Біздің Бәкеңмен жақын таныстығымыз Парламент Сенаты аппаратының қабырғасында басталды. 1998 жылдың қыс айлары. Тәуелсіз Қазақстанның Арқа төсіндегі жаңа астанасына қоныс аударғанымызға көп бола қоймағандықтан, әрі Алматыдай ару қаладағы жайлы тұрмыстан сол кезеңде қиюы қашып тұрған заманның бір белгісіндей аңғал-саңғал Ақмолаға қайдан тап болдым деп, бей-жай көңіл күйде жүрген бір кезең еді. Ол кезде бүгінгі әсем Астананың жұрнағы да жоқ. Жауын жауса көшесінде балшық кешесің, қар жауса аяз бен жел қатар қысып, әбігеріңді шығарады. Қалаға жарық пен жылудың берілуі де мәз емес. Жұмыстан кейін уақытша орналасқан жатақханамызға келіп, тамақ дайындап, теледидар көріп дегендей тіршілігімізге кірісе бастасақ, жарықтың бір өшіп, бір жануы жиілеп ығырыңды шығарады. 

Күндер осылай өтіп жатты. Қыстың беті қайтып, көктемге іліктік. Көктем деген аты болмаса, Алматыдағыдай жеңіл киініп, желеңдей алмайсың. Қар қалың. Аяз сая­быр­­сығанымен, ызғар бар.
Аппараттағы біз жұмыс істейтін бөлме сол кездегі Парламент үйінің ең жоғарғы 16-шы қабатында орналасқан. Міне, осы ара­да Бәкең біздің қатарымызға қосыл­ды.
Манадан бері Бәкең деп отырғаным атақты күміс көмей әнші, сазгер, жыршы-жырау, аты аталса бүкіл қазақ баласы елең ете түсетін әйгілі Кенен атамыздың баласы – Бақытжан Әзірбаев. Сыртынан жақсы танимын. Жұрттың бәрі Кенен атаның баласы деп, ізетпен, ілтипатпен атайтынын талай естігем. Алматыда жүргенде кейбір бас қосу­ларда ұшырасып қалып жүретінмін. Бірақ бетпе-бет келіп әңгімелескен адамым емес.
Алғашқыда маған мінезі тұйықтау болып көрінгенімен, келе-келе жақын танысып, әңгімеміз жарасқаннан кейін Бәкеңнің бойынан шығармашылық адамына тән әңгімені жұртты еліктіріп, майын тамызып айтатын, адамның бәріне жайдары көңіл-күймен қарап, реті келген жерде жылы сөз айтып қалуға тырысатын, басқа да көп жақсы қасиеттерді аңғардым. Соның ішінде әсіресе мәмілегерлігі, адамды бір-бірімен қастастыруға емес, достастыруға бейім тұратын әдетін көп байқадым.
Біздің аппараттағы бөліміміз Редакция­лық-баспа бөлімі деп аталады. Негізгі қыз­ме­тіміз –аппараттың іс қағаздарының қазақ тілінде сөйлеуіне қолқабыс жасау, Парламент Сенатына келіп түскен заңдар­дың қазақшасын қадағалап, орыс тіліндегі мәтінмен салыстырып, редакциялау, ілеспе аударма жасау. Бөлім қызметкерлерінің басым көпшілігі журналист-жазушылар. Арамызда Болат Бодаубай, Қайрат Жұма­ға­лиев, Мәди Айымбетов сияқты белгілі ақын-жазушылар да бар.
Жұмыс барысында, кейде еңбек тәрті­біне байланысты, тағы да басқа түрлі се­беп­термен ұжымда кикілжіңдер туындап жатады. Мінезі әртүрлі адамдар тоғысқан жерде әркім өзінікін дұрыс көріп, бір-біріне дес бермей, бірінің сөзінен бірі ілік іздеп, айтысып-тартысып кететін кездер болады. Міне, сондайда екі жақты бітімге шақырып сөйлеген Бәкеңнің уәлі уәжінен кейін араз­дық сап тиылып, әркім өз жөнімен кетеді.
Арада бірсыпыра уақыт өткеннен кейін Бәкеңмен бір бөлмеде қарама-қарсы отырып жұмыс істеудің сәті түсті. Жұмысымыз сол баяғы аударма жасау, заңдардың үсті­нен қарап, редакциялау.
Мәселеге осы тұрғыдан келгенде Бә­кең­­нің ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірген соң өз мамандығы бойынша көп­теген ұжымдарда абыройлы еңбек еткені бір төбе де, шығармашылық, жазушылық, саз­герлік қырлары өз алдына бір төбе. Олай дейтініміз – бойында жылт еткен жазу­шылық, басқа да өнерге бейімділігі, қабілеті жоқ адам қанша тырысқанмен, күнделікті тіршіліктің күйбеңімен алысқа ұзап кете алмауы мүмкін.
Ал біздің Бәкең «Қазақстан», «Қайнар», «Жалын» баспаларында, Қазақстан театр қайраткерлері одағының «Сахна» басылымында редактор, аға редактор, Әділет ми­нис­трлігінде аударма бөлімінің меңгерушісі, Парламент Сенаты аппаратының редак­циялық-баспа бөлімінде сектор меңгерушісі болып ұзақ жылдар бойы абыройлы еңбек ете жүріп, орысша-қазақша, қазақша-орыс­ша бірнеше сөздіктер құрастыруға ат­салысқан, неше жүздеген заңдарды редакциялап, олардың қазақша жатық оқылуына үлесін қосқан кәнігі аудармашы, жүздеген кітаптарды ой сарабынан өткізген, қоғам өміріне белсене араласып, ондаған ойлы мақалалар жазған қаламы ұшқыр журналист. «Нұр Отан» партиясының мүшесі. «Астанаға 10 жыл», «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл», «Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл» мерекелік медальдарымен және басқа да еңбегіне лайық сый-құрметке ие болып жүрген азамат. Ол сонымен бірге бойындағы шығармашылық, жазушылық, сазгерлік өнерді ұштауды ешуақытта да ұмытқан емес.
Ара-тұра Бәкеңнің әзіл-шынын аралас­тырып: «Атақты адамның баласы болғаның­ның кейде пайдасы мен зияны бірдей. Пайдалы жағы – көпшілік саған пәленшенің көзі деп ілтипатпен қарайды, сыйластық танытады. Оған өзің де марқаясың. Ал зияны – кейде істеп жүрген жұмысыңды заяға шығаратыны бар. Қызметіңде бір жетістікке ие болсаң, не болмаса жәй әншейін бір қыз­меттен екінші бір қызметке ауысып жатсаң да «Әне, әке беделінің арқасында шалқақтап жүр деп, жазықсыздан-жазық­сыз әңгіме қылады. Қайтерсің. Көпке топырақ шашпайсың ғой», – дейтіні бар.
Ал шынтуайтына келгенде, Бәкеңді әке­нің атын жамылып, жұрт көрмеген рахаттың бәрін көріп жүр дей алмайсың. Бәкеңнің орнында басқа біреу болса, әкенің атын малданып, үлкен қызметтің құлағынан ұс­тауына да талай мүмкіндіктер туды. Бірақ Бәкең табиғатындағы сол баяғы қарапайым күйінде қалды. Қарапайым деген ұғымды біреулер қарабайырлықпен шатастырады. Ойланған адам бұл екеуінің өзіндік айыр­ма­шылықтары бар екенін ұғар еді. Қара­пайым дегеніміз – ұлық болса да кішік бола білетін, жолдастарымен, жалпы жұртпен тіл табысып өмір сүруге бейім, кішіпейіл, көп­шіл адам болса керек. Яғни ол – көпшіліктің, халықтың адамы. Бұл ретте белгілі әнші-сазгер Бүркіттің «Қарапайым қазағым» деген тамаша әні бар екенін айта кеткеніміз де орынды. Ал қарабайыр дегеніміз – қара­пайым болып көрінемін деп, дарақы, көзге оғаш тірліктерге барғанын білмей қалатын бейбақ болса керек.
Міне, мәселеге осы тұрғыдан келер болсақ, Бәкең өмір бойы қарапайым журналист ретінде еңбек етіп келеді. Оның есесіне әкенің шығармашылық мұрасын зерттеуге шығармашылық тұрғыдан келіп, «Әке рухымен сырласу», «Кенен» атты ро­ман-естеліктерді жарыққа шығарды.
Аталған романдармен танысу барысында Кенен атаның да, оның отбасының да, соның ішінде баласы Бақытжанның да өмірін басқа қырынан көргендей әсерге бөленесің. Әдетте жұртшылық Әзірбаевтар отбасын үкімет алақанына салып аялады, әке өнерінің арқасында отбасы үлде мен бүлдеге оранды деп ойлайды. Ал шын мәнін­де олай болмағанын Бәкеңнің романымен танысқан адам бірден байқайды.
Тегінде Кенен атамыз өмірден теперішті көп көрген адам. Шешеден жастай айырылып, бір үйде әкесі екеуі ғана қалып, аш-жалаңаш күй кешіп, күндіз-түні қой соңында жүріп ерік-жігерінің мықтылығының, қай-сар­лығының арқасында сағы сынбаған, қатал тағдыр шыңдаған адам.
Осы жағдай романда әкенің өз аузынан айтқан әңгімемен әсерлі баяндалады. Жапан далада қозы бағып жүріп, қаға берістегі қалтарыс тас түбінде талықсып ұйықтаған бала Кененнің түсіне арғы аталары кіріп, шырағым шөлдеп қапсың ғой деп, торсықты ашып, ағарғанды аузына тосады. Ағарғанды түк қалдырмай қанып ішкен бала Кенен ояна келсе, түсі екен. Бұл жәйтті әкесі Әзір­бай­ға жеткізгенде, ол кісі қатты толқып, мал сойып, құдайы өткізеді. Осы оқиғаның соңы Кенекеңнің ақындығына, әншілігіне ұласып, атағы бүкіл елге жайылады. Атақ­пен бірге есік алдына қара-құра мал бітіп, тұр­мыс түзеле бастайды.
Әрине, біз романның желісін баяндауды мақсат етіп отырған жоқпыз. Айтпағымыз – өткен ғасырдың 20, 30, 40-шы жылдары заманның небір дүрбелең оқиғаларының куәсі болған, сол заманның заңынан туындайтын небір қиындықтарды, шырғалаң­дарды бастан кешкен Кенен атамыз Құдай берген өнерінің арқасында халықтың арасында беделі асқақтап, елінің еркесі атанып жүрді.
Алайда, 1950 жылдардың бас кезінде жағдай күрт өзгерді. Қазақ ақын-жазушы­ла­ры, оның ішінде халық ақындары да қу­ғынға түсіп, алды 25 жылға сотталып, қа­зақ­­тың М.Әуезов, Қ.Сәтбаев сияқты да­­на­­­лары Мәскеуді паналап, 1937 жылдың зобалаңы қайта айналып соққандай заман орнады.
– Шынын айтқанда, әкемнің атағы жер жа­рып тұрғанымен, тұрмысымыз ел қатар­лы болды, – деп еске алады Бәкең сол бір жылдарды, – Отар станциясындағы сол кездегі қоржын тамдардың бірін біз де мекендейміз. Басқалардан айырма­шы­лы­ғымыз шамалы. Жұрт қатарлы мал ұстай­мыз. Ал 1950 жылдары әкем бірнеше жыл төсек тартып жатып қалғаннан кейін жағ­дайы­мыз күрт төмендеп кетті. Біраз уақыт қолдағы малды талшық еткенімізбен, күн­дердің күнінде ол да таусылды. Шиеттей бала-шаға, бәріміз жаспыз. Мен сонда 7-8 жасар баламын.
Өстіп қиналып жүргенде бір күні есіктің алдына сүліктей қара жеңіл машина келіп тоқтады. Машинаның артқы есігінен мол денелі бір кісі асықпай түсіп жатты. Сонан соң бұл көріністі қызық көріп әр жерде жар­биып-жарбиып тұрған бізге – ауыл балаларына қарап, қарлығыңқы дауыспен: «Ке­нен­нің үйі осы ма?» – деп сұрады. «Осы, осы» деп шу ете түстік. «Онда үйге бастаңдар», – деді әлгі кісі. Кейін білдік, бұл атақты Сәбит Мұқановтың тап өзі екен.
Сол күннен бастап біздің үйде ерекше бір серпіліс пайда болды. Үстіне ешкімді кіргіз­бей, ұзақ жылдар төсек тартып жатқан әкемнің беті бері қарады. Орнынан тұрып, дала­ға шығатын халге жетті. Біраз уақыттан кейін ауруынан құлан-таза айығып, азып-тозып кеткен отбасының шаруасын түзеуге кірісті.
Кейін ұққаным – Сәбит Мұқанов жоғары жаққа халық ақындарының шығарма­шылы­ғына, әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына қатысты мәселе қойып, оң шешімнің қабыл­дан­уына қол жеткізген. Сол сол-ақ екен біздің шаруамыз оңала бастады. Үкімет қар­жысымен салынған зәулім шатырлы үйге кірдік. Әкемнің 75, 80, 85, 90 жылдық мерейтойлары республика көлемінде дүріл­деп атап өтілді.
Мұны айтып отырған себебім – әкем 75 жасқа келгенше өмірдің қиыншылығын көп көрді. Ел арасындағы өнерпаздарға кемең­гер жазушы Сәбит Мұқанов сияқты қамқор­лықпен қарайтын игі жақсылардың жігерлі әрекеті болмаса, әкемнің де, біздің де тағдырымыздың қандай күйге ұшырайтынын кім білсін.
Бәкең осылай деп ағынан жарылады.Соңғы жылдардағы эссе тақырыбында қа­лам тербеген шығармаларында Бәкең Кенен атамызбен етене араласқан қазақтың біртуар ұлдары – Ораз Жандосов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов және басқалары туралы мөлдіретіп жазды. Кенже баласының атын ырымдап, Мұхтар деп қойды. Сол бала Астанадағы Өнер университетін скрипка сыныбы бойынша ойдағыдай тәмамдап шықты. Атасы импровизатор – суырыпсал­ма ақын болса, немересі заман талабына сай классикалық өнерге бой ұрған сияқты.
– Бауырым, жас кезіңде көп нәрсеге мән бермейді екенсің, – деді Бәкең кезекті бір әңгімелесу сәтінде, – Жас ұлғайған сайын өмірдің мәніне, қарыз бен парызға ой жүгіртесің бе деп қалдым. Халқымыз «Әке – асқар тау» деп бекер айтпаса керек. Жасым келген сайын әке жөнінде көп ойланатын боп жүрмін. Жастықтың әсерімен салдым сайран демекші, сенен несін жасырамын, жігіт шағымда, тіпті қырықтың қыр­қасына шыққанға дейін баяғының сал-серілері құсап өмір сүріппін. Теңіздің суы тобықтан келмей алқып-шалқып жүретін кезіміз көп болыпты. Сондай кезде кейде әкем түсіме кіреді. Бір күні түсімде Алматы­ның көшесі екен-ау деймін, трамвайдан түсіп келе жатып, сүрініп кетіп, шалқалай құламасым бар ма. Оң иығым жер иіскеді. Аяқ астынан ақ сақалы желбіреп, үстіне түйе жүн шекпен киген әкем пайда бола кетті. «Балам, иығың ауырып қалған жоқ па», – деп, сүйемелдей тұрғызып жатыр екен. Ояна келе «Қайран әкем, аруағымен желеп-жебеп жүр-ау!» деп ойладым. Тірі кезде демегені аздай, о дүниеде де жебеп жүргені жанымды тебі­рен­тіп жіберді. Содан бері әке алдындағы парызды көп ойлайтын болдым.
Ал меніңше Бәкең әке алдындағы парызды ойлап қана жүрген жоқ, орындап та жүр. Әке туралы екі роман жазғанын жо­ға­рыда айттым. Бәкеңнің өз жанынан шығар­ған отызға тарта әні бар. 2004 жылы «Көңіл кептері» деген әндер жинағын оқыр­ман­ға тарту етті. Одан бөлек, 2011 жы­лы Ке­нен атамыздың өмірі мен шығар­машылы­ғына арналған «Алатаудың ақиығы» атты деректі фильмді жарыққа шығарды Алматы, Астана, Павлодар, Көкшетау, Қызылжар қала­ларында, ақынның туған жері Қордайда фильмнің тұсаукесерін өткізді. Екі томдық шығармалар жинағының басылып шығуына мұрындық болды. Соңғы жылдары бітірген және бір үлкен шаруасы – Алматыда Кенен Әзірбаевтың зәулім ескерткішінің бой көтеруіне қол жеткізді.
Қазақта «Тегіне тартпай ұл тумас» деп жатады. Сол айтпақшы, біздің Бәкең тегіне тартып туған азамат. Әке атағының аспандауына, шығармаларының халқымен бірге жасай беруіне шама-шарқы келгенше үлес қоса жүріп, өзінің адал еңбегімен, адам-гер­шілігімен ағайын-туыс, жора-жолдас­тарының арасында абыройға бөленген Бәкең де жетпіс деген үлкен бір белеске көтеріліпті. Жәй көтерілген жоқ. Өсіп-өнген, жапырақ жайып, жан-жағынан қаумалаған ұл-қыздарымен, немере-шөберелерімен, мәуелі үлкен отбасымен көтеріліп отыр. Кенен атамыздай асылдың тұяғы, өзі де парасат биігінде жүр.

Орынбек ЖОЛДЫБАЙ,
филология ғылымдарының
кандидаты.