Сағат ӘШІМБАЕВ,
сыншы, Мемлекет және қоғам қайраткері

---

Әнес Сараевтың «Соғыстан кейінгі жаз», «Қобызшы» сияқты әңгімелері де шыбын жанын шүберекке түйіп қан кешкен, майдан даласына он екі мүшесінің бірін қалдырып оралған абзал ағалардың өмір жолдарын табиғи елестетеді. Олардың қуанышы мен қайғысын, махаббаты мен мұңын, арманы мен мұрасын көз алдымызға жайып салады.

«Қобызшыдағы», Таңат, «Соғыс­тан кейінгі жаздағы» Дәулет ешқандай қоспасыз өмірдің өзінен алынған үскілеп, жонылмаған таныс бейтаныс тұлғалар. Бұл екі кейіпкердің басын­да­ғы мінездер мен әрекеттер тым аз да, өте көп те болмаған, бірақ өмір шын­дығы екендігі талассыз дер едік.
«Соғыстан кейінгі жаз» – бас-ая­ғы жұп-жұмыр, әп сәтте оқып тастайтын шағын әңгіме. Жылдам оқы­ға­ныңыз­­бен жылдар бойы ұмы­­­­тыл­­майтын әсері бар, татымды дүние. Шап-шағын әңгімеде шалқар мұң бар, табиғат берген шаттық пен қызықтан, адамдық іс-әрекеттен қа­ғылған жанның көкірекке кептелген келсаптай мұңы, ащы зары бар. Жас емес жасамысқа да бұл зар оңай тимесі анық. Сіз өзіңізді Дәулеттің орнына елестетіп көріңізші… Меңді­қыз­дың бәрін ертең-ақ ұмытары сөз­сіз. Ал Дәулеттің сол бір түндерді ұмы­туы мүмкін емес қой. Өйткені өзін қанша алдағанмен де қайғының қара суын ұрттаған адамның, бал ішкенмен енді қайтып оңалмасына Дәулет тағдыры куә. Соғыстың трагедиясын қара­пайым адамның өмірі арқылы көрсету осындай-ақ болар! Мұнда ешқандай со­ғысқа қарсы өңеш жырта жар сал­ған айғай да аттан да ештеңе жоқ. Алай­да жұмыр басты пенденің қа­сіретін жазу арқылы соғыс деген
апттан түңілту, жан ұшыра шырылдап лағнет айту, айыптау, безілдеп бебеу қаққан гуманизмнің үні, қасірет шеккендердің атынан қарғыс айту бар. Әңгіменің көркемдік құндылығы – осындай әлеуметтік мәнінде деп білеміз.
Өмірде бәрі де болуы мүмкін ғой. Дәулетті табалаушы мимырттардың, намыс отына май құйып қоздырушы желбуаздардың да табылуында сөз жоқ. Ал Дәулет болса, қоздап жатқан көң­нің күлін көкке шашып күйіп қал­ған жоқ. Азаматтық парыз жолында сол халге душар болған жоқ па?! Сон­дық­тан да Дәулетті ұмыту мүмкін ем­ес.
«Қобызшыдағы» Таңат шыдамы шегіне жетіп, қолының кемдігіне бай­ланысты ешбір ыңғайға келмесе де жастай бауыр басып өскен сүйікті қобызына бірнеше жылдардан соң, қайта ұмтылуы еріккендік те, көңіліне бу еніп желіккендік те емес еді. Кеу­де­сінде сәуле бар талантты жанға тән, иланымды қылық.
Адам ой-сезімнің шалқып, тасуы­мен ғана адам. Жүрекке қордаланып, лықсыған сезім күйін – Таңат үшін сыртқа шығаратын бірден-бір күш – қасиетті қобыз ғана.
Әңгіме бойында тасыған өнері бар адамның басындағы сезімдер ар­палысы жайлы сыр шертеді. Мұнда да соғыстың кесірі, кесапаты өнер ада­мы­ның бұралаң тағдыры арқылы бейнеленген.
Осы әңгімелерге тән басты қасиет жалаң пәлсапа айтуға ұмтылып, болмаса да ұқсап бағу емес, өмірдің өзін көрсету арқылы ой тастау ойлантып-толғанту деп қараған жөн.
Алайда Әнестің «Тырналар жоға­ры ұшқан жыл» атты повесі туралы бұл пікірді айта алмас едік. Бұл пове­сінде әлі де пісуі, шайқауы жетпеген тұстар біршама баршылық. Әр тұстан жасандылық қол бұлғайды. Есепсіз екшеусіз еніп кеткен суреттер, бойында жылт еткен жаңалығы жоқ, күйсіз күйірсіз іс-әрекеті бар кейіп­кер­лермен ұшырасып қаласыз. Автор бозбалалықтың соңы, жігіттік дәу­рен­нің басына тән кейбір қызықтарды көрсетпек ниетте болғанымен, соны өзгеше өрнектермен бере алмаған. Бұрыннан таныс соқпақтың шаңы көрінеді.
Әнестің «Қараша өткен соң» по­весі бірсыдырғы ізденіс бағдарын аң­ғартатындай. Мұнда ең бастысы болмыс-бітімі дараланған, характері нақты, жандүниесі айқын адам образы бар. Ол – Нұқы қарт. Оның бойын­дағы көктемгі шуақтай, жанға жайлы мейір­бандылық сезім мен ар-ұждан таза­лығы, тұнып тұрған ізгі ниет мөлдірлігі барынша шынайы берілген.
Өмірде таудай еңбегін тарыдай ғана көретін сыпайы да адал, атақ іздеп, даңқ қумайтын, жұрт көзіне менмұндалап түскісі де келмейтін қара­пайым жандар болады. Бұл олар­дың әлжуаздығы да нашарлығы да емес, бәлкім ұлылығы шығар. Кішік­тік­тің өзі ұлылықтың бір қыры емес пе? Олардың жан сыры саф алтын сияқты өте тереңде жатады.
Міне, Әнес аталмыш повесінде осындай қарапайым жандардың күрделі ішкі дүниесін, сезім сұлулы­ғын паш ететіндей Нұқы қарттың тип­тік тұлғасын мүсіндеген. Нұқы қарт­тың бойынан көп нәрселер таба­сың, оның мұқалмаған жігеріне, қайтпаған қайсар қажырына, титтей де дақ түспеген адалдығына, елге, туған жерге деген шексіз сүйіспен­шілігіне ден қойып, көңіл аударасың, еліктегің келеді. Қатарында жүрген сондай адамдардың бойындағы асыл қасиеттерді кей жағдайларда бай­қамай, көрмей қалатындығыңа өзіңді іштей айыптап кінәлі сезінгендей боласың. Сонымен, қорыта айтсақ жас жазушы Әнес Сараевтың «Қара өткен соң» атты кітабы үлкен прозаға жасаған сапарындағы нық қадамы, творчестволық дебюті деп білеміз. Әдебиетімізге салауатты ойы, салмақ­ты пікірі, өмір туралы өзіндік көзқара­сы бар жас жазушы келгендігінің нақ­ты дәлелі.