Бақыт САРБАЛАҰЛЫ, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты

Алдымен екі Құрыл­тайымыз арасындағы әдеби-көркем сыны­мыздың ахуалы туралы бірер сөз. Аталмыш жанрдың жағдайы керемет деп айту қандай өтірік болса, оны жоқ, күйреп қалды деп айту да нақ сондай өтірік. Бағзыдан біз мойындап келе жатқан, бүгін де мойындауымыз міндетті өмірдің заң­дылығы – әдебие­тіміздің бүгінгі даму деңгейі, көтерілген биігі қандай болса, оның көркем сынының да даму деңгейі, көтерілген биігі нақ сол дәрежелес. Жалпы алғанда прозамыз, поэзия, деректі қарасөз, драматургия, балалар әдебиеті, аударма салаларында да ірі-ірі табыстармен қатар кешенді кемшіліктерді айтпағанда, ірі олқылық­тар да орын алып отыр­ғаны айғақ тілемейді.

Жеке сын жанрына көшсек, кейін­гі жылдары әдеби жыл қорытындылары жүйелі өтіп, ондаған баяндамалар жа­са­лып келеді. Тұрмысты дағдарыс, адам­ды жанбағыс билеп, күні кешегі «бай­тал түгіл бас қайғы» болған ке­зең­дерге қарағанда осының өзі-ақ көп іл­гері басқанымызды көрсетеді. Қазақ әде­биеті көшбасшыларының бірі абыз ақ­сақал Серағаң – Серік Қирабаев бас­таған сын көші түзеле түспесе, кейін кеткен түгі жоқ. Кітаптар да шы­ғып жатыр. Мүшелтойлық-мерекелік, қа­ламгердің шығармашылық кескін-кел­беттерін бедерлеген эсселерді айт­па­ғанда, Құдайға шүкір, тікелей әдеби-көр­­кем сындық шолулар, арнайы жанрлық, тақырыптық сыр-толға­ныс­тар, жекелеген кітаптарға пікір-ре­цен­зиялар баршылық. Асылы, қа­шан­дағы­дай сан жөнінен кенде емеспіз. Дау жоқ, басты гәп – сапада, осы әр жыл сайын жарық көріп жатқан жүз­де­ген сыни дүниелер – қандай сын ма­қа­лалар, олар шын мәнінде әдеби-көр­кем бе, қаншалықты білікті де әділ, міне, бұл сұрақтардың жауабы – басқа мә­селе ғана емес, басты мәселе.
Бұл тұрғыдан келсек, әдеби жыл қо­рытындыларында баяндамалар жа­саған Гүлзия Пірәлиева, Айгүл Ісма­қо­ва сын-толғамдарын ерекше атауға болар еді. Жас мөлшері деген – әдетте жай ғана өлшем, көп қаламгер біле бер­мейтін Марат Әзімхан да сауатты да салдарлы баяндама жасады. Кейінгі уақытта әдеби сынымызға кешігіп кел­се де, жалт қаратқан Әмина Құр­ман­ға­лиқызы да сөз өнеріміздің түзелуіне өз үлесін қоса бастады. Талайдан бері та­нымал сыншы қызымыз Әлия Бө­пе­жа­нова қазір де сөзі мен өзі бір сыншы. Же­ке басы да кең танылып, өзі жазған нысаналарын да жарқыратып танытып жүрген Амангелді Кеңшілікұлы нық сапта. Өзгелерге ұқсамас ерекшелігімен ерек­ше көзге түскен, білімді ғана емес бі­лікті сыншы Әмірхан Балқыбектің өмір­ден ерте өтіп кетуі өте өкінішті. Бұ­ған қоса арнайы айтар бір жәйт, қа­зақ әдебиетіндегі кейінгі кездердегі же­ке бір құбылыс – әдебиетімізге Ал­мас Нүсіп, Бағашар Тұрсынбайұлы, Қо­зыбай Құрман, Әлібек Байбол сияқ­ты жас сыншылардың келуі. Бұлардың әде­би көзқарастары айқын да анық. Қол­таңбалары қарымды да қанық. За­мандарына сай олардың біздерден бө­лек жаңаша талап-талғам таны­тулары да заңды. Халқының, қазақ әде­биетінің қамынан да гөрі қарақан бас­тарының қамын бұрын және көбі­рек ойлайтын кейбір аға-ақсақал, орта буын өкілдерінен де гөрі туған тіліміз бен діліміз үшін жанып-күйетіндіктері разы етеді. Осыны оқып-біле отырып, (өкі­нішке орай, олардың нені қалай ж­азып жүргенін көбіміз оқымаймыз) ту­ған әдебиет туы құламайды, мықты із­басардарымыз бар деп айтуға хақы­мыз бар.
Бір-ақ мысал: қолыма алдымен ілін­ген Әлібек Байболдың «Жаз ыстық бол­ған жыл немесе Уақыт салған порт­рет» мақаласынан бір дерек-үзінді кел­тірумен шектелейін: «Санасын Сай­танның мөрі бар доллар улаған ру­хани ауруға ұшырағандарға ең ал­ғашқы «медициналық жәрдемді» қа­шан көрсете аламыз? Ванга дүние са­ла­­рынан бір күн бұрын қатты шөл­­­­­де­генін айтады, жанында отырған адам­ның құлағына бір нәрсе деп сы­быр­лайды. Әлгің ешнәрсе ести ал­май­ды. Тағы да сыбырлайды. Сонда ғана ба­рып естиді. Көріпкел: «Болашақта адам Құдайдан алыстайды да, алапат рухани аштық, ұлы рухани жұт ке­леді…» – дегенді жеткізеді де, кесе­дегі суды жартылай ғана ішіп, арғы өмірге аттанып кете барады. Шөлдепті. Сол рухани Сахара (шөл) бізге де келді. Айналаны көзіңізбен бір шолып шы­ғыңызшы… Белгісіздік әркез үрейлі еке­нін ескерсек, әдебиеттің сол жұтқа қарс­ы тұрар дәрмені бар ма екен?! Сөз өне­рінің адамзат алдындағы парызы – қаншалықты поэтикалық естілсе де айтайық – үмітсіздікпен күресіп, бәрі­мізді жарқын болашаққа бастау, көкі­ре­гімізге ізгілік ұрығын сеуіп, кісілік кел­бетіңізді қалпына келтіру».
Байқайсыздар ма, жас жігіттің аяқ алы­сы сүйінерліктей емес пе? Мен Әлі­бекті дағдыдағыдай «отыздағы орда бұзар» шағында демей, орда құрар бабында дегім келеді. Осындай жан айқайды, білікті талдауды, түзу сөздерді Алмас Нүсіп те, Бағашар Тұрсынбайұлы да жекелеп те, екеулеп те талай рет айтты. Тек осы орайдағы менің бір алаңым – осындай жас сыншы жігіт­тер­ден айырылып қалмай, бұлардың да өсіп Мұқаметжан Қаратаев, Зей­нол­ла Серікқалиев, Сағат Әшім­баевтардай болуларына, әдебиет биі, ұстаздарына айналуларын көрсек дегім келеді. Өйткені, әдебиетте сыншымен салыс­тыр­ғанда ақын, прозашы, тіпті драма­шы болу да онша қиын емес. Ет пен тері арасындағы желік өзеуретпесе, шын ақын, жазушы болып туғандар бәрі­бір суреткер болып қалыптасады; ал сыншыға жомарт дарынға қоса бағ­зы заманнан бері арнайы мемлекеттік, қоғамдық-халықтық қамқорлық қа­жет.
Мен бұл жолы екі Құрылтай ара­лы­­ғын­дағы әдеби-көркем сынымыз тура­лы айтар сөз, өзекті мәселе көп болса да, осындай шағын хабарламамен шек­телмекпін. Мұның себебі – тың­дай­тын құлақтың билік жақта ғана емес, мына біздің жақта да аз екен­дігінде ғана емес. Өйткені, өз басым біреудің коман­дас­ындамын, билі­гін­демін деп ойла­май­мын; мен әрқашан әдебиеттің командасындамын. Керек десеңіздер, жеке өзім кішкентай бір одақпын. Бұған да бірер дәлел керек болса, мен Ду­лат ағамды куәлікке тарта аламын, ертеректе одақты Олжас Сүлейменов басқарып тұрған кезде қазақ жазушы­ларына қиянат жасағаны үшін Құрыл­тайда оған қарсы дауыс бердім. Олже­кең айналасындағы Сайын, Әкім, т.б. ағаларымның сөзіне еріп, әділ де өткір сындарым үшін «Мені Шерхан Мұр­таза­ның қол­шоқ­пары» санап шеттеткен кезде 2-3 жыл бойы Олжаспен аман­дас­пағанымды да айта кеткім келеді. Ол баспалдақтан түсіп келе жатады, мен қарсы кездесіп қаламын – бір-бірі­мізді «білмейміз…». Бірақ бұған бағып мен Олжастың ақиық ақын еке­нін, күллі Кеңес ода­ғында «Аз и Я» кіта­бы арқылы са­налық төңкеріс жа­сағанын ұмытқан емеспін. Ағам кейін 60-қа толғанда «Қазақ Елі» газетінде «Ға­сырлар ақы­ны» деген арнайы мақа­ла жаздым.
Айтайын дегенім – ҚЖО бүгін тү­гіл, КСРО кезінде де демократия үс­темдік құрған ұйым еді. Төрағаға қар­сы шыға бер, қатты сына, орнына та­лас. Мұның бәріне біздің хұқымыз бар. Тек әділін айт, жала жаппа, жік­шіл­­дікке соғар топ құрма, жосықсыз өті­рік айтып, халықты, қалған жазу­шы­ларды адастырма. Қолыңнан келіп жат­са, сөзің де жүйрік, өзің де іскер бол­саң, бастық боп сайлан, кім қарсы? Бұ­ған бағып «Бақыт досы Оразалинге ба­лама жоқ деп айтты», – деп тағы бәле із­демеңіздер. Одақта жүргендіктен та­лай-талай қызықтарды көрдік қой. Бе­рекелі бірлікке алға бастар тірлікке сайып жатса, қанеки. Сонда мұндай у-шуға негізгі себеп не? Нақты әдеби өмі­ріміз тынысына көшсек, қазіргі күн­гі ел аузындағы «басты оқиға» – жазу­шылардың айтысы, Пленумдағы Қабдеш Жұмаділов пен Бексұлтан Нұржекеевтердің не дегені. Бір апта өт­кен соң бұл дудың бәрін Тұрысбек Сәу­кетайдың «Жазушыны сорлатқан кім?» деген мақаласы күрт ығыстырды. Бү­гінгі таңдағы ең атақты сын мақала да – осы. Өз басым бұл мақаланың ав­­торы – Тұрысбек Сәукетай ғана емес, Қабдеш аға, Темірхан Медетбек­тер­дің өздері деп ойлаймын. Олар қия баспаса, бұл мақала жазылмас еді ғой.
Осылайша біз жағдайды толық бі­ліп, құбылысты тұтас көрмеген ха­лық­ты алдап, адастырудамыз. Абыз Абай: «Не болады өңкей нөл Единица – жақсысы» деп айтқанмен, бұл жерде халықтың түк кінәсі жоқ. Халық бол­ма­са, хан да жоқтығы сияқты оқи­тын халық еретін, елейтін елің болмаса, біз кімге керекпіз? Қабдеш Жұмаділов, Мұхтар Шахановтар кімге керек?! Негізгі мәселе – біздіңше, Алаш Арысы Халел Досмұхамедұлы айтқандай, әде­биетті де, әлеуметті де түзейтін де, бұза­тын да – оқығандары, көшбастар зиялылары болса, біз кімге өкпелейміз? Жасыратыны жоқ, өткен замандарды жамандап, бодан болдық, қырылдық, мың бір рет өліп-тірілдік десек те, (бұлар қаншалықты рас, ауыр шындық болса да, біз, қазақ қаламгерлері, әлемдегі рухани алып мемлекеттердің бірі – Қазақ әдебиеті қағанатына ие бо­лып қалмадық па? Мәселен, 1988 жыл­дардың өзінде газет-журналдар та­ралымы 100-200 мың, кітаптар та­ралымы 10-20 мың екен.
Тіпті ашығын айтсақ, бейбіт қол жет­кізген Тәуелсіздікті билікке де, бұ­қараға да алып берген – негізінен, біз емеспіз бе? Яғни жазушылар, ұлттық өнер тұлғалары, жекелеген қоғам қай­рат­керлері. Қош, бүгінде жеке ел бол­ғанымызға 26 жыл өтті. Еркіндік ал­дық, әдебиетіміз бұрынғыдан да кү­шейеді деп сенбедік пе?! Ендеше бү­гін қалайша тақырда отырмыз? Ал, «оянайықшы», ойланайықшы. Неге? Неге? Мен өз басым бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевты еш кінәламас едім. Қиын заманда жазу­шы­ларға үнемі қамқорлық жасап отыр­ды. Мына Одақты, оның ғима­ра­тын Нұрлан Оразалиннің еңбегі зор де­сек те тікелей сол кісінің көмегі ар­қа­сында сақтап қалған жоқпыз ба? Мы­на қаламақы мәселесін шешуге кө­мектескен – тағы да сол кісі. Өзара сот­тассақ, оттассақ, Сол кісінің алдына бар­ғанда көп күш-жігерімізді бір-бірі­мізді жамандауға жұмсасақ, ол кісі біз­ді қалай сыйлайды? Көбіміз-ақ шуақ­ты да қуатты қаламгерміз, ал бәз­бір ағаларымыз – тіпті әлемдік дең­гей­ге көтерілген алып тұлғалар. Алай­да, біздерді кейде қандай сана билейтіні менің миыма сыймайды. Мәселен, бәз­біріміз жанталаса Одақты құлат­қы­мыз келеді. Мысалға, талантты сыншы інім Әмірхан Меңдекені тартайын. Ес­теріңізде болса, ол бұдан 20 жыл бұ­рын-ақ «Қазақстан Жазушылар ода­ғын қажетсіз, тарату керек», – деп жаз­ды. Айтқаны рас болса, ол сол кез­де өз сөзінде тұрып, неге Одақ мүшелі­гінен шы­ғып кетпеді? Сол Әмірхан жақында «Қа­зақстан Жазушылар ода­ғы қалай күй­реді?» деп және жазды. Біріншіден, бұл айтқаны – жосықсыз жалған, жа­ла; екіншіден, жағдайы­мызды Ресей­ден де ілгері етіп отырған, ең кемі 700 жазу­­шыға жәрдемі тиіп отырған Одақ­та Әмірханның не әкесінің құны бар?! Оның қазақ екені, тәуелсіздігіміздің ны­ғаюына мүдделі екені рас болса, көп­тің ұйымына көмектесе алмаса, ең құры­ғанда к… қысуы арқылы көмек­теспей ме? Екінші біреулеріміз «Мен – мықты­мын, халық жазушысымын, Одақты күшейтейік, билікті бізбен санас­ты­райық дейді. Дұрыс-ақ. Бірақ солай айту үшін әуелі сөзіңе ісің, атыңа затың сай болуың керек емес пе?! Мен құ­діретті қаламгерге қаламды Құдай бе­ретініне қосыламын; бірақ осы бақ­ты бағалап, кіршіксіз таза сақтап, жауап­кершілікті сезініп, Құдай берген қа­ламды көтере алмасаң, яғни өзіңді-өзің сыйламасаң, өзіңді-өзің Сыншы болып қорғап, қолдап тұрмасаң, осы бақ­тан, жаңа сөз әлемін жаратушы­лық­қа жеткізген тақтан айрылып қалуың өте оңай. Өйткені, осы қалам­гер­лік құдіретінің тамыры – Ар, Адал­дық, Азаматтық. Ұлы Ғабең – Ғабиден Мұс­тафин: «Мейіріңді» қандыратын мөл­дір шығарма мөлдір көңілден шы­ғады; ал оны пасық көңілден іздеу – лай судан балық іздеумен бірдей», – дей­ді. Бұл өлшем-ұстаным шығар­ма­шы­лыққа өте-мөте қатысты. Өзің оңбаған бол­саң, сөзің Ордабасы болып асқақтап тұрады деп кім айтты?! Орыстың ұлы сыншысы В.Белинский: «Ұлы шығарма туралы не айтылады, оның маңызы сол шығарманың өзінен бір де кем емес», – дейді. Демек, бұл небір мықты шы­ғар­малардың тағдыры сыншылардың қолында деген сөз. Осы ақиқатты да Унистон Черчилль айтқандай, шынын­да миы аз ба, көп қаламгерлеріміз әлі ұқпайды. Мәселен, маған ұлымыз деп, халық жазушысымыз деп жүрген та­лай-талай ағалар мен қалталы жаға­лар­дың от та, шоқ та емес, небәрі жылы еке­нін, небәрі пендешіліктің құлы ха­лық­тың емес, белгілі бір бір топтың – «балықтың» жазушысы екенін дә­лел­деу оп-оңай. «Бір құмалақ бір қарын май­ды шірітетінін» бәріміз жақсы білеміз, сонда арам адамның шығар­масын өзі­нің бір жаласы, әділдіктің наласы ірі­тетінін анықтау қиын болып па?! Мұ­ның үстіне әріптес Әмина Құр­ман­ғалиқызы бір ма­қаласында «сы­нымды қабылдама­саң­дар, өз сөзім – өзімдікі» депті. Жоқ, жа­рияланды ма, өз сөзің өзіңдікі емес. Жұрт­тың көз алдында жүрген ақын-жазушының жақсылығы да, жаман­дығы да – көп­тікі, халықтікі. Сондықтан да менің қазақ әдебиетіне үлкен еңбек сіңірген талантты аға-апаларым өздерін өздері сыйлап, әрбір сөз-ісінде де шық­қан биіктерінен төмендемесе екен, ел кө­лемінде Ақсақал, Төбе би – Абыз болса екен деп тілеймін. Қазақ әдебиеті әле­мінде өздерінің классик ке­мел екен­діктерін осыған дейін дә­лелдеп жүрген Қабдеш Жұмаділов, Ду­лат Исабеков, тағы басқа ағаларым жеке бас реніштері болса (бұлар – ел, әдебиет мүддесінен келгенде бәрібір ұсақ-түйек) жиып қойып, Оразалинмен «Қа­банбайша» шайқасқанша халықтың жазушылары қалпынан танбай, әлем дең­гейінде Нобель сыйлықтарын алып, төрткүл дүниенің оқырман жұрт­тың аузында жүрген Орхон Памук, Мо Ян сияқты жазушылармен таласып, айқасып жатса жарасар еді-ау.
Мен Нұрланмен көптен бері ара­ласып келе жатқандықтан Одақ қара­ма­ғындағы басылымдарды мемлекет, Одақ мүддесі тұрғысынан маңызды, принципті мәселелер болмаса, ананы жазыңдар, мынаны жазбаңдар деп тапсырма бермейтінін жақсы білемін. Қайта бұл жерде мен әріптестеріме Нұрлан Оразалиндей көпке ортақ, әділ бола аласыңдар ма деп сұрақ қояр едім. Мәселен, жеке бас мүддесі тұрғысынан кел­сек, Н.Оразалинге мен де үйдей өк­пе айта алар едім. Мәселен, менің құрдастарым 2007 жылы түгел 60-қа келді. «Қазақ әдебиеті» газеті, айталық, Иран-Ғайып туралы сол жылы қос беттен екі рет материал жариялады, ал Бақыт Сарбалаұлы туралы 6 жол да жазған жоқ. Ал осыған Нұрлан Ора­за­лин­нің қатысы бар ма? Бұл Бас ре­дак­тор Жұмабай Шаштайұлының қаре­кеті, таным-талғам қалпы. Мен оған «Иранбек Оразбаев менен артық емес қой», – деп айтпадым. Өйткені, бұлай өтініш жасау, «Жаңа кітабым шықты, ол Сұлтанәлі Балғабаевтың кітабынан да мықты, пікір білдірмейсіңдер ме?», – деу менің ұстанымыма келмейді. Бәл­­кім Жұмабай Шаштайұлының менің әде­биеттегі орным туралы пікірі төмен шығар, білім-білік деңгейі осылай шы­ғар. Сол үшін Жұмабаймен жауласамын ба? Осы арада халықшыл әкім Бердібек Сапарбаевтың «Мықты екендеріңді білейін, Оңтүстікті басқа­рып көрші», – деп айтыпты деген сөзі еріксіз есіме тү­седі. Мықты екен­дік­те­ріңді білейін, Одақ­ты басқарып көрің­дерші. Баз­біріңіз: «Ол орнын босатпады ғой, кө­рер едік», – дерсіздер, дұрыс: бірақ бір­ден ашығын айтайын, оны біз өз­деріміз босатпадық. Өйткені, Одақты бас­қару Оңтүстік Қазақстан облысын бас­қарудан әсте жеңіл емес. Рас, қолы­нан басқару келетін бірер аға-інілерім жоқ емес, бірақ олар бұған жету үшін әуелі сөздерін түзеп, өздері түзу екенін жазу­шылардың көздерін жеткізуі ке­рек-ті.
Жә, Одақ туралы, оған қатысты Құ­рыл­тайлар қарсаңында көбінесе жөнсіз өршитін айтыс-тартысқа қатыс­ты сөзімді осымен доғарайын. Бәлкім, біреулеріңіз: «Айтқандарыңның көбі бел­гілі ғой», – деулеріңіз мүмкін. Бәрі­бір жазу­шылардың көбі хабардар емес. Бұл – бір. Екіншіден және бұл – басты се­беп: бүгінгі таңда күн тәртібінде: «Бо­лашақта қазақ әдебиеті бола ма, жоқ па?» деген мәселе тұр. Біздің еліміз Тәуелсіздік алғалы әлемдік жаһан­дан­у дауылына ұшырап отырғаны бел­гілі. Қаперлеріңізде болса, бұдан бі­раз жыл бұрын «Жас Алаш» газетінде «Батыс­тандыру орыстың отаршыл­ды­ғынан да сорақы» деген мақала шықты. Осын­дағы келтірілген қатер-қауіптер қазір жемісті жүзеге асырылуда. Аны­ғын айтқанда, біз жержүзілік мәдени-идео­логиялық жойқын соғыстың бір ала­ңына айналып, Қазақ Елі халқының санасын бейбіт батыстандыру майданы қызу жүріп жатыр. Біреулеріміз – бұл болмай қоймайтын процесс, өзіміз мық­ты болсақ, жеңілмейміз, ұтып шы­ғамыз деп Финляндияның озық білім жүйе­сін, Жапонияның ұлттық-мемле­кет­тік ұстанымын алға тартады. Бұл да ақиқат шығар. Бірақ Батыстық күштер, солардың бұқаралық тобырлық мәде­ниеті қазақ халқы жеке ел болып ес жинап, қалыптасып бітпей, отарсыз­данып үлгермей, шабуыл жасап жатқан жоқ па?! Міне, нақ сондықтан да қа­зіргі еліміз жағдайына қатысты «Бүгінгі Қазақ Елінің үкіметі – кімнің үкіметі?» деген сұрақ еріксіз туады. Ал айтыңыз­дар­шы, мына билігіміз – тәуелсіз Қа­зақ Елінің билігі ме, жоқ сырттай бей­біт, іс жүзінде жүз пайыз жаулаушы Ба­тыстың билігі ме?! Әрине, үкіметіміз экономикамыз дамып нығаюы үшін, халықтың әл-ауқатын көтеру үшін жұмыс істемей жатыр деп айта алмай­мын. Премьер-министріміз Бақытжан Са­ғынтаевтың нақты істің адамы еке­нін білемін. Айталық, астық өсіру – идеологиядан тыс Нанымыз жеткілікті. Бізде асқазан қамы негізінен шешілген. Ал, басқазан ше?! Ұлттық санамыз, ру­хы­мыз көтерілуі ше? Осы тұрғыда іші­мізге басып кірген батыстық жүйені, мүд­дені өзгертуге Бас уәзірдің шамасы жетіп жатыр ма?! Қаламдас ағайын, бұл қауіп-қатер тіпті де әсірелеп айтылып отырған жоқ. Ұлы бабамыз Әбунасыр әл-Фараби «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы», – деп өз зама­нын­да-ақ айтып кетсе, күні кеше КСРО империясын құлатуды жүзеге асы­рысқан әлемге танымал идеолог Збиг­нев Бжезинский: «Сіздің елдің эли­тасы ақшасын біздің елдің банкінде сақ­таса, онда сұрақ туады: олар – қай елдің элитасы, сіздікі ме, жоқ біздікі ме?», – дейді. Ал, бас қауашағымызға са­лып шайқап көрейік: біздегі олиграх­тар – қай елдің миллиардерлері? Күні кеше Президентіміз де «Ақшаларыңды елге қайырыңдар!», – деп қатты айтқан жоқ па? Зиялы қауым өкілдері: базбір саясат­керлер, ғылым және өнер қай­рат­кер­лері, біздің көп жазушыларымыз өз ұлттық мәдениетімізді сақтап, ел болу үшін жапондар жолымен жүрейік, үш тілдің екеуін: бізге бөтен орыс, ағыл­шын тілдерін балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін оқытайық деп айтудайын айтып-ақ келеді. Бірақ мұны құлағына қыстырып отырған Білім және ғылым министрлігі бар ма? Сонда балабақшада, бастауышта үш тіл оқып, миы ашыған балалардың дені мәңгүрттер болып шығатыны, қазақ тілін керексінбейтіні дәлел тілей ме? Ба­лабақшада үш тілді тықпалауды. жо­ғары оқу орындарында тарихымызды құртуды азсынғандай, салалық мәрте­белі министріміз Ерлан Сағадиев гео­графия пәнін ағылшын тілінде оқытуға көшірмекші. Сонда бұлай ба­тыстана берсек, болашақта қазақ тілді оқырман қала ма? Оқырман жоқ бол­са, бола­шақта дүниеге келер жаңа Мұ­қағали Мақатаев, Рахымжан Отар­баев­тар кітабын кім үшін жазады? Сон­да қазақ әдебиеті өлген соң, қазақ ұлты да қоса құритынының басы ашық емес пе?! Ал енді айтыңыздаршы: «Ер­лан Сағадиев – қай елдің министрі?!». Ерлан Саға­диев сияқты министрлері­міз­дің жәрде­мімен ұлы Ана тіліміздің бұ­тақтары кесіліп, бірте-бірте жапы­рақсыз діңі қалса, ол ағаш солмай ма? Сонда біз Тәуелсіздікті Батыс үшін біз­дегі бодан байлар, алғанбыз ба? Рас, АҚШ пен Батыстың экономикасы мық­ты, технологиясы озық, бұл жағын үлгі етейік, үйренейік; алайда мәдениет жөнінен олар бізден үлгі алып, үйренсе жөн емес пе? Мен бұлай дегенде Батыс пен АҚШ-тың мәдениетінің бүгінгі «озық» өнегесі – әйелге әйел асылып, еркекке еркек үйленуге жеткен «зор» же­тістігін алға тартып отырмын. Құдай жолына қарсылық, азғындық жайлаған елдердің білім-тәрбие жүйесінен, мұндай мәдениетінен бес шақырым аулақ жүргеніміз жөн-ау?
Осыған орай мен Елбасымызға, Үкіметке мынадай ұсыныс та айтқым келеді. Тәуелсіздік алғалы сан министр ауысты. Білім саласындағы реформа әлі бітер емес. Қазақ үшін ең озық үл­гілерді (Финляндиядағыдай) ұсынбаған соң, жас ұрпағымызды қазақ етпей, мазақ ететін министрлік керек пе? Оқулықтарды ғалымдар жазады (жазуы керек те), білімді, тәрбиені мамандар береді. Ендеше облыстық, аудандық білім басқармаларын қалдырып, мына министрлікті таратып жіберсек те ұтпа­сақ, ұтылмаспыз. Өйткені, бір Стам­бул, Мәскеудің халқындай халқы бар елге Сыртқы Істер, Қорғаныс, Мә­дениет министрлігі өте керек болса, ал өз міндеттерін мемлекеттік, ұлттық деңгейде атқармайтын, Пре­зи­ден­тіміз сан рет айтса да өздерін халықтың қызметшісі емес, қожайыны сезінетін барша қалған министрліктерді таратып жіберсек те, ештеңе етпес. Сөзіме дә­йек ретінде ауылда мал ұрлауды, қалада халықтың сәл қылт еткен байлығын қым­­қыру күштік құрылымдар қам­қор­лығында екенін айтып жатпай-ақ, мынадай бір-ақ мысалды келтірсем жет­кілікті сияқты. Естеріңізде шығар, көп болса, екі-ұш жыл-ақ уақыт өтті, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры Жақып Асанов елімізде қоз­ғалған қылмыстық істердің тең жар­тысына жуығы заңсыз қозғалғанын мәлімдеді. Сонда қылмыстық істерді ашуды, халықты қорғауды тәуелсіздікті нығайту емес, жеке бизнестеріне, ақша табу жолына айналдырған Ішкі істер министрлігі керек пе?!
Міне, жазушы ағайындар, біз бә­рі­міз бірігіп қарсы шығып күресуге тиіс­ті басты қауіп-қатерлер осындай. Біз алдымен осындай болашағымызды жоққа шығару үшін жұріп жатқан әлемдік, елдік қатерлермен күресу орнына ірілеріміз Оразалинмен «ай­қасып», еті тірілеріміз Одақты «құлату» үшін күресіп жүрміз. Әрине, бұдан Ора­залинді сынама, Одақтың мінін айтпа деген сөз шықпайды. Жеке басқа тиіспей дәлелді айт. Мәселен, Мырзан Кенжебай үшін Одақ не істесе де жа­ман десем артық айтпаспын. Ол бізде әдеби-көркем сын жоқ деп айқай са­лады да, классик ретінде әлдеқашан өз елімізді айтпай-ақ қояйын, орыстар – мысалға, Анатолий Алексин, Альберт Лихановтар 1970 жылдары-ақ тақ тұ­рып мойындаған. Тынымбай Нұрма­ғам­бетовтің «Алаш ақиқаты» бәйгесін­де бас жүлде алған повесін түкке ал­ғысыз қылады. Мырзанның мұнысы – қазақ сөзіне сын емес, сойып дәлел ті­лемейді. Қуанышқа қарай, бізде әлемдік тұлғалар қазір де бар. Мәселен, Дулат ағам. Санкт-Петербор, Түркия, Лон­донды бағындырған Исабековті қалай қадірлесек те жарасар. Енді осы Дулат, Қабдеш ағалар шыққан биік­те­рінен төмендемей, мына ханзу Мо Ян, түрік Орхон Памук, жапон Кобо Абэ­лер­мен иық таластыру керек емес пе?! Әрине, бұл үшін де мемлекеттік қолдау қажеттігі түсінікті.
Түйіп айтқанда, көтерілген биіктен төмендемеуге, әлемдік деңгейде де Қа­зақстандағыдай көрінуге бізде мүм­кіндік мол. Мәселен жақында «Қазақ әде­биеті» газетінен Танакөз Тол­қын­қызының сұхбатын оқыдым. Мына жақ­та біздер бір-бірімізбен жағаласып шаршап, іштен шыққан «жаумен» ай­қасып жүргенде, орта буындар қата­ры­на қосылып, орда құра бастаған жас­та­рымыз испан тілінде қазақ поэ­­зия­сының антологиясын шығарыпты. Мың сөз­ден бір іс артық десек, Танакөздердің қам-қарекеті қалай қолдасақ та жа­рас­пай ма?! Жоғарыдағы қазақ тілінің қа­натын қиюға жұмсалып жатқан қар­жының мыңнан бірі осындай игі істер­ге бөлінсе, қандай жемістірге жетері­міз­ді ойлай беріңіздер.
Одақ – туған әдебиетіміздің қор­ғаны. Туған әдебиетіміз – қазақ ұл­ты­ның қорғаны. Ендеше Одақты сақтап қою аз, күшейтуіміз керек. Ол үшін бір­лік керек. Бірлікке қарсы емес еке­ні­міз рас болса, бірігейік. Екінші ке­ре­гі – берекелі тірліктер. Соның алғаш­қы­сы Бексұлтан Нұржекеев ағамыздың үндеу-хатына қол қою. Екіншісі және ең бастысы – өзімізді-өзіміз сыйлауға көшіп, «саудың тамағын ішіп, аурудың сөзін» айтпай, бәріміздің де ел сый­лайтын қаламгер болуларымыз. Ең ал­­дымен ақын, прозашы, драматург, ба­лалар жазушы бола алсақ – қалам, қо­ғам қайраткері бола алғанымыз. Үшін­шісі – кеңес өкіметінің сөзін ай­тып, Одаққа сол уақыттың талабын қойып, өзімізге қоса елді де ақымақ қылуымыз жетер деп ойлаймын. Бүгін­гі күннің Колбиндері мен Зорминдерін дірілдету үшін талап ету аз, бәріміз іс-әрекет етуге көшуіміз керек. Мәселен, қалың ел – өзімізді-өзіміз масқара ет­сек те – осы жазушылар не айтып жа­тыр, не айтады деп қазір де күтулі. Құ­дай қалам берген адам сол қаламды кө­теріп жүре алса, жаза алса, айта алса – халықтың сайланбаған депутаты. Бізге Мәжілістің мінберінің қажеті жоқ демей-ақ қояйын, бірақ билік біз­бен санасып қана қоймай, соңымыздан еруге мәжбүр етуіміз қажет. Ол үшін үкімет мүшелері түгіл өзі шақырмаса, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қа­былдауын сұрап жалынудың қажеті шамалы. Жағымпаздықтан, әкімдер мен байлардың алдында жүгіріп кететін бейшаралықтан арылсақ – абыройдың көкесі сол. Тағы да қайталап айтсам, өзі­­мізд-өзіміз сыйласақ, лайықты шы­ғар­малар жазсақ, Абай, Лев Толстой­лар­ды айтпай-ақ қояйын, бүгінгі күннің Жұбан Молдағалиеві бола ал­сақ, билік бізге, әрқайсысының артын­да 10 мың, 100 мың, 1 миллион адам тұр­ған халық қалаулылары – қалам­гер­лерге қызмет етеді.
Дау жоқ, билікпен де санаспай бол­майды. Батыстың мүддесіне қызмет етіп жүргендерден басқасы – жақсы болсын, жаман болсын – өз билігіміз. Тек өзімізді-өзіміз сыйламағандықтан, бір­леспегендіктен, өзімізді-өзіміз сор­лы етіп жүргендіктен олар басынып жүр. Бұдан әрі сөзді соза бермей, то­қе­тері­не көшсек, халық айтқандай. «С­ын түзелмей, мін түзелмейді». Сын түзел­ме­се, әдебиет түзелмейді. Әдебиет тү­зел­месе, әлеумет билік пен бұқара тү­зел­­мейді. Бұл үшін Одақтың жаңа бас­шы­лығына құлаққағыс етерім – ал­дымен мықты сын журналын шығарып, М.Әуезов айтқандай, жазғанымыз әде­би атмосфераны сауықтырар «сын шын, шын сын болуы» міндет. Жария­лы­лық орын алса, біз ақсақаламыз Әб­діжәміл Нұрпейісов, Қабдеш Жұ­ма­діловтерден бастап әріптестеріміздің кеше, бүгін және ертең бәрінің өздері кім, сөздері – қалай, қандай шығарма еке­нін біліп отырамыз. Мұндай жағ­дай­да қауесет, өсек, дау-дамай өзінен-өзі тоқтайды. Судың да сұрауы бар еке­ні шындық, бір өлім бар екені хақ бол­са, ақиқаттан қай-қайсысыз да аса алмай­мыз, шындық әрқашан – ер­­телі-кеш, салтанат құрады.