Жақыпбек Алтаев,
философия ғылымының докторы, профессор

Ассистенттен профессорлыққа дейін

1966 жылы Оңтүстік Қазақстан об­лысы, Қазығұрт жерінде орта мек­тепті бітірдім, – деп бастады Жа­қыпбек Алтайұлы әңгімесін. – Оқу бітірген соң Өзбекстанда Орта Азия мемлекеттік универси­те­тінің (қазіргі Ташкент мем­ле­кеттік университеті) философия және экономика факультетіне оқу­ға түстім. Сол заманда фи­ло­со­фия факультеті университеттегі ең беткеұстар факультет болды. Ем­тихандардың барлығын үздікке тапсырған санаулы адамды ғана об­лыстық комитеттің жолда­ма­сы­мен оқуға қабылдайтын. 1967 жы­лы Орта Азия мемлекеттік универ­си­тетіне бес жылдық оқуымды фи­лософия бөлімінде бастадым. Оқу бітірген соң мені Шымкент пе­дагогикалық институтына жұ­мыс­қа жіберді. Бірақ сол заманның заңына сәйкес, институтта фило­со­фия кафедрасының оқытушысы болу үшін, коммунистік партия­ның мүшесі болуды талап ететін. Сол себепті де туған жеріме ора­лып, аудандық газеттің тілшісі ре­­­тінде бір жыл жұмыс істедім. Бір жыл­дан кейін партия қатарына өтіп, Шымкент педагогикалық инс­титутының философия кафед­расына ассистент болып жұмысқа тұр­дым. Осы жерде үш жыл қыз­мет атқардым. Содан кейін мені Ал­матыға ҚР Ғылым академия­сы­ның философия және құқық инс­титутына мақсатты аспирантураға жіберді. Осы жерде тағдырыма ық­пал еткен Қасымжанов Арғын Хай­роллаұлымен таныстым. Бір жыл­дан кейін ол кісі әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ-дың философия жә­не экономика факультетіне де­кан болып ауысты. Қасымжа­нов­тың еңбектерінің бәрі тек Мәс­кеу­ден шығатын. Аспиранттардың ара­сында «Қасымжановтың дәрі­сін тыңдаған адам бақытты адам» деп санап, мақтаныш тұтатын. Ақжан Машани, Арғын Қасымжа­нов­тар әл-Фарабиді алғаш рет қа­зақ жеріне алып келген ғалым­дар болды. Үш жыл аспирантурада оқып, 1980 жылы кандидаттық дис­сертация қорғадым. ҚР-ның бі­лім және ғылым министрлігі жол­дамамен Алматы теміржол инс­титутына жұмысқа жіберді. Сол жерде бес жыл қызмет атқа­рып, 1985 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін әл-Фараби атында­ғы Қазақ Ұлттық университетінде доцент, профессор, кафедра мең­герушісі қызметтерін атқардым. 1997 жылы «Қазақ философия­сы­ның тарихы» бойынша докторлық диссертация қорғап, қазақ фило­со­фиясы және фарабитану са­ла­ларында ғылыми ізденістерімді жал­ғастырып келемін. 2008 жыл­дан бері әл-Фараби ғылыми-зерт­теу орталығының директоры қыз­метін атқарудамын.

Фарабитанушы ғалым

Ағын Қасымжановтай дарын­ды ғалымнан өнеге алғанымды мақ­таныш тұтамын. Ол кісі екінің бірін мойындай бермейтін Мәс­кеу­лік ғалымдарды өз білімімен мойындата білген талантты ғалым бо­латын. А.Қасымжановтың жан­кешті еңбегінің арқасында 1970 жылдан бастап әл-Фарабидің фи­лософиялық мұралары қазақ да­ласына кеңінен таныла бастады. Сондай-ақ, Дінмұхаммед Қонаев, Қаныш Сәтбаевтардан үлкен қолдау көрген Ақжан Машанидің де еңбегі ұшан-теңіз. Шахмардан Есенов, Мұрат Әуезов, Әнуар Әлім­жановтардың атын атамай өту мүмкін емес. 1975 жылы қазақ фарабитанушы ғалымдарының ұйым­дастыруымен Алматы – Мәс­кеу – Бағдат қалаларында әл-Фарабиге арналған халық­ара­лық ғылыми конференция өтті. Міне, содан бастап Алматы Фара­битанудың орталығына айналды. Кезінде әл-Фарабиді парсы, өзбек ғалымдары да өз ұлтына жатқызуға тырысты. Алайда, ғылымда жай сөздің бағасы жоқ, ғылымда нақты дәлел керек. Ол заманда ұлт тү­сінігі қалыптасып болмаған­дықтан, әл-Фарабиді күллі түркі әлеміне ортақ тұлға ретінде қарас­тыруымыз керек. Сондықтан әл-Фарабиді бір ұлтқа телудің қажеті жоқ. Оның кіндік қаны там­ған мекен қазақ даласындағы әйгілі Отырар қаласы.
(Осы жерде профессор әл-Фа­ра­­би туралы ел аузында тараған аңыз әңгімені қоса айтып, бір күлдіріп алды).
Дамаскіде ғалымдар жинала­тын жер болған. Сол жерге алғаш келген әл-Фараби жиналған жұрт­шылықтан «Қай жерге отырайын?» деп сұрайды. «Өзіңіз қай жерге сәй­кес келемін десеңіз, сол жерге оты­­рыңыз» деседі ел. Сөйтсе әл-Фа­раби Дамаск қаласының би­леу­шісі Сейд-ад-Дуаль Хамда­ни­дің қасына барып отырыпты. Жұрт аң-таң, билеуші өз тілінде: «Осы жиын біткен соң, сұрақ қоямын, жауап бере алмаса, жазасын берің­дер» дейді. Сонда Фараби: «Тақ­сыр, әліптің артын бағайық» депті сол тілде. Әлгі кісі: «Бұл тілді қай­дан білесіз?» деп таңырқапты. Әл-Фараби: «Мен 70 тіл білемін» деп­ті. Сонда барып орталарында тұр­ған адамның кім екенін таны­ған жұрт «Әә, сіз Фараби екенсіз ғой», – деп ғалымға құрмет көрсе­тіп­ті.
Әл-Фарабиді лауазымды тұл­ға­лар, қала басшылары қатты құр­меттеген, лауазымды қызмет­тер ұсынған. Бірақ әл-Фараби өзін өмір бойы ғылым жолына арнады. Фараби 950 жылы Дамаск қала­сында қайтыс болғанда Сириядағы атақты 15 қаланың басшысы қаты­сып, Сейд-ад-Дуаль Хамданидің өзі жаназасын шығарған.
Кейбір ғалымдар әл-Фарабиді Платон мен Аристотель еңбектерін аударғанына қарап «түсіндірмелер» ғана жазды деп есептейді. Бұл жаң­сақ пікір. Фараби өз атынан 200-ге жуық трактат жазған. Бірақ оның көбісі бізге дейін жетпеген. Мәселен, поэзия, медицина жай­лы мұралары сақталмаған. Әл-Фараби Шығыс пен Батысты бай­ланыстырған алтын көпірге ай­налды. Кей ғалымдар логика саласында әл-Фарабиді Арис­то­тельден де жоғары қояды. Әл-Фа­рабиден сұрайды екен: «Арис­то­тельдің заманында өмір сүрсеңіз кім болар едіңіз?» деп, сөйтсе әл-Фараби: «Мен, Аристотельдің ең сүйікті шәкірті болар едім», – деп жауап беріпті. Бұл шәкірттің ұстазға деген айрықша құрметін көрсететін ізгі мысал. Филосо­фия­да ұстаз бен шәкірт – ең аяулы ұғымдар.

Қызметтегі қайраткерлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің ректоры Ғалымқайыр Мұтановтың тікелей қолдауымен Иорданияда, Стам­булда Фараби орталығы ашылды. Биыл алдымызда Голландияда Фараби орталығын ашу міндеті тұр. Қазақстан, Түркия, Голландия ғалымдары бірігіп нидерланды тілінде «әл-Фараби – екінші ұс­таз» фильмін түсірген болатынбыз. Қазір фильм қазақ тіліне дубляж­далып, жақында ұлттық арналар­дан көрсетілетін болады.
2014 жылы университеттің 80 жылдығына орай әл-Фарабидің кітаптары қайта басылып шықты. Биыл 70 жылдық мерейтойыма орай өзімнің 7 томдық еңбегімді жа­рыққа шығардым. Фараби ту­ралы Огайо, Ыстамбул универ­си­тет­терінде дәріс оқыдым. Әсіресе америкалықтардың әл-Фараби тұлғасына қызығушылығы өте жоғары. 2014 жылдан бері әл-Фа­раби атындағы ҚазҰУ-да жыл сайын әл-Фарабиге арналған симпозиум өткізу дәстүрге ай­налды.
2020 жылы ЮНЕСКО дең­гейін­де әл-Фарабидің 1150 жыл­дығын ел болып атап өткелі отыр. Ұлы ғұламаның есімі берілген университетіміз әл-Фарабиді кеңірек насихаттау мақсатында «Әл-Фараби – 2020» атты ақпарат­тық-насихаттық жұмыстарын бастады. Бұл жобаның ауқымы кең және ол үш жылды қамтиды. Яғни осы уақыт аралығында түрлі шараларды елімізде және шет елдерде кезең-кезеңімен ұйымдас­тырып, өткізу жоспарланып отыр. Біздің міндетіміз – әл-Фарабиді бренд ретінде күллі әлемге таныту.

Болашақ қазақ философтарын дайындаушы

Өмірімді қайтып бастасам, философия жолын қайта таңдар едім. Қасымжанов елімізде фи­ло­со­фия­лық мектебін қалыптастыр­ған қазақтың біртуар азаматы еді, себебі ұстаз шәкірт тәрбиелеу мәселесіне жауапкершілікпен қа­рай­­тын. Ол кісі философиядағы ұрпақтар сабақтастығына үлкен мән беретін. «Шәкіртсіз ұстаз тұл» дейді, қандай ұстаз болса да, ар­тында ізбасары қалғанын қалайды.
Менің ұғымымда ғалымның ең бірінші мақсаты – жиған-терген білімін шәкіртінің бойына сіңіру, мирас етіп қалдыру. 30 ғылым кан­дидатын, 9 ғылым докторын, соның ішінде 5 PhD докторын дайындап шығардым. Әсет Құран­бек, Шаттық Әлиев, Самат Қай­рат­ұлы сынды шәкірттерімнен үлкен үміт күтем.

Шаңырағының тірегі болған асыл азамат

Жұбайыммен аспирантурада оқып жүргенде таныстық. Бір ұл, бір қыздан өрбіген бес немерем бар. Ұлым да, қызым да ғылым жо­лында. Отбасымды қатты сый­лаймын.
Өмірлік ұстанымым – адал­дық, тазалық. Ұстаздарыма, шә­кірт­­теріме деген құрметті көп нәрседен жоғары қоямын. Шамам келгенше кейінгі ұрпаққа еңбе­гімді қалдырсам деймін. Шынайы достықты ұнатам, сатқындыққа жаным қас. Бірақ мені тек жақсы адамдар қоршап келеді.

Философия – ақиқаттың жолы

Философ болғысы келетін екі жігіт бір данышпанның кеңесіне жүгініпті. «Кедейшілікке, қиын­дық­қа шыдайтын болсаңдар, мар­хабат», – депті ғалым. Философия – ойдың, таза еңбектің ғылымы. Ғылым, білімді игеріп, бойына сіңір­ген адам өзін қашанда бақыт­ты сезінеді. Адам бақытты болу үшін нағыз бақыттың не екенін білуі қажет. Әлі де ізденіп, оқудан шаршамаймын. Ұстаздардың адал жолымен жүректердің көзін ашып, саналарға сәуле төксем, ұрпақты білім нәрімен сусындатсам – менің өмірлік миссиям осы деп ойлаймын.

Мейіргүл Оңғарова,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
журналистика факультетінің І курс магистранты.