Тынымбай
НҰРМАҒАМБЕТОВ, жазушы

---

Біздің халқымыз үшін де жаңа бет­­­бұрыс болған Қазан төңкерісі жайлы түгел айтып біттік пе? Егер айтып біт­песек, айта беруге тиіспіз бе? Төң­ке­­­­рістің өзі түгілі, содан басталған, та­­ра­ған істерді түгел «бейопа жалған, адас­тырған» деген пікірдің бізге әсері қан­шалық?
Жазушы Әнес Сараевтың «Еділ-Жайық» романын оқып шыққан сәтте оқу­шы алдынан осындай көп сұрақ қау­малап шыға келуі мүмкін.
Бірақ қалай болғанда да ол төң­ке­ріс біздің тарихымыз. Бір бастауымыз. Оны жоққа шығара алмаймыз. Ата­ла­ры­мыздың жүрген жолы, істеген іс­те­рі, тері, қаны, жеңісі, жеңілісі түге­лі­мен біз үшін қаншалық қажет, қымбат бол­са, олар туралы жазылған шығарма да мәңгілік. Оның үстіне ол шы­ғар­ма­ның қандай көркемдік қуатпен жа­зылуы­на да көп нәрсе байланысты шы­­ғар, әлбетте.
Көркемдік қуат демекші… ол жа­йын соңынан да айта жатармыз, әзірге жазу­шы шығармасына арқау болған жайт­тарды қамтып, түсініп алдық.
«Іңгәлап өмірге келген қызылшақа жап-жас Советтер республикасы, тоқ­сан жыл толғатып тапқан жұмыс­шы­лар­дың төл перзентінің өмірі әлі де қыл үстінде еді» дейді автор романның 39-шы бетінде.
Соғыс дегеніңіз әйтеуір біреуді бі­реудің жеңуінен ғана тұрмайды. Ол тұнған саясат. Соғыс әуелі мыл­тық­тар­дың, қылыштардың шайқасуы емес, амал-айла, ақылдардың шай­қа­сы. Жан-жақтан аңталаған жаулардың, өрт­тей қаулаған көп майданның ара­сын­да тұрып жас Совет үкіметін шар­шат­қан жайлар көп екен. Соның не­гіз­гілерінің бірі мұнай болыпты. Егер мұнай болмаса ешқандай майдан, азу тісі ақсиған еліңіздің өзі тырп ете алмай қалады екен.
Майданда әлсіреп тұрған 1919 жыл­дың ортасында революция көсемі В.И.Ленин Гурьевтегі Ракуша аралында үлкен мұнай көзінің бар екендігін біл­геннен кейін (мұнай көзі жайлы кө­семге хат жазып мәлімдегендер Ах­тан Мұхаммедиев, Қажығали Жар­қын­баев, Ізбасар Жанекенов, Митрофан Митрофановтар) шығыс май­данда шұ­ғыл өзгерістер болған. Майдан екі­ге бөлініп, Түркістан майданы бөлек­те­­неді де оның қолбасшылығына Фрун­зе тағайындалып оның армиясы ал­дына мынадай мақсат қойылды. Орал, Ақтөбені алып, Гурьевке дейінгі ай­мақты азат ету. Ал осының бәрі Ра­куша мұнайына байланысты болғанын сол майданда қан кешіп, от оранып жүр­гендердің өзі де біле бермеген.
Алдымен көсем нұсқауымен Бал­тық теңізінен Астраханға төрт сүң­гуір қайық жөнелтілген. Теңіз десантын әзірлеген. Жайық ақ казактардың ту тіккен жері Оралда Толстов әс­кері­нің шеңгелінен құтылу үшін күрес өр­ши түскен. Ал теңіз маңының қала­сын­да, даласында, толқындардың үстін­де, адамдардың арасында жүріп жат­қан майдан ше?
Бір қарағанда тарихи оқиға не­гізіне тартылған желіні жазушының де­­ректі оқиға деңгейіне қалдырмай, көр­кемдік қуатқа, көркемдік қанға суа­ра отырып оқиғаларды өрбіту, адам­дардың болмыс-бітімін жасауы оқу­шыны сүйсіндіреді.
Оқиғалар шым-шытырық. Қа­жы­ғали сол Ракуша мұнайы жайымен жү­ріп қолға түскен. Оны құтқару үшін Ахтан аласұрып жүр. Жанында – Жа­қауы. Соңдарында тілекшілері, соны­мен бірге жаулар-тыңшылар. Айласын біреуден асырып, біреуден жасырып жү­ріп ақыры Қажығалиды босатып ала­ды.
Өйткені, Ракуша мұнайын өзімізге ха­барлап, өзгелерден сақтаушы осы төр­теуі: Ахтан, Қажығали, Ізбасар, Мит­рофан. Романдағы қым-қуат оқи­ғалардың бәрі осы төртеуінің айна­ла­сын­да. Сол төртеуінің маңында жүрген адамдардың айналасында. Солардың кәсібі, махаббаты, күйініш-сүйініші. Халық өкілдері тобына жатар сол адам­дар кімдер десеңіз… Олар Никифор… Қара Никита, Тасбақа, Төлеген, Шоқыр шал, Гүлбаршын, Теңізбай, Жар­мұхамед, Қалқаман, т.б.
Гурьев, Астрахан қалаларымен «Үй­шік», «Насыбайшылар» тобы ар­қылы жүргізілген әрекет, байланыстар бір­те-бірте Ракуша аралына қарай жыл­­жи береді… Жылжи береді. Өйт­ке­ні, түпкі мақсат – ақ казактардың ашы­­на келе сол мұнай көздерін бір­жо­ла жойып кетуінен сақтау еді.
Ақыры солай болды да. Орал азат етіл­­ген соң қызылдар мен жергілікті ха­­­лықтардан теперіш көрген ақ казактар енді Ракушаны жойып, Совет үкі­ме­­тінің аузын топайдай етіп кетуі үшін мылтықтарын кезеніп, зеңбірек­те­­рін сүйретіп Ракушаға беттеген.
Бұл кезде сан түрлі тағдыр кешіп, қиындықтарды көріп Ахтан, Қа­жы­ға­ли, Ізбасарлар да Гурьев маңына жет­кен-ді. Ракуша үшін күрес ро­ман­ның ең бір шиыршық атқан тұстары. Бұл ара­да автордың қолтығы айрқша сө­гіл­­ген. Оқиға дамулары соншалық шы­­найы… Халық мінезін танытуы, оның ішінде әртүрлі халық мінезін, олар­дың достығын нанымды жет­кіз­ді.
Ақ казактармен болған әр арпалыс оқ­­ушыны жіпсіз байлап, матап отырады.
«Таң алдында жапалақтап қар жау­­ды да, оның соңы алақаншықтанып ба­­рып, ақыры текебұрқақ жаман бо­ра­­сынға айналды. Жел аш бөрідей ұлы­­ды. Қара жалдарда беттері бір ашы­­лып, бір жабылған өліктер шашылып жатты. Атырау өңіріне тфу деген тү­кірігің жерге түспейтін, көз аш­қыз­бас ала боран, жайсыз қыс келді». Бұл ро­манның ең соңғы сөйлемдері. Сурет те, ой да соншалық айшықты емес пе?
Ракушадағы жеңіс – халық ру­хы­ның жеңісі. Халық бірлігінің жеңісі. Бол­маса ақ казактардың қаруы мен жұ­мысшылардың қаруын салыстыруға кел­мейді. Махамбетше айтқанда, «аз­ды көпке теңгерген». Бұл оқиғадағы қа­рапайым адамдардың айла-әрекеті мен туған жерлеріне, туған жердің бай­лығына деген сүйіспеншілік сезім­дерінде автор жеткізіп баққан.
«Алаш» мәселесі де романда үлкен орын алған. Оның өкілдері Жанша, Ха­­лел Досмұхамедовтер бірді-екілі кө­­рініп те қалады. Қожанов бейнесі де оқу­шы көңілін аударарлық.
Бұл жай аталмыш оқиғаның де­рек­­ті және тарихи екендігін оқушыға ха­­бардар еткендей. Асылы деректі оқи­­ғаларды көркем шығарма бойына сіңі­­ріп, оның шын көркем қиялдан ту­­ғандай етіп жіберуде жазушының на­­ғыз шеберлігіне саяр жай.
Халық арасында «Жабайы» аталынып кеткен Пірәлі, Қарабас тағдыры да оқушының ойынан жуық арада ұмы­­тыла қояр ма екен.
Жазушы Әнес Сараевтың айрықша ша­­бытпен жазар дүниесі – теңіз… Теңіз бейнесін жырлау. Оның әр ке­зең­­­дегі әртүрлі сурет бедерлерін беру – жазушының іңкәр арманы, мәңгілік махаббаты дерсің… Бұл теңіз жа­ға­сын­да өскен, теңіз табиғатын бойына ана сү­тімен бірге дарытқан жанда ғана бо­латын құпия сиқыр шығар. Мына бір сурет-теңеулерге назар салыңыз.
«Сүйріктей қара кеме толқынын тол­­қынға орғып ай астына қарай сү­мең­­деп келе жатты» (117-бет). «Толқын ке­­нереден сығалап келіп, сығалап ке­тіп отырды» (197-бет).
«Арылдап-дарылдап асты-үстіне шық­қан теңіз ақ көбікке малшынады. Қайық, кемелер секек дертіне шал­дық­­қандай апталар бойы толқын жа­лын­­да әткеншек ойнайды» (353-бет).
Әнес Сараев романы осындай әсер­­лі теңеулермен бірге, ойлы сурет­тер­­ге де бай.
Бір қуанатынымыз – «абайламай» оқып қалған шығармамыздың бәрі «Еділ-Жайықтай» болса біздің әде­бие­тіміз тым шырғап кеткен дер едік. Әри­­не бәріне бірдей мұндай биіктік қай­­да?! Ал «Еділ-Жайықты» тауып, оған тоқталып отырғанымыз да қуа­на­р­­лық іс.
Сөз соңында «Еділ-Жайықтың» Рес­публикамыздың Мемлекеттік сый­лығына ұсынылуының әбден лайық­ты­лығы жайында ғана айтар едік. Қа­зан төңкерісі тұсындағы алып Кас­пий өңірінің сұрапыл тіршілігін бейнелеген бұл роман біз үшін ғана емес, келер ұрпаққа да кейде алыстап, кейде жақындап естіліп тұратын теңіз сарынындай әсер ете берері сөзсіз. Адамзат та­рихындағы ұлы оқиғалар да алып теңіз­дер секілді. Өшуі де, өлуі де қиын. Оны өшіреміз, жоямыз деп жүр­ген­дер­дің өзі сан рет жаңарып кетері даусыз.
Ал сол теңізді… теңіздей тірші­лік­тің бір үзігін суреттеген «Еділ-Жайық­тың» өміршеңдігіне оның көркемдік қуа­­ты, шынайылығы дәлел.