Қабдеш Жұмаділовке Ашық хат
«Жұлдыз» журналының биылғы 4-санында белгілі қаламгер Қабдеш Жұмаділовтің «Академиктің көз жасы» деп атаған деректі хикаяты жарық көрді. Журналдың 30 бетін алған, 9 тарау хикаятта халқымыздың дарабоз перзенті Қ.И.Сәтбаевтың 65 жылға созылған ғұмыр жолына шолу жасалып, ұлан-ғайыр еңбекке толы өмір кезеңдері суреттеліп, кеңес өкіметі тарапынан көрген қиянаттары дараланып, көз жасын көлдетіп төккені баяндалған. Қазірде өткен өмірімізге, кеңес өкіметі билік құрған жылдарға сыпыра қаралайтын болдық. Сол үрдісте халқымыздың сауаттылық деңгейі биікке көтеріліп, Еуропа халықтарымен иық теңестіргеніміз мүлдем айтылмайтын болды. Одан да өзге игіліктер ұмытылды… Бүгінгі ашық хатымда мен Қабдеш замандасымның өзіне тән аста-төк пиғылмен сол заманды сыпыра қаралаған пікірі туралы ой таластырмақ емеспін. Бұл енді әр қаламгердің өзі жөн деп білген пиғылы, білім-танымы.
Жә, «Ашық хатымды» «Қазақ әдебиетіне» ұсынудағы мақсатым – замандас қаламгердің осы хикаятта сөз еткен шерлі оқиғаларды, ғалым өмірінің белес-кезеңдері туралы, кейде көз жасын көлдетуге себеп болған жайттарды, Қаныш Имантайұлының айшықты еңбектерінің мәні мен сипатын менің жұртшылыққа мәлім «Қазақтың Қанышы», «Сәтбаев» немесе «Дара дарын» атанған, толық нұсқалары 1980 жылдан беріде қазақша, орысша да 11 мәрте басылған, жалпы таралымы 326000 дана болып тараған ғұмырнама кітаптарыма сілтеме жасамай, сыпыра көшіргенін қынжыла ескертуге мәжбүрмін. Турасын айтқанда, ұрлық жасаған. Бұл болса әдеби қауым қара тақтаға жазып, жұрт алдында масқаралайтын өрескел жайт. Қала берді, сот алдында шешілетін келеңсіз оқиға…
Қосымша ескертер жайт: Қабдештің осы хикаяты Алматының «Мерей» баспасы биыл шығарған «Академиктің көз жасы» деп атаған жаңа кітабына да еніпті. Ол кітапты мен көргем жоқ. Сонан кейін хикаятты жинақтың атына шығаруына қарағанда, өзінің қаламы өрген сүбелі еңбек санайтын тәрізді.
* * *
Ойлаймын: Қабдеш Жұмаділұлы маған дау айтып: «Медеу замандасым менің хатыма наразылық білдіріп, Сәтбаевтың қилы өмірі энциклопедияларда баяндалған, ғұмыр жолы, ғалымның еңбегі Е.Бөкетовтің, А.Брагиннің, Қ.Жұмалиевтің деректі кітаптарында және ертеде жарияланған очерктерде жазылған. Сізден мен ештеңе алғамын жоқ…» – деуі мүмкін. Иланымды сөз. Алайда, журналдағы хикаятта дараланған оқиғалар, көптеген деректер тек қана менің кітабымда жазылған. Жоғарыда аталған еңбектерде сол оқиғалар атымен жоқ. Егер де осы уәжім жалған десе – Қабдеш сол оқиғаларды кімнен немесе қандай мұрағаттан алғанын айғақпен дәлелдесін, әрі ол шығармасына «деректі хикаят» деген анықтама қойған соң дерек негізін атауға тиіс еді. Өйтпейтін болса жазғаны ертекке айналмақ. Амал не, қаламгер әлемдік әдебиетте қалыптасқан дәстүрді тәрк еткен. Неге? Ұрлық еңбегін менен көшіргенін байқатпау үшін. Шындығында сол оқиғалар, яғни хикаятта келтірілген деректер Қанекеңнің өмірбаянында, энциклопедияларда, Мемлекеттік мұрағаттағы ғалымның арнайы қорында жоқ. Тек қана менің кітаптарымда ғана келтірілген. Соларды мен 1965 жылы бастап, қырық жылға созылған ұзақ ізденісте ел аралап жүріп, 7-8 қаланың мұрағатынан және Қаныш ағамен бірге өскен, тізе қоса еңбек еткен замандастарының аузынан жазып алғамын (олардың жалпы қарамы 400-дей адам, серіктерінің де есімдерін атай отырып, әңгімелерін де кітабымда тәптіштеп келтіргенмін). Қабдеш сол естеліктер мен деректерді хикаятының әр тарауында аста-төк әжетіне жаратқан. Сол адамдармен мен де кездескенмін дей алмайды, өйткені олар өткен ғасырда өмірден озған адамдар. Жә, әншейін қаралау болмасын, нақты дәлелдер келтіремін.
1. Менің кітабымның «Кенжетай» атанған алғашқы тарауында Имантай би жолаушы келе жатып иесіз далада қонып, түсінде түлкінің, қасқыр мен барыстың күшігі қойнында жатқанына таң болып, Бұқар жыраудың ұрпағы Құрмантай абызға түсін жорытатыны суреттелген. Абыз ақсақал түсін жорып, «Бұл жалғаннан ұрпақсыз өтпейсің. Сәтбайға сәлем айт, саған жас әйел әперсін. Үш қарғашың болады, біреуі – қыз…», – дейді. Содан Имантай Сәтбайұлы 45 жасында екінші мәрте үйленеді. Өзіне күндесті Нұрым бәйбішенің өзі таңдап, Шорман аулының жас жесірі Әлима Исақызын айттырады. Қаныш (Ғабдул-Ғани) – сол марқұмның сүт кенжесі, 1899 жылы 12 сәуірде туған…
Мен қолданысқа енгізген түс оқиғасы «Академиктің көз жасында» былайша түрленген: Имантайдың ақылды бәйбішесі Нұрым түс көріп, Қабдештің жорамалынша, ақсақалының қойнынан түлкі күшігі мен қасқырдың екі бөлтірігі түскенін көреді-міс. «Алла бізге үш ұрпақ – бір қыз, екі ұл сүйгізеді екен» дейді де, күндес болмақ кіші әйелді Шорман аулынан өзі таңдайды. Осы оқиғаны суреттерде Қ. Жұмаділов: «Сәтбай қажының өзі бас болып… Шорман аулына құда түсуге барады…» – дейді. Ескерту парыз: бұл оқиға 1890 жылы болған, Сәтбай ақсақал о кезде қажы емес, ауыл ағасы. Ол кісі 1902 жылы Мәккеге аттанып, сол сапардан қайтпай, Мәккеде жерленген. Демек, Сәтбайдың ата мекені жаңа ғасыр басында ғана «Қажы аулы» атанған. «Нұрым бәйбішенің пұшпағы қанамаған» деген өтірікті де Қабдеш өз жанынан қосқан. Нұрым Тасболатқызы Күнше есімді қыз туған, тек одан кейін бала көтермеген.
2. Қыр елінің аштыққа ұшырауына хикаяттың 29-30 беттері арналған. Осы тарауда Ұлытау қойнында кен іздеп жүрген Қаныштың геологтар машинасымен азық-түлік алып, бір мың шақырымға таяу жол жүріп, туған аулына түнде келіп, әкесі өзіне серік етіп жастай теліген Тәрмізи Әбсаламұлы Имантаевтың отбасын және өзге туысқандарының 14-15 бүлдіршінін құрым киізге орап алып (оқиға наурыз айында болған), ағайындарына аз-кем азық қалдырып, Қарсақбайдағы үйіне көп бейнетпен жеткізгенін (сол бүлдіршіндердің екеуі – өзінің туған әпкесі Ғазизаның екі ұлы – Кемел мен Рәшат), Кемел Ақышовтың кейіннен үлкен азамат, археолог-ғалым болғанын, туған әпкесі аштықтан өлгенін, сол қазаға Қаныштың қатты қайғырғанын Қабдеш қаламгер Т.Имантаев пен М.Кошкиналардың куәлігі арқылы әсерлі суреттейді. Жөн-ақ дейміз. Ерекше әсерлі оқиғалар. Тек сол куәгерлермен қашан, қандай жағдайда жолыққаны туралы ләм-мим демейді. Демейтіні: екеуі де өткен ғасырдың 90-жылдардың басында өмірден озған адамдар. Әлбетте, жазушы тәптіштеп сипаттаған оқиғалар академиктің өмірбаяндық деректерінде жоқ, о кезде ресми айтуға болмайтын шерлі жайттар…
«Бұл жақсылықты жұртқа тезірек жария еткіміз келіп (Кемел Ақышев туралы деректі айтып отыр – М.С.), оқиға желісінен озып кеттік білем…», – дейді Жұмаділов 31-бетте. Ғапу етіңіз: бұл «жақсылықты» мен 1999 жылы «Атамұра» баспасынан үшінші мәрте жарық көрген «Қазақтың Қанышы» атты деректі романымда жария еткемін, содан бергі басылымдардың бәрінде бар. Байқайсыз ба, академик К.Ақышовтың – Қанекеңнің туған жиені екенін Қабдеш замандасым «2015 жылы мен аштым» деп атой салып отыр. Аштық жылғы шерлі оқиғаны да ол менің кітабымнан қымқырған. Жантүршігерлік осы кесапатты мен 1966 жылы, Баянауылдың Теңдік аулында, Тәрмізи Имантаевтың үйінде он шақты күн қонақ болғанымда жазып алғамын. Тәрмізи ақсақал 1980 жылы Қарағандыға қоныс аударды, «Сәтбаевтың» мәскеулік тұңғыш басылымын менен сыйлыққа алды. Ал, Мария Кошкина (Қанекеңнің екінші қосағы Таисия жеңгейдің туған сіңлісі) сол оқиғалар туралы маған 1973 жылдары Алматыдағы пәтерінде отырып, егжей-тегжей сөз еткен-ді. Ол кісімен таныстырған – марқұм Мейіз Қанышқызы. Екі куәгердің жүрекжарды естеліктерін мен кітабымда қаз қалпында келтіргемін (Қараңыз: «Шырғалаңда» тарауын!). Қабдеш қаламгер бұл оқиғаны сол тараудан көшірген, әрине аз-маз түрлентіп сипаттаумен. Ал, кейіпкерлердің диалогтары менің баяндауым бойынша. Өз жанынан өзгерткені екі жиенін Қанекең Шорманның қара шаңырағы орнаған үлкен ауылдан жолшыбай алды дейді. Жаңсақ дерек. Ғазиза Имантайқызы ешқашанда бұл ауылда тұрмаған, келін болып түскен жері Шорман бидің Кіші ауылы, Әужанның Керетасы деген жер (Әужан – Шорманнан туған төрт ұлдың кішісі), яғни жиендері мен апасын құтқару үшін бұрыс ауылға әдейі барған. Әпкесі өліп қалыпты, екі ұлы шалажансар халде болған…
3. Хикаяттың 3-бөлімінде Қабдеш жазушы: «Бәлкім, қалың оқырманның бәрі бірдей біле бермес, баяғы аталарына тартқан Қаныш Имантайұлының да екі әйелі болды…» деген жайтты да өзі ашқан жаңалық ретінде келтіреді. Бұл енді дүйім елге мәлім жайт. Әсілі, хикаяттың өне бойында осы сияқты өзінше ойжотамен долбарлаған деректер жиі кездеседі. Мысалы, 33-бетте «Ол кезде Жезқазған кен барлау басқармасы Атбасар түсті металдар тресіне, ал олар Мәскеудегі Түсті металдар бас басқармасына бағынатын-ды…», – дей келіп, 1933 жылдың шерлі оқиғасын, Жез-қазғанды барлауға Бас басқарманың қаржы бермеген қаскөй әрекетін сөз етеді. Атбасар түсті металдар тресі о кезде өмірде жоқ, 1929 жылы таратылған. Ал, Жезқазғанды барлаудың жолын кескен дөкейлер – Түсті металдар бас басқармасының өзі. Басты себеп – Ұлытау қойнында жатқан мыс қазынасына сенбеуден гөрі, жолы жоқ, суға тапшы өңірде үлкен өндіріс ашудың қиындығынан өрбіген. Бұл оқиғалар менің кітабымның «Ұлытау жотасында» аталған екінші бөлімінде 11 тарауға (көлемі 179 бет) бөліп, барынша толық және нақты айғақ, естеліктермен сипатталған. Күрделі мәселенің сәтті шешімі «Наркомның алдында» тарауында ашылып, «темір нарком» аталған С.Орджоникидзенің КСРО-ның бас билеушісі И.Сталинге 1935 жылдың қаңтарында көлемі біржарым бет хат жазып, «Үлкен Жезқазған» мыс комбинатын салу үшін Қарағанды-Жарық-Жезқазған темір жолын салуға 500 миллион сом мөлшерінде қаржы сұрауымен шешілген (Сол хатты мен Мәскеудегі Марксизм-Ленинизм институтының жабық қорынан тауып, Жезқазғандағы өлкетану мұражайына сыйлағамын, көшірмесін Қ.И.Сәтбаев туралы кітаптарымда жарияладым).
«Академиктің көз жасы» хикаятының авторы осы оқиғаларды журналдың екі-үш бетіне сыйғызып, ықшамдап баяндаған. Бәрін де мен 11 тарауға тарқатып, тәптіштеп жазған бөлімнен алған. Рас, 1933-34 жылдарда Қаныш Имантайұлының геолог ретінде басынан кешкен оқиғалар ғылыми өмірбаяндарында ішінара бар. Сол жайтты көзір етіп, Қабдеш замандасым осы деректерді сізден алғаным жоқ деуі мүмкін. Алайда? 3-тарауда өзі сөз еткен басты оқиғалар тағы да менің жазбаларымнан көшірілген. Мысалы, С.Орджоникидзенің қабылдауына жету үшін өзінің ұстазы академик М.А.Усовтың байырғы танысы, «темір наркомның» ғылыми кеңесшісі, ғалым-металлург В.А.Ванюковтың көмегін пайдаланғаны, шынтуайтын айтқанда, менің қиялымнан өрбіген, иланымды ауызша деректерге сүйенуден туған оқиға еді. Сенесіз бе, оқырман, Қабдеш мына жазбасында сол «деректі» де қаз қалпында көшіріпті. Өз кітабымдағы «Наркомның алдында» тарауынан шағын үзінді келтіремін: «…Бұған әуелі главканың бастықтарын көндіруім керек. Иә, Үлкен Жезқазған үшін басқарманың қор қалтасын сілкіп бағамын. Одан арғысын тағы көрерміз…», – деді нарком». Осы қабылдауды баяндағанда Қабдеш те: «…Әзірше Түсті металдар басқармасымен келісіп, соған олардың қоржын түбін қағып берермін. Ол жетпей жатса тағысын тағы көрерміз», – деген уәж айтады. Яғни, «Темір наркоммен» барлық диалог осы сарында, яғни мен келтірген деректер мен түйінді қайталау болып шыққан.
Осыншама мол ұқсастықтың төрелігін оқырман қауым өзі шамалар деген ойдамын.
4. Жұмаділов хикаятының 4-тарауы 1937 жылғы қанды оқиғаларда Қаныш Имантайұлының үш бірдей ағасы, оқуы озық Сәтбаевтардың «Халық жауы» атанып, ату жазасына кесілуін егжей-тегжей суреттеуге арналған. Өмірде болған шерлі оқиғалар. Әбікей, Әбдікәрім және Ғазиз (Бөкеш атанған) Сәтбаевтардың жазықсыз қаза табуы, оларды Қ.И.Сәтбаевтың арашалауға шама-шарқы жетпегені, өзінің де қыл көпірдің үстінде жүріп, Жезқазғанның мыс көмбесін ашқан ұлы еңбегімен аман қалғаны – жұртшылыққа мәлім. Мен де осы кезеңді шегіне жеткізе жазғамын. Қабдеш те осы жайттарды ашына суреттейді. Тек көптеген айғақтарды менен алғаны тағы да атойлап тұр. Мен тіпті соны даралап атап, ұрлық екенін айтуға ойланған жайдамын. Сөйтсе де… Осы тарауда жазушы замандасымның өзі топшылаған ұшқары пайымдауымен келіспейтінімді мәлімдеуге мәжбүрмін. И.В.Сталиннің әскери қолбасшылардың, жоғары шенді мыңдаған офицерлердің басын жойған 1937 жылғы қудалауын айта келіп, аяғында: «Қаныш Имантайұлы осыған дейін мұртты көсем жайында ала-құла ойда жүруші еді, мынадан кейін көсемге сенуден қалды…», – деген үзілді-кесілді пікір айтады (журналдың 35-беті). Бұл енді Қабдештің өз жорамалы, Қаныш тұлғасына сыйыспайтын жайт…
«Қазақтың Қанышы» ғұмырнамамның «Алатау баурайында» аталған үшінші бөліміне енген «Жаңа биіктерге» тарауында мен медицина ғылымдарының докторы, қазір де ортамызда отырған, Ханиса Қанышқызы Сәтбаеваның әкесі туралы естелігін келтіргемін. Әңгіме 1956 жылғы ақпан айында шақырылған КПСС-тің XX құрылтайы турасында. Қаныш Имантайұлы сол құрылтайдың делегаты, Мәскеуге ол өз перзенті Ханисамен бірге барған, қызының докторлық диссертациясын әзірлеп жүрген кезі. Н.С.Хрущевтің сол жиындағы жабық баяндамасын тыңдаған күні кеште И.Сталиннің қолымен жасалған қылмыстарды естіген кейбір делегаттар сорақы ақпарлы хабарды көтере алмай, қан қысымы көтеріліп, «Жедел жәрдем» шақырған. Солардың бірі, Ғаниса Қанышқызының айтуынша, көкесі де мұрттай ұшқан…
«…Көкем Компартияға шынайы берілген жан еді. Оның көсемдерін де ерекше жаратылған қайраткерлер деп санайтын-ды. Үш бірдей ағасынан бір жылда айрылып, өзі де сан мәрте қиянат көргенмен, партия басшыларына шаң жуытпайтын-ды, мұның бәрі орта жолдағы ұсақ шенеуніктердің жымысқы қарекеті, ал үлкендер оны білмейді… деген уәжге имандай сенетін, – дейді Ханиса апай естелігінде. – Сол себепті көкем де алғашқы кезде Сталинді жамандаған сөздерге елікпей, көбіне ақтап: «Ол жарықтықтың қылмысынан гөрі жақсы ісі көбірек!..» деп, қорғаудан жаңылмады. Алайда, бертінде жарияланған сорақы айғақтар көбейген сайын, әсіресе Маленковтың, Берияның жауыздық істері әшкереленген соң бұрынғы пікірін өзгертіп, кейбір оқиғаларды күйіне әңгімелейтін болды. «Бір ғана Қазақстаннан неше мың жапон мен неміс шпионы шықты дегенге қалайша сенуге болады? Әбікей ағай, Бөкеш пен Әбдікәрімдер тірі жанға қастығы жоқ адал адамдар еді, олардың түбіне жеткендер – қасында жүрген соғындылар, заман да сөйтіңдер деп құтырып тұрған соң не сорың?!. – деп бірде әңгіме айтып отырды да, кенет өз жайына ауысты. – Апырай, 1952 жылы әділдік іздеп, Орталық Комитетке шағынбақ болғаным әншейін әуре екен… Нарком Тевосянның мені сол әрекеттен тоқтатқан себебін де бертінде ұқтым, сөйтсем, сабаз бәрі-бәрін біліп, амалсыз іштен тынып тұншығып жүрген… Сендер, жастар, бақытты жансыңдар, нақақтан жазалау сап тиылды. Міне, үкімет саясатын, басшыларды да сынап отырмыз. Ой-пікіріңді именбей ашық айтатын заманда өмір сүрудің өзі шексіз бақыт!..».
Осы естеліктен де Қаныш Имантайұлының саясат әлемінен үнемі қашық болып, геологиялық, иә ғылыми ізденіспен беріле шұғылданғанын аңғару қиын емес. Осыған орай математика профессоры, Алаш қозғалысының жетекші қайраткерлерінің алдыңғы легінде болған Әлімхан Ермековтің 1960 жылдары үш күнге созылған ұзақ әңгімеде: «Өміріңізде өкінген істеріңіз болды ма? – деген сұрауыма жетпіс жастағы зейнеткер маған: «Қарғаш, үш нәрсеге өкінемін. Соның алғашқысы – ту бастан ғылымға әуей жан едім, әзірлігім де бар еді. Амал қанша, 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен бастап мен саясатқа ден қойдым. Оның ақыры жұртқа мәлім: өмірімнің 19 жылын суық Сібірде, айдауда өткіздім. Қаныштың менен артықшылығы да осында, шу дегеннен геологияға түсті де содан жеміс терді…», – деген-ді.
Ал, Қабдеш әріптесім біртуар ғалым Қаныш Имантайұлын өмірден озған кезде, яки елу жылдан соң саясат майданына күштеп теліп, И. Сталин ұйымдастырған 1937 жылдар оқиғаларынан соң-ақ ол Күн-көсемге деген сенімнен ада болып, іштей наразылыққа ауған дейді. Менің кәміл сенімімше, Мұхтар, Қаныш, Ахмет, Әлихан, Әлімхан, Мұстафа сынды ұлттық тұлғаларымыздың өмір жолын, көзқарасын, ой-пікірін, атқарған қандай да ісін бүгінгі уақытқа бейімдеп, кейбір ойларын, әрекеттерін қолдан «жақсартып», саясатқа бейімдеп немесе «түзету» жасау қажет емес. Бәрі де өз уақытында ұлт мүддесі үшін атқарған ісімен, ойымен дара адамдар. Менімше, Қабдеш «Академиктің көз жасы» хикаятын толғағанда Қаныш ағамыздың 1937 жылғы науқанда жоғалтқан ағаларын көз жасын көлдетіп қайғырғанын, 1951-53 жылдардағы қуғын-сүргінде өзінің нақақтан жапа шеккенін төндіре баяндап, бүгінгі ағымдағы саясатқа үн қосқандай етіп суреттейді. Мына хикаят та, сірә, сол үшін жазылған. Бірақ қайталап айтамыз, көп жайтты өз болжауына бұрып, теріс-қағыс баяндайды. Дерек үшін айтамын: Қанекеңнің замандасы һәм шәкірті, ондаған жыл қарауында еңбек еткен академик Шапық Шөкин «Жылдың төрт мезгілі» деп атаған естелік кітабында: «Қанекең туған ағасы Ғазизды есіне алып отырып, сол жайсаңның дарыны менен әлдеқайда артық еді, амал не, ғұмыры қысқа болды…», – деп ағыл-тегіл өксігенін мен тұңғыш және соңғы рет көрдім…», – деген.
Журналдың 36-бетінде Қ.Жұмаділов өзінің оғаш ойын академиктің түңілген сәтіне бұрып, шегендеп айтады: «Өзіңді жат санап, өгей баладай өкпеге тебетін отаршыл өкіметке құла дүзден кен іздеп, мыс балқытып беретіндей – осы менікі не азап? – дейді кейде ызаға булығып, – Қазақ жерінің қазынасы жат жұртқа жем болғанша, өзінің болашақ қожасын күтіп, қозғаусыз жата бермей ме?..».
Байқайсыз ба, оқырман? Қабдеш «көрегеннің» аңдауынша, Қаныш ағамыз 1937 жылдарда-ақ Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет боларын көрегендікпен болжаған. Қисынсыз ой демеске лажым жоқ. Ұзақ жылдар өмір жолын зерттегенде мен біртуар ғалымның өзі таңдаған мамандықтың бүге-шігесін терең біліп, ақыл-зердесінің озықтығы, көрегендігі арқасында өзін шексіз ардақтап, кеңестік ғылымның дарабозы атандырып, неше түрлі атақ-құрметтерге шектеусіз бөленгенін мадақ етіп, сол жайттарды шығармама темірқазық етіп жазған едім. Ең бастысы, Қанекеңнің өзін ардақтаған коммунистік жүйеге адалдығын көрсеткемін. Өмір жолы да, ой-пиғылы да солай екені мен үшін айқын еді. Сол себептен де Қабдештің жоғарыдағы ойы тек қана өзінікі, сондай қитұрқы пікір Қаныш Сәтбаев тұлғасына жат деймін.
Жоғарыда ескерткенімдей, «Академиктің көз жасы» хикаятының авторы Қазақ КСР ҒА-сын жеделдетіп құру жолындағы Қанекеңнің қажырлы еңбегін, Екінші дүниежүзілік соғыстың ауыр кезінде Жездідегі марганец кенін нұсқаудағы ғажап ерлігін (Осы іске Қара металлургия наркомы Тевосян мен Сталиннің қатысуы), әсіресе 1951-53 жылдардағы саяси қуғындау оқиғаларын сипаттауды да түгелдей менің кітабымнан көшірген. Оған илану үшін Қабдеш хикаятын оқыңыз да, менің осы оқиғаларға арнаған тарауларыма көз салыңыз. Жә, сол «көшірімпаздықтың» айқын мысалы ретінде тағы бір дерек келтіремін де өзімді ерекше қынжылтқан ұрлық туралы сынымды осымен тежеймін.
Төмендегі әңгіме Қаныш ағамыздың КСРО Парламент делегациясымен 1947 жылы Англияға сапары жайында. Мен осы сапарға жеке тарау арнап, «Тұманды альбион елінде» деп атағамын. Кеңес делегациясын қабылдау үстінде үй иесі У.Черчилль өзіндей алып тұлғалы, басы да орасан үлкен әрі бет-бейнесі өзгеше қазақ ғалымына ерекше назар бөліп, келелі әңгіме бастайды. Сол әңгіменің орта шенінде мынадай диалог бар: «Черчилль мырза сіздің ұлтыңызды сұрайды, – дейді. «Қазақпын, сэр, – депті ғалым. «…Сонда қазақтардың бітімі сіздей алып па?» – деген үй иесінің таңданысына: «О, жоқ, халқым менен әлдеқайда еңселі…», – дейді Қанекең. Осы әңгіменің соңында ағылшын лорды тағы да таңданып: «Ағылшын капиталы сіздің сахараға да жеткен!.. Ғажап, қиял жетпес қияндарға шыққанбыз…», – деп өз ұлтын мадақтаудан да тайынбаған.
Енді осы әңгімені Қабдештің қалайша «түрлендіргенін» келтіремін.
«Жұлдыз» журналының 49-бетінен: «Солай деңіз… Ағылшын капиталы қазақ даласына дейін жеткен екен-ау! – деді үй иесі разы болып. – Мен қазақтарды бұрын көрмеппін. Айтыңызшы, Сәтбаев мырза, қазақтың бәрі осы өзіңіз секілді мелжемді, бойшаң бола ма? – деген соң аузындағы сигарын рақаттана сорып тұрып. Сонда Қаныш Имантайұлы бөгелместен: «Мен – орта деңгейдегі қазақпын. Менің халқым менен әлдеқайда биік! – деп жауап беріп еді».
Осы сапардың жөнін, сонда болған әңгімені мен Т.А.Сәтбаеваның ері туралы естелік кітабынан алып, жоғарыдағы бейнелі диалогты Жезді кенішінің директоры Ә.Тоқтыбаев ақсақалдың ауызекі әңгімесімен нақтылаған едім. Ал, Қабдеш өзі келтірген Черчилльмен диалогты қайдан алғанын маған нұсқаса – кешірім сұрауға әзірмін. Рас, Англияға сапар туралы қысқа әңгіме орта мектепке арналған оқулықта бар, оның авторы академик А. Машанов (бірақ, ол кісі шынайы болған сұхбатты қисынсыз бұрмалап көрсеткен). Қысқасы, осы оқиғаны да хикаят авторы менен ұрлаған. Солай екенін оқырман жоғарыдағы екі нұсқаны өзара салыстырса шүбәсіз иланады…
* * *
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: өзін көрнекті қаламгер санайтын Қабдеш Жұмаділов (менімен бір жылғы төл, сексен жастың сеңгіріне ілінген түйдей құрдаспыз) «Академиктің көз жасы» атты деректі хикаятының өзінше сұрыпталған оқиғаларын бастан-аяқ менің Қ.И.Сәтбаев туралы ғұмырнама кітабымның бір емес, жиырма шақты тарауларынан ұялмай қымқырған. Өзім жаздым дерлік еңбегі тек қана – мен тарауларға бөліп, сюжет құрып, даралаған көптеген оқиғаларды, айғақтарды өзінше ықшамдап, конспекті түрінде әжетіне жаратқан. Сөйтуінің айқын мысалын жоғарыда даралап көрсеттім. Сөзді көбейтпеу үшін әлбетте барлығын тізгемін жоқ. Қажет деп білсем оны да жасаймын. Қосымша ескертерім: Қаныш Имантайұлының өмір жолын өзінше саралап отырып, Қабдеш әлденеше қателіктерге де ұрынған. Оның бәрін айтсам, Ашық хатым 5-6 бет емес, он шақты параққа созылар еді. Соны газет беті көтермейтінін ескеріп, барлық ұрлығын тізбедім. Бос сөз болмасын: ең соңғы өрескел өтірігін ғана көрсетемін: хикаяттың соңында мынадай тұжырым бар: «Академик Сәтбаев 1964 жылы, 31 қаңтарда Мәскеуде, операция үстелінде қайтыс болып, 3 ақпан күні Алматыда жерленді…», – дейді жазушы. Қаныш ағамыз соғыс жылдарында соқыр ішегін ғана алдырған, одан өзге отаға түскен жоқ, академик Вишневский 1962 жылы ұлтабарын шалған обыр ісігін алып тастамақ болғанда, әскери госпитальда небәрі бес тәулік жатып, Алматыға қайтып келіп, радий сәулесімен емделген. Екі жылдай уақыт қатерлі ісіктен айыққан да. Алайда, Мәскеуге, Жоғары Кеңес сессиясына барған сапарында, бұл желтоқсанның аяқ шені, сол ауру қайта күшейіп, Кунцеводағы Кремль ауруханасына түсіп, оңаша палатадағы төсегінде жатып, 31 қаңтарда, кешкі сағат бес шамасында опат болған…
Қабдеш отадан өлді дегенді де өз ойынан құрастырған. Қайталап айтамын, мұндай ойжоталар хикаятында аз емес…
Ұзақ сөздің түйіні мынау: дүйім жұртқа белгілі, 1980 жылдан бері 11 рет басылған менің еңбегімді тежеусіз жымқырумен қоса әлгіндей ойжота қателері мол, шикілі-пісілі еңбегін журналда жариялап, менен де гөрі өзінің беделіне өлшеусіз зиян келтірді демекпін. Жә, осындай сорақы ұрлыққа ол не себептен барған? Түсініксіз гәп. Мен ойладым: сірә, қаламы жүйрік замандасым жазар тақырыбын тауысқан, өзінше сенсация жасағысы келіп, өзі білмейтін, ғылымын түсінбейтін ауыр тақырыпқа қалам сілтеген. О да бір сәрі, менің еңбегіме қол салған. Қысқасы, қаламгер қартайған шағында масқара іске ден қойғаны үшін менен кешірім сұрасын! Мына «Ашық хатты» жазбаша ескерту деп санасын. Қабдеш Жұмаділұлының бұдан бірнеше жыл бұрын әдебиет ақсақалы Ә.Нұрпейісовке сот үкімімен ұмытпастай айып тартқаны – жұртшылыққа мәлім. Мен де сол шараны қайталауға пейілмін…
Шынымды айтайын, осы хатты жазып қойып, неше тәулік ойландым. Менің жасымда бұл – елімізге, ұлтымызға нұқсан келтірер ұят іс. Ақыры, әділдік үшін, әдебиетіміздің беделі үшін жүзеге асқан осынау әдеби ұрлықты әшкерелеуді жөн деп білдім. Мен үшін әлбетте әділдік қымбат!..
Медеу СӘРСЕКЕ,
жазушы, Семей қаласы мен Баянауыл ауданының Құрметті азаматы,
«Құрмет» орденінің иегері,
Шығыс Қазақстан және Семей университеттерінің
Құрметті профессоры,
МАИ мен Тарих қоғамдық
академияларының толық мүшесі.
17 маусым, 2015 жыл, Семей.