Абай тұсындағы қазақ не білімі, не ғылымы, не экономикасы дамымаған, көзі ашық адамы аз, зиялы қауымы қалыптаспаған, ғасырлар бойғы көшпеліліктен, бодандықтан есеңгіреп, қай жерінің ауырып отырғанын өзі білмейтін науқастай күн көрген, өркениеттен аулақ жүрген ел еді.

Төлен Әбдік, жазушы

Абай өзінің өлеңдері мен қара сөзде­рінде осының бәрін дәлелдеп айтып берген. Ал бүгінгі қазақты сөз етсек, мыңдаған мектептері, жүздеген жоғарғы оқу орындары бар (олардың сапасы, әрине, жеке әңгіме), саяси, әлеуметтік институттары бар, белгілі бір дәрежеде ғылымы, өнері, әдебиеті бар, әлемдік қауымдастықпен қарым-қатынас жасап отырған мемлекеті бар тәуелсіз ел екеніміз белгілі. Сондықтан XXI ғасырдағы бүгінгі қазақты ХІХ ғасыр­да­ғы қазақпен өркениет тұрғысында салыстыра алмаймыз. Қазақ өзгерді. Баяғы надан қазақ жоқ. Бәлкім, жасық деп, қорқақ деп, өз мүддесі үшін тартысқа бара алмайды деп кінәлауға болар, бірақ бүгінгі қазақ негізінен заманның нарқы мен парқынан хабардар, түйсігі де, түсінігі де бар халық деп айта аламыз. Алайда, әр за­­манның өз қиындығы бар. Ол қиын­дықтарды жеңу үшін кешегі советтік санадан (құлдық деп те айтуға болады), рулық санадан арылған, бүгінгі заманға лайық сапалы ұлт болып қалыптасуымыз керек. Ол үшін халыққа жоғарыдан қарап ақыл айтудың қажеті жоқ. Шындықты айтсаң, же­тіп жатыр. Халықты жерлеп, тепкілеп тәр­биелейміз деген заман өткен деп есеп­теймін. Халықты сынау совет үкіметі тұ­сында да жаппай әдетке айналды. Билікті сынау қиын, халықты сынау оңай. Содан кейін барлық болып жатқан келең­сіз­дік­терге билік емес, халық кінәлі секілді кө­рінді. Сол сана әлі де толық жойылды деп ай­та алмаймыз.

Өлшемнің түрі көп. Мәселен, Абай ­қа­зақ­тың оқығанын, ғылымға ұмтылғанын аң­саса, оған біршама қол жеткіздік деуге бо­лады. Кәсіпке де қол жеткізді.Бүгінде көп адам кәсіпсіз отырса, оған қазақ хал­қы емес, жұмыс орынымен қамтамасыз ете алмай отырған билік кінәлі.
Бірақ дамудың екінші жағы – ішкі рухани, имангершілік, адами қасиеттердің ке­мелденуі бар. Адамгершілік мәселесі ең өр­кениетті елдерде де күн тәртібінен түс­пей­тін құндылық. Мінеки, осы жағынан келгенде Абайдың алдында ұятты болатын жерлеріміз көп. Тоғышарлық, өтірікшілік, жағымпаздық («күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап»), екіжүзділік, пайда­құмарлық – осының бәрінен арыла алмай келеміз. Арыла алмай дейміз-ау, қайта осы қасиеттер қулығы тереңдеген, білімі мо­лайған жаңа бір сатыға көтерілген се­кілді.

Парасаты мол, ақылды да талантты адам­ды қалайша қайдағы бір бейталант алаяқ оп-оңай жеңіп алға шығады? Се­бебі, парасатты адамның алдында ар-ұят, шын­дық, ізгілік, әділдік, обал-сауап, парыз, т.с. сияқты толып жатқан кедергілер бар. Ол одан аттап кете алмайды. Ал алаяқ оның бәрінен қиналмай бір-ақ қарғиды. Сөй­тіп, алға шығады.
Бірақ бұл да мәселенің бір-ақ жағы. Алаяқ алаяқтығын істесін. Енді жақсы­лар­дың ішінен соларды қолдап, қорғап сөй­лейтіндер табылған кезде тіпті не істеріңді біл­мейсің. Ең жаманы – ел сенген жақ­сы­лар­дың сатқындығы. Абайдың алдында ұят­тымыз дейтін жеріміз – осы.