толы ма­қа­лалары оқырман көкейіне азаматтық ұстаным ұрығын сеуіп, ізгілік нұрын сіңіретін туынды­лар. Кеңестік дәуірде кей­біреулердің шалағайлығынан бүлі­ніп кетіп, әлі түзетілмей келе жатқан, хал­қымыз­дың ғасырлар бойы қалып­тас­қан дү­ние­танымынан, күнделікті ба­қы­лау­дан, ақиқат шындықтан қоры­ты­лып шыққан ай аттары, жұлдыз атау­лары, күнделікті тіршіліктегі қара­пайым адами құндылықтар – жазушы осы­лардың бәрін жан-жақты түсін­ді­ріп, орын-орнына қойып береді. Со­ның бәрін үлкен әріппен жазылатын қа­рапайым Адамның қандай болуы ке­ректігін жас ұрпақтың көкірегіне құйып кетуді мақсат тұтады.
Сөзімізді қорыта келгенде ай­та­ры­мыз – кеңестік идеология бағыты­мызды басқа жаққа бұрып, бағдары­мыздан адас­тыруға қанша тырысса да түп-та­мырымыздан жаңылыстыра алмап еді. Қа­зіргі жабайы капитализм де бары­мыз­дан бездіре алмас деп се­неміз. Өйт­кені, біз асқақ рухты, мұ­қалмас жі­герлі халықтың ұрпа­ғымыз. «Өнер ал­ды – қызыл тіл» деп өсиет қалдырған дана қазақтың қазіргі заман әдебиетін жасап жатқан өкіл­деріміз. Әдебиет – халық қазынасы. Сан ғасырлар бойы тірнектеп жинаған қазынамызға алтын атымен – мыс, күміс атымен – күс қо­­сы­лып кетпесін, ағайын.