Қай заманның әдебиеті болсын жастармен толыққанда, онда күш-қуат, тың ой, жаңа серпін пайда болары белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, түрлі жанрда еңбек етіп жүрген қазақтың жас қаламгерлері әдебиетімізге қандай жаңалық алып келуге қауқарлы? Л.Толстойдың күнделіктерін бір сүзіп шыққанда, онда Ұлы жазушы ішкі дайындық, жүйелілік пен алға қойған нақтылы жоспар турасында айтатыны бар. Соған сай, әдебиет есігінен енген әр жас қаламгердің оқырманға өз айтары барына иланғың келеді. Қазіргі қазақ жастарында осынау жүйеленген әдеби жоспар бар ма екен? Шынтуайтында, бүгінгі әдебиетіміз – ашық әдебиет. Яғни, сырттан келген ақпарат емін-еркін тарай береді, тосқауыл жоқ. Соған сай, сюрреализм, модернизм, постмодернизм, авангардизм секілді әдеби ағымдар да аз емес. Жас толқынға тақырыптық және идеялық тұрғыдан қойылған ешбір шектеуді де байқамайсыз. Осындай бір еркінсу мен өзге әдебиетке еліктеушілік көзге айқын түскен сәтте, қазақ «сөз өнері» ары қарай қай бағытта дамуы мүмкін? Үлкен ағалардың аузынан: «Әдебиетке адал болу керек!» – деген сөзді жиі естиміз. Сол көркем әдебиетке адалдық – немен өлшенеді?..

Қанат ТІЛЕУХАН, жазушы

Әдебиетте түрлі бағыттың болғаны жақсы

Жазу еңбегі ұжымдық жұмыс емес қой. Барлық қаламгерлердің атынан сөйлеу қиын. Жалпы, өз басым жаңалық деген сөзді түсін­беймін. Қазір жұрт Нобель сый­лы­ғының иегері Орхан Памуктің «Ме­нің атым – Қырмызы» рома­нын жаңалығы бар шығармаға ба­лап жүргенін байқадым. Форма­сына қатысты таңданыстар бар. Түрік қаламгерінің әр кейіпкері бірінші жақтан баяндайды. Бұл жаңалық болған форманы Жүсіп­бек Аймауытов «Ақбілек» романы­ның басында пайдаланған. Сон­дық­тан да, жаңалық табу қиын. Оған бас қатырудың да қажеті жоқ. Тәуелсіздік жылдары әде­биет­­ке келген жазармандар бақытты деп ойлаймын. Совет заманындағыдай цензура жоқ. Әдебиетпен кәсіби түрде айна­лысам деген адам үшін ең бастысы – еркіндік. Ал, қазір қаламыңа жармасып жатқан ешкім жоқ. КСРО кезінде жазылған қаншама дүние қазір макулатураға айналды. Қазақ прозасының басында тұрған Әуезовтің өзіне жаның ашиды. «Абай жолы» эпопеясын соц­реа­лизмге ұрынып жазды. Неге орыс қаламгерлеріндей Еуропа асып армансыз жазбады деп те ойлай­сың. Азаттық алғалы ширек ға­сыр­дан асты. Қоғам өзгерді. С.Мұратбеков, Т.­Нұр­маған­бе­тов­тер жазған аңқылдаған ауыл адам­дары да басқа. Қазақ өз бетінше қала өміріне кірігіп жатыр. Өте дәулетті адамдар мен кедей-кепшіктерден ғана тұратын заман орнады. Діннің атын жамылғандар ел ішіне іріткі салып жатыр. Қазақ қазаққа оқ атқан Жаңаөзен тра­ге­диясы болды. Арыстай азамат өзін-өзі үш рет атып тастады. Оған бәріміз сендік. Зауыт-фабрикалар­дың орнына қаптатып тойханалар салып тастап, аш жүрсек те дара­қыланып той жасаудан жарысқа түстік. Жас қаламгерлер осыны жазуға қауқарлы деп ойлаймын. Бүгінгі қазақ өмірі таңбаланса, мен үшін жаңалық – осы.
Өзімен жарысқа түскен қалам­герде сіз айтып отырған жоспар, кон­цепция болуы тиіс. Әдебиет ке­рек емес қоғамда ондай адам бар ма деген сұраққа бас қатырсаңыз, миыңыз аузыңызға түсер. Көркем шығарма жазу арқылы бала-шаға асырай алмайсыз. Инвестиция жоқ жерде жоспар мен концепция болуы мүмкін бе? Толстой заманы бөлек. Граф тек дәулетінің арқа­сында ғана алаңсыз әдебиетпен айналысты деп айтуға болмас. Федор Достоевскийдің жары Анна Григорьевна сол заманда Толс­той­дың ең жоғарғы қаламақы алғанын жазады. Әрине, ауызды құрғақ шөппен сүртуге болмас. Бізде еңбектеніп жүрген жігіттер бар. Былтыр «Сүлікқара» деген кітабы шыққан Есболат Айдабосын биыл тағы бір прозалық жинағын оқырманға ұсынды. Ырысбек Дәбей де өнімді жазып жүр. Жуырда «Жыл­қы атылған жаз» атты романын жазып шықты.
Айтысты, би-шешендердің ділмәрсуін Әдебиет деп білетін біздер үшін сюрреализм, моде­р­низм, постмодернизм, импрес­сио­низмнің зияны жоқ. Керісінше, әдебиетте түрлі бағыттың болғаны жақсы. Тұрсынжан Шапай ағамыз­дың: «Қандай шығарма болса да, бастысы жақсы жазылса болғаны» деген мағынада айтқан сөзі бар. Бұл сөзге алып-қосарым жоқ.
Әдебиетке деген адалдық – әдебиетпен кәсіби түрде айналысу. Өзіңнің ішкі тазалығыңды сақтау. Әрине, айтуға оңай…

Айнұр АХМЕТОВА, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының кіші ғылыми қызметкері

Таным-білігі толысқан жас қаламгерлер жетерлік

Қазір «жаңалық» деген ұғым­ды Әдебиетке, жалпы көркем өнерге қатысты қолданғанда абай болға­нымыз жөн. Жаңалық деп құрақ ұшқан дүниелеріміз бірнеше ғасыр бұрын айтылып қойған немесе өзге континенттегі үрдіс­тердің көр­кем дискурсымызда қайтала­нып жатқан болып шығады. Әде­биет­тануда өздерін постмо­де­рнис­терміз деп есеп­тейтін өкілдер «интер­текстуал­дылық» ұғымын жиі айтады. Бұл ұғымның мәні әдебиетте бұрыннан бар ақпаратты қайталау, қайта құрастыру дегенге келеді. Р.Барт, Ю.Кристева, У.Эко сынды зерттеу­шілер «автор өлімі» деген тіркесті жиі қолданады. Яғни, әр дәуірде авторлар ұлы шығармаларды дүниеге келтірді де өздері дүниемен қош айтыс­қаны­мен, мәтіндері өмір сүруде деген пікірді алға тартады. Ал, кейінгі авторлар сол мәтіндерді қайталау­шы немесе құрастырушы ғана дегенге саяды. Әрине, осылай айту­дың өзі қиын болғанымен де, бұл – шындық. Өзім аталған зерт­теу­шілердің осы пікірімен ғана келісемін. Сон­дықтан, «Қаламға және оның жазуына серт» еткен жас қалам­герлеріміз халыққа қажетті дүние­лерді ұсына білсе, қуанамыз. Әде­биет оқитын санаулы әлеуметтік топ болмаса, сөз өнерінің қадірін ұғып, эсте­ти­калық ләззат ала­тындар саны азайып кетті. Рухани құндылықтар тапталып, жан­шылуда. Мойын­дауы­мыз керек. Бұл жағдай сізге де, маған да, оқырманға да таныс жайт. Адамзат күннен-күнге аз­ғын­дауда. Оқығанымыз, көргеніміз жаман пиғылдағы әрекеттер. Қоғам қорқынышты болып ба­рады. Адамдар арасында сенім азайды. Бұрын түнде қорқатын едік, қазір күндіз де үрейленіп жүреміз. Базар, автобустағы ұр­лық-қарлықты айтпағанның өзін­де, болмашы тиынға бола адамды өлтіру еш қиынға соқпай қалды. Өзін-өзі мекеме алдында өртеген, суицидке барғандардың жағдайы жанымды ауыртады. Өзімше мұның әлеу­меттік себебін ашуға тырысамын, жауабын әлі де таба алмай келемін. Адам өз құнын жоғалтуда. Бүгінгі қоғамның кес­кін-келбеті – осы. Мемлекеттегі әрбір қолға алған әрекет халық игі­лігі үшін жасалатын болса, әде­биет те осы жолдан таймауы тиіс. Құлдыраған рухани құндылық­та­рымызды қайта жандандыруымыз керек. Ғылым, білімнің, өнердің мақсаты осы болуы тиіс қой. Жазу­шылар да осы жолда қызмет етсе деген тілегім бар. Халыққа қан­дай жолмен кітап оқыта ала­мыз, қоғам болып осыны ойлануы­мыз, қолға алуымыз қажет.
Әрине, шығармашылыққа жауапкершілікпен қарайтын, көзқарасы қалыптасқан, таным-білігі толысқан жас қаламгерлер жетерлік. Бір топ ғасырлар бойы қыспаққа алынған тарихты, этнографияны, этнологияны сөз өнері арқылы әспеттегісі келсе, келесі бір топ жалпы адамзатқа тән жоғары һәм қалыпты құн­ды­лық­тарды, ғаламдық мәселелерді, қоғам­дық, әлеуметтік пробле­ма­ларды, саяси үрдістерді әдебиет әлеміне ендіруде. Мемлекеттің тіл, дін, жер факторлары аға буын өкілдері М.Мағауин, Ш.Мұртаза, Қ.Жұмаділовтердің прозасынан бастап, жас буынды да бей-жай қалдырмауда. Тәуелсіздікті баға­лай білген және қаламымен қорғай жас қаламгерлердің иесінің болуы – көңілге медет сыйлайды.
Қазіргі әдеби ортада сіз атап өткен шартты ұғымдар туралы жиі сөз қозғалады. Бұған қоса, неоми­фо­логизм, экзистенциали­зм, да­даизм, футуризм, имажинизм деп түрлі ағым-бағыттарға жіктеп жүреміз. Көркем туындыларды белгілі бағытқа телудің өзі әде­биеттің еркіндігіне тұсау салады деп ойлаймын. Көркем туынды­гердің шабытын, сезімін, қиялын, жазу стилін бір шеңберге сый­ғызу­ға талпынудың өзі шарттылыққа ұрындырады. Әдебиет – деген өнер. Өнер – деген еркіндік. Әдебиеттану мамандығы бойынша зерттеулермен шұғылданып жүр­геннен соң теориядан алшақ кете алмаймыз. Сіз айтқан ағым-бағыттардың арасында кейде ешбір меже жоқтай көрінеді, маған. Бүгіндері әдебиетімізде оқуға, ұғынуға дүниетанымы, сөйлем құрылыстары күрделі болып келетін қалам иелерін постмодернистік бағытқа теліп қоятын «үрдіс» жүруде. Бұл – өкінішті жайт. А.Сүлейменовті, А.Алтайды постмодернист қылып шығарып жүрген студенттер мені таңғалдырады. Олар түсінуге қиын соғатындықтан олар «постмо­дернист жазушылар» екен. Бұдан кейінгі уақытта әдебиет белгілі бір бағыт аясында ғана дамиды деп болжағаннан гөрі, кейбір жанр­лардың алға озатынына сенімім бар деп айтқым келеді. Мысалы, қазірдің өзінде оқырманның көбі, әсіресе, жастар деректі-биографиялық, саяси, іскерлік, тарихи, когнитивті бағыттағы әдебиеттерді оқығанды ұнатады. Әрине, көркем әдебиетті оқитын­дар жоқ емес, тек саны азая бас­тады. Қазақ тобындағы студенттер аудиториясына кіріп, қазір қандай кітап оқып жүргенін сұрай қалсаң Б.Бұқарбайдың «Күміс кітап», М.Юсуфзайдың «Я Малала», т.б. кітаптарды тізбелей жөнеледі. Осы үрдіс келешекте де жалғасады деп ойлаймын. Мұның бір себебі қазір­гі көркем әдебиеттегі эсте­ти­калық танымның, көзқарастың әлсірей бастағандығынан. Оның үстіне қызықсыз сюжет­тер желісі оқырманды жалықтырып алатыны бар.
Көркем әдебиетке адалдық үз­діксіз ізденіспен, біліммен, өнімді еңбекпен, шеберлікпен, жауап­кершілікпен қана өлшенеді. Қолға ал­ған кез келген мақсат, жоба, са­лаға осы өлшемдер қойылса оң нә­тиже шығары анық. Бұған қоса, өмірдің кез келген үзігі, құбылысы, оқиғасы көркем әдебиетке айнала алатындықтан, қаламгерлеріміз «Әдебиет – ардың ісі» екенін тереңі­рек түйсінсе, сезінсе жетіп жа­тыр.

Елдос ТОҚТАРБАЙ, жас әдебиеттанушы

Әр қаламгердің жеке зертханасы болады

Әдебиет – тірі организм. Жыл сайын келіп қосылған жастар легімен қаламгерлер саны артып, рухани сабақтастық күшейе түседі. Сол қосылған толқынның арасы­нан ертеңгі күні әдебиетіміздің мақ­танышы, мерейі болатындар да бар. Қашанда бәріне әділ уақыт төреші. Қазіргі уақытта қазақ өлеңіне құбылыс болып келіп, идеялық-мазмұндық төңкеріс жасаған талантты ақын Ерлан Жүністің өзіндік қолтаңбасы – көпке үлгі. Мәселен, Ерланның ізін басқан кейінгі толқын ин­теллектуалды поэзияға ден қойып, іздене түсті. Еділбек Дүйсенов деген жас өрен бар. Өлеңдері – шынайы, мөлдір. Орта буынның сапындағы Тоқтарәлі Таңжарық, кейінгі буыннан Мирас Асан, Хамит Есаман, Айжан Тәбарак­қызы, Динара Мәліктердің поэ­зиясында жылт еткен сәуле бар, олар осы қасиеттерімен оқыр­ман­ға жақын. Меніңше, болашақта фольклорлық мұраларымыз әдеби шығармаларға сюжет болып, жаңаша жазылатын сияқты. Ал, прозаның жолы поэзия сықылды емес. Проза төзімділікті талап еткендіктен, өлең сияқты бірден «резонанс» тудырмайды. Статис­тикалық дерекке сүйенсек, қазіргі уақытта оқырман жеңіл стильдегі дүниені оқуға құмар екен. Махаб­бат тақырыбындағы арзан бест­селлер мен заманауи фэнтези­лер көп оқылатынға ұқсайды. Осы тұрғыдан келгенде, нағыз еңбек­керлікпен, қайсар табандылықпен жазуға берілген прозашының аты көпке таныла бастайды. Қарасөзге адалдығы, ізденісі жағынан Мұрат Алмасбекұлы, Қанат Тілеухан, Нұрлан Қабдайларды ерекше атар едім. Ал, жас толқын арасынан Қуат Қиықбайдың әңгімелеріне, алғашқы қадамына сүйсіне қа­раймыз. Осы азаматтарға ниет­теспіз!
Әр қаламгердің творчестволық жеке зертханасы болады, ол – дәптері. Біз жас қаламгерлердің ой қазанында пісіп, жетілген дүние­лерін ғана оқып жүргендіктен, жоспарларымен таныс емеспіз. Бұрынғы жылдардағыдай «Әдебиет және қаламгер» айдарымен шы­ғатын сыр-сұхбат, сын жинақтары да жоқ. Өзінің алдына биік мұрат қойған кез келген қаламгердің жеке жұмыс жоспары болатына сенімдімін.
Расымен, қазіргі қоғам кез кел­ген нәрсені дүниенің қай түк­пірінде болсын, емін-еркін қол­дануға, қарауға мүмкіндік тудырды. Десек те, әдебиет өзіңнің ұлттық тамырынан үзілмейді. Көркем шығарма – жеке адамның твор­честволық өнімі. Оның өз тақыры­бын қалай игеріп, қалай меңгергені – автордың шеберлігіне байланыс­ты. Ұлттық топырақтан нәр алған шығарманың ғұмыры ұзақ болмақ. Ал, ағымдар арасындағы «қақты­ғыс» қай уақытта болды емес пе?! Мәселе ағымда емес, шығарманың сапасында. Ең алдымен, көркем шығармаға идея, тіл және сезім керек. Ал ағым мен форма оның сыртқы пішіні ғана.
«Әдебиет – ардың ісі» дегенді қағида ретінде қабылдаймын. Көркем әдебиеттің өлшемі – ар-ожданға негізделеді. Адамның сұлулығы – шынайылығы мен адамгершілігінде. Тәтті өмірдің сұрауы қатты боларын ескерген әр қаламгер өз шығармасына асқан адалдықпен қарайды. Тірісінде мақталған, өлгенінде шығармасы да, даңқы да табытымен бірге қара жерге енгендер қаншама?! Біз неге Мағжан мен Бейімбетті, Мұқағали мен Тобықты, Кеңшілік пен Сайын­ды, немесе Жұмекен мен Орал­ханды сүйіп оқимыз? Өйт­кені, олардың шығармасында шынайылық бар. «Әдебиеттегі адалдық өлшемі» деген ешқандай ережесі жоқ, қарапайым «ұят» қана дер едім.

Темірлан ЖОРАБАЙ,
жас әдебиеттанушы

Қазіргі шығармаларда субъективтілік басым

Антикалық дәуірден жеткен сөз өнеріне қатысты еңбектерде поэтика деген кең мағыналы ұғым бар. Ол бірде Аристотельдің тілінде сөз өнерін зерттейтін ғылым ре­тінде аталса, ал бірде әдебиеттің ірілі-ұсақты жанрларының бәрін бірақ қамтитын «сөз өнері» ма­ғы­на­сында да қолданылған. Асы­лында әрбір қаламгер (тіпті айтыскер, термешілер де) Ахмет Байтұрсынұлы «өнердің ең алды» деп таныстырған – «сөз өнеріне» қызмет етеді. Негізгі міндет – сол. Ақын болса да, жазушы болса да, жырау болса да – ол алдымен «поэт», яғни сөзгер. Тағы да Ахаң­ша айтсақ – «ақын тілінің» иесі. Ал, енді бір сөзгер: қара сөз де, қара өлең де, тартыс сөз де (драма) тудырып жатса, мұны табиғи әрі заңды құбылыс деп қабылдау қажет. Оның үстіне, сөзгер енді-енді ғана қамшы ұстап, ат жалын тартып мінген жас толқын болса, бұл міндетті түрде орын алуы тиіс құбылыс болмақ. Қазақ әдебиеті тарихындағы елеулі жаңалық – «Көкшетау» поэмасын тудырған Сәкен, «Аққудың айрылғанын» ақын тілімен толғап берген Сәкен, «Тар жол, тайғақ кешу» романын жазды. Сол секілді, «Түркістанды», «Батыр Баянды» тудырған Мағжан, «Шолпанның күнәсі» атты қазақ әдебиетіндегі эврикалық дүниені жаза алды. Сондай-ақ, Мағжанның «Алқа» ұйымына жазған «Табал­ды­рық» еңбегінің өзі үлкен жаңа­лық болды. Бірақ, дәл қазіргі ақ­параттар ағынының, жаңалықтар тасқыны заманында өмір сүріп жүрген сөз иесінің екі-үш жанрда жаңалық жасауы – «екі-үш аттың тізгінін бір-ақ ұстап бәйге аламын» деумен тең. Қазіргі қоғамдық сана, құбылыстардың құбылмалығы, құндылықтардың қарқынды өзгерісі, әлемнің медиа бейнесі адамзаттың ақыл қуатын әлсіретіп, қиял кеңістігін тарылтып және ең бастысы – руханиятты былғауда. Сондықтан қазіргі таңда ғылымда да, кәсіпте де бір тізгінді қолға ұстап, нақты бір мәселеде терең­дегендер жетістікке жетуде. Мұн­дай аумалы-төкпелі жағдайда поэтикалық қуаттың да әлсірейтіні анық. Сол себепті, «ақын тілінің» иелері де зейіні мен ынта-ықылас­ты бір арнаға бұрып, тереңдей түссе, елеулі нәтижелер туатын шығар деген үміттеміз. Дегенмен, әр автордың шығармашылық жолы әртүрлі болады. Әрбір қа­лам­гер таудан домалаған тас секілді әр жарға бір соғылып, мү­жіле-мүжіле өз пішінін, өз қалы­бын табары анық. Барлығының өлшемі – уақыт. Кім біледі, ХХ ғасыр басындағы бірнеше саланың басын ұстаған Алаш зиялылары әкелген жаңа серпіліс ХХІ ғасыр басында да қайталанып, тың туындылармен қауышып қалар­мыз.
Дәл біздің қоғамымыздың құндылықтар жүйесінде ақаулар бар. Құндылықтар нақты болмаған соң, нақты мақсаттың, нақты мүдденің тууы да өте қиын. Сол себепті, қазіргі шығармаларда субъективтілік басым. «Аққу, шор­тан һәм шаянның» көкесін бүгін көріп жүрміз. Ал ақиқат біреу ғана. Осыдан келіп: «Біз үшін басты құндылық не?» деген сауал туады. Мәселен, көне шығыс шайырлары тікелей Жаратушы иені жырлады. Абсолютті ақиқат. Шіркін-ай! Күллі әлем оларға құлақ түрді. Қа­зақ хандығы тұсында ерлік-елдік мәселесі, ал ХІХ-ХХ ғасырларда тарихи уақиғалардың ықпалымен саяси тақырыптар бірінші орынға шыққаны белгілі. Еліміз егемендік алған алғашқы 15-20 жылда Тәуел­сіздік идеясы негізгі ұранға ұлас­ты. Әрине, бұл әдеби құбылыс­тардың қақ ортасында адам тұрды. Қай дәуірде де сөз иесі адам жаны­ның емшісі, зерттеушісі болып қала бермек. Ендеше, дәл қазір, дәл бүгін жаңа ғасырдың осы шире­гінде бәрімізге ортақ құнды­лық қандай?.. Осы сұрақтың жауабы табылса, онда концепция да түзі­ле­ді. Мүмкін, оны тауып қойғандар да бар шығар.
Жалпы, қазақ әдебиетінде дәл бүгінгідей әралуандық болмаған секілді. Тақырыптық, мазмұндық және жанрлық тұрғыдан сан түрлі кейіпке еніп, пішіні мен ұсыну тәсілдері де құбыла түсуде. Әрине, әр автордың дара қолтаңбасы қа­лып­тасып, оқырмандарды өмірге жаңа қырынан қарауға үйретіп, адам болмысының құпия-сырын айшықтап жатса, мұндай түр­ленулерге құба-құп дер едік. Өнер мен ғылым қай бағытта дамыса, әдебиет те солай қарай өріс алады. Мысалы, музыкада тыңдарманды «Ninety one»-ның» әндері баурай ала ма, әлде «Тұран» этно-фольк­лорлық ансамблінің шығармалары баурай ала ма?.. Әдебиет те сол се­кілді.
Алдымен «адалдық» ұғымының құндылық ретінде қоғам санасына орнығуына қарау керек. Әдебиетті қойып, күнделікті тіршіліктің өзінде жас-кәріміз тегіс бір-бірі­мізге адал боп жүрміз бе?.. «Шыр» етіп дүниеге келгендегі саф күйі­мізге адалмыз ба?.. Оған адал бола алмаған соң, әдебиетке де, басқаға да адал бола аламыз ба?.. Әлемге әйгілі әдебиеттанушы М.Бахтин былай дейді: «…жауапкершілікке қатысты «кінә» дейтін де ұғым бар. Өмір мен өнер бір-бірінің жауап­кер­шілігін, міндеттерін арқалап қана қоймай, бір-біріне артылған кінә-айыпты да өзара бөлісе білуі тиіс. Ақын тұрпайы тіршілігіне өзінің поэзиясы, ал қарапайым адамның өнерде өнімсіз де же­міссіз болуына, оның талапсыз­дығы мен талғамсыздығы, өмірлік сұрақтарының байыпсыздығы кінәлі екенін білсін. …Ешкімнің де Өз жауапсыздығына «шабытты» сылтауратудың қажеті жоқ. Өмірді елемейтін (өмірлік шарттарды мойындамайтын) және өмірмен еленбейтін шабыт – шабыт емес, сандырақ (жын соғу, еліру десек те болады). …Өнер мен өмір бір-бірінің алдындағы жауапкерші­ліктен арылып, өз міндеттерін жеңілдеткісі келеді, яғни өмірлік жауапкершіліксіз шығарманы оңай тудыра салуды және керісінше – өнермен есептеспей оңай өмір сүре беруді қалайды».

Тілек ЫРЫСБЕК, жас ақын, аудармашы

Жаңалық әкелуіміз үшін әуелі әдебиетмізді сұрыптаған жөн

Американдық атақты ақын Томас Элиоттың Миннесота уни­верситетінде оқыған баянда­ма­сын­да әдебиеттегі жастарға қатыс­ты айтқан мынандай бір сөзі бар: «Әдебиетке келген әрбір жаңа буын өзінің әдеби сынын қалып­тас­тыруы керек. Әрбір ұрпақ өнер­ге өз тұрғысынан келіп, оған өз талаптарын қояды және жаңа міндеттер жүктейді». Мен осы бір пікірге толықтай қосыламын. Жә­не алып қосарым жоқ! Біз, бүгінде өткеннің «классиктеріне» және оның «шедевр» шығармаларына жаңаша көзқараспен қарап, жаңаша ойлауға толықтай хақымыз бар. Және замандастарымның әлемдік әдеби, мәдени мұралардан хабардар болып, әлемнің тынысын бағамдай алатын интеллектуалдық күш-қуаты болғаны шарт. Өйткені, біздің жас қаламгерлердің бәсекеге қабілетті бола білуі, тілдерді мең­геруі – әлемдік деңгейге көтерілу­дің бір мүмкіндігі. Сондықтан, менің­ше ұлттық негізінен ажыра­май ескі мен жаңаны тоғыстыра білетін, ойы мен қоғамдық шын­дықты батыл айта алатын, өзіндік көзқарасы қалыптасқан және одан айнымайтын қазақы қаламгер­лердің көбейуі – біз үшін де, бола­шағымыз үшін де маңызды. Ал, не­гізінен әдебиетке жастардың жаңалық әкелуі үшін, әуелі әде­биетмізді сұрыптап алу дұрыс па деген ойдамын. Себебі, посткең­естік елдер үшін, кеңестік ид­еоло­гияның жаңа форматта жал­ғасып кетуі, әдебиеттің өліміне ду­шар ететіне еш күмән кел­тірмеймін.
Толстойдың күнделігіне, алғаш алдымен өзін толықтай танып білгісі келетіні туралы жазғанын бәрі жақсы біледі. Сол секілді, жазушы да өзін және өзінің өмір сүрген әлемін, сосын барып Құ­дайын іздеуге, оны тануға міндетті. Қазақтың дегдар жазушысы
М.Ма­ғауиннің: «Жақсы адам нашар жазушы болуы мүмкін, бірақ, жаман адам ешқашан жақсы жазушы бола алмайды», – деген қағидасын ұстанғанымыз дұрыс.
Жақында бір үлкен жазушы ағамыздың сұхбатын оқи отырып, білімінің соншалықты таяздығына таңғалдым. Бізге, әдеби ағымдар­дан фобия жасағанды қою керек. Әрине, ақпараттың басым көп­ші­лігі орыс жұртшылығынан жететі­нін ескерсек, онда отарлаушы елдің кейбір пиғылы айтпаса да түсінікті болар. Бірақ бізде пост­модернизм туралы тұжырым әлі қалыпта­с­па­ған, ол ұғымның тиянақталған анықтамасы жоқ. Тіптен, пост­мо­дернизмнің негізін қалаған деп саналатын бірнеше авторлардың өзінде бір-біріне деген пікір қайшылықтары кез­десіп тұрады. Және олардың өздерін постмо­дер­нист деп атағандары кемде-кем. Сонда, кімді не үшін кінәла­мақ­пыз? Бұл – ақымақтық. Ал енді пост­модернистердің көңілге қонымды жалпы идеяларының біріне тоқталайық, ол әрине, өзін бәрінен биікпін деп санайтын барлық Абсолютқа қарсы тұруында (Бұл, әрине кейбір шовинистердің шымбайына батары анық)! Пост­модернистер ешкімді түріне, нәсіліне, ұлтына бөлмейді, тіптен керек десеңіз, Делез бен Бод­рийяр­дың көшпенділер туралы жазған еңбегі де бар. Ол жерден мен ешқандай ұлтты кемсітетіндей, азғыратындай жаман еш нәрсе оқыған емеспін! Ал постмодер­нис­тердің өнер туындыларын, құрылыс нысандарын қоқсыққа теңейтіндерге келсем, алдымен Астана қаласының архитектура­сына бір рет болсын дұрыстап көз салу керектігін еске салғым келеді. Жалпы, жанр, форма, немесе структуралистік, деконструкция­лық, модернистік, постмодернис­тік тұрғыдан бұрын мен үшін шығарма идеясы маңызды. Қалай жазса да шығармада айтар ойды белгілі бір деңгейде жеткізе алу қабілеті болуы керек. Бұған дәлел – Джеймс Джойс, Франц Кафка секілді модернист жазушылар.
Әдебиетке адалдық тек армен өлшенеді. Әрине, мұны айтуға оңай, бірақ, әдебиетте келу емес, онда қалу маңызды болғандықтан да бәрі уақыттың еншісінде!..

Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ.