Батырлар жыры – балалардың жүрегінде
25.08.2015
3213
0

Әбіш АлдибековӘбіш Әділбеков

Бала кезінен домбырасын қолынан тастамаған, халықтық жыр-термелерді жастайынан бойына сіңіріп өскен біздің бүгінгі кейіпкеріміз – заңгер, прокуратура органының зейнеткері. Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында «Ғасырлар үні» атты диск шығарып, үш ғасыр аралығында ғұмыр кешкен бірқатар ақын-жыраулардың шығармаларын жыр тілімен жырлаған екен. Екі бөлімнен тұратын бұл дискке Абылай ханның өмірінің бір кезеңі енген дастан, Саршуаш жыраудың Қабанбаймен араздасу жыры, Райымбек батыр дастаны секілді тарихи жырлармен қатар, бодандық қамытын киген кездегі оқиғаларды суреттейтін «Бодан болдық жат жұртқа», «Ел үріккенде» (1916 жыл), «Үркін» (Қарқара көтерілісі), 1932 жылдағы аштықты суреттейтін, т.б. бірқатар жыр-термелер енген. Қазақ жыршылық өнері туралы, термешілік дәстүрі жайлы сұхбатымыз төмендегідей жалғасты… 

 

 

– Еліміздің бірқатар өңірлерінде прокуратура органында лауазымды қызмет атқарған екенсіз. Заң саласында еңбек етіп жүрген адам, біздің ойы­мызша, қаталдау болып келеді. Өйткені, сіз­дер қатыгездікті көресіздер, адам жанының ең көлеңкелі тұстарын анық байқайсыздар. Қа­тал­дау ортада жүріп, өнерді тастамауыңыздың, өнер­ден алыстамауыңыздың себебі неде? 

– Дұрыс айтасыз, жұмыс барысында біз кісі өл­тір­гендерді, кісі зорлағандарды, қулық-сұмдықпен айналысқандарды тергейміз, олардан сұрақ-жауап аламыз. Адам жанының ең қараңғы қалтарыстарына бойлаймыз. Қаныпезер, қаны сұйық адамдарды да көбірек кездестіресің. Тіпті, адам баласынан түңіліп ке­тетіндей жағдайларды көзбен көріп жүресің. Бірақ солай екен деп, ізгіліктен күдер үзуге болмайды ғой. Мейірім, сүйіспеншілік, жылылық, махаббат – бұл өмірде бар және жоғалмауы тиіс сезімдер. Ал оны жоғалтып алмау үшін сәулелі дүниеден алыстамауың керек. Өзгелер мұны қалай істейтінін білмеймін, өзім­нің жүрегім қарайып бара жатқан сәттерімде домбыраны қолға аламын. Қазақы ән мен жыр, термелер менің шаң қона бастаған жүрегімді шайып тұратындай әсер­де боламын. Неге екені, әрбір адамның жаны жү­деген сәтте, жүрегі шаттыққа толған кезде, жанары мейірімге шүпілдеп тола бастаған кезде, жәй ғана, ыңылдап салар өз әні, өз жыры – өз құпиясы бар шы­ғар деп ойлаймын.

Әйтеуір бала кезімнен қолымнан осы домбыраны тастаған емеспін. Қызметтегі адалдық – сенің аза­мат­­тығыңа сын болса, саған берілген өнерге деген адал­­дық та – сондай емес пе?

Жыршылар, термешілер мұрасын үздіксіз жинап жүруім­нің, оны халық арасына кеңінен насихаттағым ке­летінімнің тағы бір себебі – абыз ақсақал Асқар Тоқ­пановтың берген батасының салмағынан болар. 1992 жылдары Сарыағашқа жолым түсті. Шипажайда кешкілік серуен құратын едім. Серуеннен қайтып келе жатсам, бір топ адам жиналып алған, бір жас жігіт ән салып отыр екен. Арасында сәнді киінген бір қа­рия төпеп сөйлеп, елді аузына қаратып алыпты. Со­дан арқам қозып кетті ме, домбыраны сұрап алып, «Сары бидайдан» бастап, бір-екі әнді шырқап жібер­дім. «Тағы бір әнмен» бір сағаттай ән салыппын. Әлгі сән­ді қария, жұмсақ жымиып: «Қайда қызмет істей­сің?», – деп сұрады. Мен заң қызметкері екенімді айт­тым. Ақсақал маған үңіле қарады да, басын шай­қап: «Бір жұлдыз сөніпті ғой», – деді. Сол ақсақал – Асқар Тоқпанов сол күннен мені қасынан тастамайтын болды. Өзі Қонаев атамызға арналған корпуста жа­тады. Серуенге шыққанда мені ертіп алып, қоңыр-қоңыр әңгімелерін айтады. Демалыс уақытым бітіп, үйге қайтатын болдым да, ақсақалмен қоштасуға бар­дым. Таңертеңгі уақыт еді. Асқар атамыз енді да­лаға шығайын деп, жиналып жатыр екен. Мен қайыр қош айтысуға келгенімді айттым. Ақсақал бір-екі әңгіме айтты да, «Қолыңды жай, батамды берейін», – де­ді. Сөйтіп, ақ батасын берді. «Жүрген жеріңде өнер­ді тастама, қызмет бабымен барған жеріңде, ел­дің ішінен өнерге лайық азаматтар болса, тауып, маған жібере бер», – деді.

Бұл оқиғадан бұрынырақ, Нұрғиса Тілендиевтің де өнерді тастама дегені бар еді. Ол кезде тіптен жас­пын, студентін. «Теміртасты» айтқаныма риза болып, жеке кабинетіне шақырып алып, дәм ауыз тигізді де: «Сен бала, өнерді тастап кетіп жүрме», – дегені бар еді. Сол үлкен кісілердің маған айтқанын тапсырма деп ұқтым…

– Алайда, екінің бірі өлең айта бермейді ғой. Әке, на­ғашылар тарапынан әнші-жыршылар бар шығар?

– Тұқымымыздан әншілер, күйшілер, бақсылар, саятшылар көп шыққан. Әкем Баймұханбет әнші, әрі айтыскер ақын болса, анам Бүбіхан ескі жыр-қис­са­ларды жатқа айтатын, өзі Садықожа ақынның жа­қын туысы еді. Анам марқұм, не жұмыс істесе де, күбірлеп, мақамдатып жыр айтып отыратын. Әкемнен естігенім бар, шешемнен ұққаным бар, бала күнімізден Қабан жырау, Құлмамбет, Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, Таң­жа­рық, Жүсіпбек қожа, Көдек, Шарғын ақынның өлең­дерін құлағымызға құйып алдық. Оқушы кезі­мізде мектеп сахнасынан түспедік. Студент болып жүріп университет оркестрінің құрамында болдық…

– Бала кезіңізден құлағыңызға сіңісті болған тер­ме, жыршылық туралы қандай ой түйдіңіз?

– Терме – өсиет сөздерден тұратын көркем туынды екен. Терменің мақсаты – адамгершілік қасиетті уа­ғыздау, адамгершілікке жат мінез-құлықтан сақ­тандыру, жас ұрпақты адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу екен. Ал батырлар жыры дегеніміз – елдік пен ерліктің белгісі дер едім. Көп өңірлерде қызмет ба­бымен жүргенде байқағаным, терме мен жыр – әлі күнге талай жанның құлақ құрышын қандырады екен. Қазақтай жыршылықты, термешілікті меңгерген халық жоқ шығар. Терме мен жыр десе, елең ете қа­латын халқымыздың қанында термешілік бар-ау деп ұқтым. Жыр, терме ең алдымен ұлтыңды сүюге, өтке­ніңді құрметтеуге, жақсы мен жаманды айыруға тәр­биелейді екен. Өзім бала кезімнен терме, жыр, мақал-мәтел көрсем, қиып алып, жинай беретін бір әде­тім бар еді. Кейін ол жырлардың қатарын мұра­ғат­тарда отырып толтыратын болдым. Сөйтіп, бұл жырларды тыңдар құлақ бар шығар деп ойладым да, оны ел арасында жырлай бастадым.

– Мұрағаттардан, ел аузынан жинаған бұл тол­ға­уларыңыздың мақамы кімдікі?
– Мен ұстаз көрген жоқпын. Әншілікте Қайрат, Жә­нібек ағаларымызды өзіме ұстаз тұтамын. Жыр-термеде бір кездері сіңісті болған әуендер, үлкен кісілерден естіген, ел арасындағы саз бен мақам құла­ғыңа уілдеп өзі келеді екен.
– Сіз жыр тыңдайтындар қазақ арасында көп дейсіз. Алайда, осы күнгінің балаларына төрт жол өлеңді жаттату қиын. Ал Батырлар жыры таң­ды таңға соғып айтатын үлкен шығарма. Ба­лаларға сол шығарманы жаттатқызу былай тұр­сын, оқытқызудың өзі ауыр. Оқыту тұрмақ, осы жыр­ды тыңда дегенде, құлақ түріп тыңдайтындар не­кен-саяқ сияқты кө­рі­неді…

– Баланың қазақы өлең-жырға жақын жүруі – отбасынан. Осы күні баланың тәрбиесін бала­бақша мен мектепке итеріп са­ла­тын ата-ана көп. Ондай ата-ананың өзіне тәрбие беру керек деп есептеймін. Бұл – біріншіден. Екіншіден, сол ата-ана үйге келгенде, ең болмаса жарты са­ғат уақытын қиып, балаға Батырлар жыры мен тер­ме­­нің бір үзігін шырқап бер­­се, шыр­қап беру қолынан келмей жатқан кездің өзінде, бала-шағасымен қатар отырып, сондай жыр-дас­тандарды тыңдауға жарты сағат уа­қы­тын қиса, балаға да, отбасыға да үлкен тәрбие, үлкен көмек болар еді ғой. Баланың құлағына ән сіңісті болуы үшін, ұлттық мақам сіңіс­ті болу үшін ата-ананың өзі сон­дай тәрбие беруі керек деп есептеймін.

Мен сізге бір мысал айтайын, осы жылдың мамыр айында «Нұр Отан» партиясының қол­дауымен Қазақстанның солтүстік облыстары, яғни Петропавл, Көкшетау, Павлодар, Семей қалаларында болып, Қазақ ханды­ғының 550 жылдық мерекесін дәріптеп, уни­верситет студет­те­рімен, музей қызмет­кер­ле­рі­мен кездесіп, Абылай хан, Қа­­банбай, Райымбек батыр дас­тан­дарын жырлап, тер­ме-тол­ғау­ларды айтып қайттым. Сол кездесуде студенттердің қазақ тарихына деген, жыр-терме­лер­ге деген қызығушылық­тары ерекше болды, кездесулер өте әсерлі өтті. Жас­­­тар – біз­дің бола­ша­ғы­мыз дей­міз. Егер олар өз елінің та­рихын білмесе олардан Отанын сүйген патриот шық­пайды. Сондық­тан елі мен жерінің тарихын білу оларға бірінші міндет. Ал жыр-терме­лер­де сол та­рихтың бір бөлігі ай­тылмай ма? Сонымен қатар, Қа­зақ хандығының 550 жылдығына орай, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында осы жылдың ақпан-сәуір айларында Алматы облысының Райымбек, Қарасай, Жамбыл, Еңбекшіқазақ, Талғар ауданы мен Алматы қаласының кейбір мектеп­терінде, колледждерде болып, оқушылар алдында бабалары­мыз­дың ерліктерін жырлап, жыршылық дәстүрді насихаттадым. Онда да мектеп оқушыларының, сіз жыр тыңда­май­ды-ау дейтін балалардың ықыласы ерекше. Демек, балалар жыр тыңдамайды емес, тыңдайды. Тек жыр, терме тыңдау дәстүрін отбасынан қалып­тастырсақ, жетіп жатыр.

Алматы қаласының қарттар үйінде де жыр жырладым. Жыр-термелерді тыңдап қариялар қалай риза болса, қарттар үйінің көпшілігі – ақсақалдардың риза көңілін көріп мен де қуандым.

– Қазақ хандығының 550 жылдығына арнал­ған «Ғасырлар үні» атты екі дисктен тұратын үн­тас­­паңызға XVIII-XX ғасырларда ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың жыр-термелері еніпті. Ға­сырлар қойнауынан сыр шерткен бұл мело­дия­лардың бүгінгі күнге берері не? Жас ұрпақ бұл жыр­лардан тарихи танымын ғана кеңейтіп қой­май, қандай тәлім-тәрбие алады деп ойлайсыз?

– Жазушылар одағындағы көзіқарақты ағала­ры­мыз бен дәстүрлі ән өнерінде жүрген бірқатар замандастарымызбен кеңесе отырып шығарған бұл дискке бірқатар жыр-термелер енді. Бұдан бір жыл бұрын «Ұлт рухы» атты жыр-терме, толғаулардан тұра­тын үнтаспам жарық көріп, халыққа таратылған еді. Соның заңды жалғасы ретінде жарық көріп отырған осы екінші үнтаспам да халыққа жол тартты.

Бұл үнтаспа Қазақ хандығының 550 жылдығына арналып отырғандықтан «Абылай хан» дастанынан басталып, Қабанбай, Райымбек, Сұраншы батыр­лардың ел тәуелсіздігі жолындағы сыртқы жаулармен шайқастары жайлы жырлана келіп, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен кейін қазақ халқының қырғынға ұшырап, атамекеннен ауа көшуі және 1932 жылғы ел басына түскен нәубәт – ашаршылық жайында жырмен аяқталады.

Сонымен қатар, Қабан жырау, Сүйінбай, Бақ­ты­бай, Жамбыл, Құлмамбет, Бөлтірік, Асан, Кенен, Кө­дек, Шарғынның інжу-маржан термелері айтылады.
Бұл дискіме Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Ермұрат Үсенов: «Әбіш аталған ақындардың еңбекте­рін мұрағаттан, ертеректегі басылымдардан, ел ау­зы­нан жинақтаған және де әр терме, дастанға лайық мақамды да өз жанынан шығарып орындаған.
Ә.Әділ­бековтің басқа мамандық иесі бола тұра, бұл туындыларды терме-жыр тілімен жырлап еңбектеніп жарыққа шығаруы халқын сүйген нағыз ұлт азаматы екенін көрсетеді. Жас ұрпақтың бұдан үлкен тәлім-тәрбие алары хақ, оларды ұлттық рухта тәрбиелеудің бір­ден-бір тәсілі осылай болса керек. Ә.Әділбеков XVIII ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысы аралы­ғындағы ақын-жыраулардың еңбектерін жыр тілімен жырлау арқылы Жетісу жыршылық мектебін жалғас­тырып қана қоймай, толықтырып, жаңа белеске кө-те­ріп, қазақ өнеріне өзіндік үлес қосып отыр. Мұндай еңбек үлкен дарын иесінің қолынан ғана келеді. Жетісу жерінде ғұмыр кешкен ақын, жыраулардың дастандары мен термелері мұндай үлгіде жинақ болып тұңғыш рет жарыққа шығып отыр. Сонымен қа­тар, таза талант иесі өнерге соны жаңалықтармен ке­­летіні белгілі. Әбіш өнерге ешкімді қайталамай өзін­­дік үн, өзіндік жолмен және тың туындыларымен кел­ген», – деген баға берді.
Бұдан бір жыл бұрын жарық көрген «Ұлт рухы» деп ата­латын дискім туралы Қазақстанның еңбек сіңірген қай­раткері, күйші-композитор Шәміл Әбілтай былай деген еді: «Әбіш өзінің орындау шеберлігімен, кез кел­ген әншінің шамасы келмейтін өресі биік өнер саласы – термешілік, жыршылық дәстүрді терең мең­герген дарын иесі екенін танытқан. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметте жүріп, басқа мамандық иесі бола тұра, сонау тарихтың қойнауында қалған XVII ғасырдағы жырды бүгін, ХХІ ғасырда қайта жаңғыртып, халқымен қауыштыруы Әбіштің ұлтын шексіз сүйген ұлтжанды азамат екенін көрсетеді».

Бұл дискі туралы осы екі ағамыздың пікірін кел­тіргенімнің өзі жеткілікті деп ойлаймын. Қазақ хандығының 550 жылдығына деген кішкене тартуым – жыр-термелерді топтастырған осы диск қой. Оны халық қалай қабылдайды, өз керегіне қалай жаратады – уақыт көрсетер.

Менің мақсатым, алдағы уақытта Қазақ ханды­ғының 550 жылдық мерекесін шетел жұртшылығына дәріптеу.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Қ. Серікқызы.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір