«Қилы заманға» барар жол…
Нұрлан ОРАЗАЛИН,
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
Ұлы суреткердің отызға толар-толмас жасында ойын тербетіп, жүрегін қозғаған қанды оқиға туралы атақты туынды Қарқара көтерілісінің әлі қайғы-қоламтасы көңілдерден басыла қоймаған, көзімен көргендердің біразы ата қонысын тастап, іргедегі Қытай жеріне ауып кеткенімен, дені өксік-наласын көкірегінде түйіп, әнге қосып, жырға айналдырған, көтеріліс басшылары жайлы аңызға бергісіз ақиқат ел ішінде гулеп тұрған 1927 жылы жазылған болатын.
Қарқара көтерілісі туралы ресми идеологияның көзқарасы ауып-төгіліп, қырық түрлі баға беріліп, ақиқаттың тоны әлденеше айналдырылып жатқан тұманы мен күмәні қалың кезеңде жас Әуезовтің мұндай ұлт намысы мен халық қасіретін мейлінше ащы, барынша шыншыл етіп көркем баяндауы, сол дәуір тұрғысынан алғанда да, бүгінгі заманның көркемдік өлшем биігінен қарағанда да, нағыз суреткер ерлігі еді.
Бұл, сайып келгенде, отарлық езгінің адам төзгісіз қиянатын, қиянатқа барар жолдағы пенделік әлсіздіктер мен озбырлықтардың бет-пердесін жарқыратып ашар үлкен әдебиетке тән көркемдік тәсілдерді әлемдік деңгейге көтерген ұлт топырағындағы үлгі еді. Қудалаудың құрығы құтырынып тұрған қиын шақта ұлт санасын тәрбиелеуге ұмтылған жазушының жасқанбай, тартынбай, тағдыры көкпарға түсіп тұрған іргелі де күрделі тақырыпқа баруы суреткер ойы мен мұратының кеңдігін байқатса керек. Бұл осыған дейінгі жазушы каламына шырай беріп, сахараның алуан-алуан оқиғаларына шынайы ұлттық рең, ұлттық нақыш, ұлттық мінез ұялатуда айырықша рөл ойнап келген құнарлы тіл мен шұрайлы сөз қолдану үлгісін жаңа сапаға – осыған дейін әдебиетімізде ұшыраспаған кеңістікке алып шығудың талпынысы болатын. Әуезов қаламының кібіртік білмес кең тынысты баяндауы даланың төрт мезгіліне тән бояуларын беруде, ұшы-қиыры жоқ сахараның сан түрлі суреттерін өрнектеуде, қайталанбайтын қазақы характерлерді сомдауда, сол кездің өзінде-ақ хас шеберлерге тән биікке көтерілгені “Қыр әңгімелері”, “Қаралы сұлу”, “Қорғансыздың күні”, “Көксерек”, “Қыр суреттері”, “Ескілік көлеңкесі”, “Кім кінәлі?”, “Жетім”, “Барымта” тәрізді көркем әңгімелерінен тайға таңба басқандай анық көрінеді. Эпикалық баяндаудың тек Әуезовке ғана тән табиғаты, салған жерден мен мұндалап үйіріп әкетер қасиеті қазақ көркем әдебиетінің бағына жаралған сипаты бөлек ұлы тұлғаның келгенін ғасырдың елең-алаң басындағы аяқ алысының өзі-ақ айтып тұрғандай еді…
Әдебиет дейтін кінәмшіл, кірпияз әлемнің босағасын бірден осылай әлемдік өлшемдегі өрісті дүниелерімен аттаған жас Әуезовтің суреткерлік қалыбының бекіп, өрісінің кеңеюінде ерекше көзге түсетін 1927 жылы жазылған “Қилы заман”, “Қараш-Қараш оқиғасы” повестерінің қаламгер шығармашылығында да, жалпы ұлт әдебиетінде де алар орны айырықша. Егіздің сыңарындай елестейтін бұл екі туындыда өткен ғасыр басындағы Жетісудың ең бір сұлу да көрікті төрі – Алатаудың қалың қойнаулары сүйсіне суреттеліп, осы өңірде болған орасан тарихи оқиғалардың трагедиялық реңі мен сипаты барынша терең баяндалады.
“Қилы заман” повесі жазушының отызға дейінгі жазған туындыларының ішіндегі ең күрделісі. Қазақ өмірін әлемдік контексте қарастыра отырып, белгілі бір тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалардың өмірін, ащы тағдырын шыншыл суреттеуге қаршадайынан қалыптасқан суреткер қаламы Қарқара топырағында болған қанды оқиғаны әдейі таңдап алған тәрізді.
Көтерілістің себеп-салдарын ашуда айқай-сүрең, жадағай ұраннан гөрі, жұмыр бас пендеге тән пәлсафалық сипаттарға көбірек мән беріледі. Жер мен адамның, көк пен жанның байланысын танытар нәзік иірімдердің көбірек талқыға түсуі, отарлық озбырлықтың тамырын қопарған ауыр-ауыр оқиғаларға автордың жасқанбай баруы соның дәлелі. Астары астаң-кестең айдыны кең баяндаудың қанатын барынша кең жаюына мүмкіндік беретін бұл әдіс Қарқара көтерілісінің салдары мен себебін адамдардың жан-дүниесінде болып жатқан бұлқыныстар мен сілкіністер әлемінен көбірек іздеуге көмектеседі.
Турасын айту керек, архив қоржынында жатқан деректерге, оқиғаны көзімен көрген адамдардың айтуына ден қойсақ, Жетісу жеріндегі бұл көтерілісте қан аз төгілмеген. Мыңдаған жылдар бойы бабаларының бабалары ауасын сіміріп, жерін басып, осы арада көгеріп-көктеп, ұрпақ сүйіп, өмірін жалғап келе жатқан ел мен осынау бай, құнарлы, көрікті өлкенің басынан нендей кезеңдер өтпеді?..
Қазақ қазақ болғалы ұлт ретінде жоғалып, жойылып кетпей, осы кең байтақ Ұлы Даласына кіндігін байлап келе жатқан есті өмірінде зобалаңның, әділетсіздіктің, қан-қырғын соғыстардың талайын көріп келеді. Сол Ұлы Даланың бір ұлы пұшпағы – Жетісу жерінің де басынан кешпегені жоқ.
Иә, 1916 жылғы қазақ жерінің қиыр-қиырын кең қамтып, Ресей самодержавиесінің ойын қалтыратқан ұлт-азаттық көтерілісінің халық өміріне қалдырған табы калың. Кейбір дерек көздеріне сүйенсек, осы тұстағы көтерілістің ел өміріне қалдырған зардабы адам сенгісіз. Ауыл- ауылдары, елдімекендері тығыз орналасқан, жартылай отырықшы, жартылай көшпелі үлгіде жаңа ғасыр босағасын аттаған көрікті, көркем өлкеден сол жылдары Қытайға қарай 300 (үш жүз) мыңдай адам үріккен. Үш жүз мыңның екі жүз елу мыңдайы қазақ, елу мыңнан астамы қырғыздар… Ойлап көріңізші… Үш жүз мың тағдыр! Анау-мынау кішігірім бір ұлттың саны. Бергі беттегі көтерілістің өрті жайылған тау-тасында көмусіз қалған, өлген-жіткен қандастарымыз қаншама?!
Ашынған көзге қан тығылады. Қан кекті оятса, көз көруден қалады.
1916 жылғы Қарқара мен Қарақол, Пішпек пен Тоқмақ, Қастек пен Жаркент, Қапал мен Көксу, Әулие Ата мен Созақ, Торғай мен Ырғыз өңірлерінде болған ұлт-азаттық сипаттағы жалпыхалықтық көтерілістердің ең ірі ошағы – Қарқара көтерілісі туралы өз басым бала күнімнен естідім. Әлемнің алтыншы бөлігіне теңдесі жоқ империя орнатқан “мұртты көсем” бақилыққа аттанғанымен, ол орнатқан қатал тәртіпке бағынып үйренген елдің елуінші жылдардың ішіндегі өмірін елестетіп көріңізші…
Әрине… Ең әуелі көзге соғыстан соң енді-енді есін жиып, қолы аузына жете бастаған қыр өмірінің елестері күмәнсіз. Аспаны шымқай, ашық, адамдары да адал, есеп-қисабы жоқ, бірі-біріне қолқабыс жасауға ұмтылып отыратын қоңыр тіршілік кешкен қоңыр ауылдар… Қоңыр тау, қоңыр даланың иелері – қоңыр мінезді, қоңыр күртелі әжелер мен қоңыр шапанды аталар… Қоңторы тіршілік… Қазандағы сүтін сапырып отырып, қоңыр күртелі әжем – ұлы әжем – Оразалының шешесі, әкем Мырқасымның әжесі – Мақтым әңгіме айтушы еді…
Әуезовтің құдіретті талантынан туған тамаша шығармалар даланың ақ арай таңындай жайнап, қазақ халқымен қатар қырғыз халқын да шүлен шұғыласына бөледі.
Мұхаң жайлы ойланғанда, әуелі мен оның ұлттың ой-сезімі, қазақ елінің философиясы менен ұлттық дүниетанымы кеңінен көрінген көркем шығармаларын айтар ем. Әуезов Абайды Әлемге танытса, өз кезегінде дүние оқырманы Абай арқылы Әуезовті, Әуезов арқылы қазақты таныды. Әуезовтің тағдырлы туындысы «Қилы заман» орысшаға аударылған кезде бірінші болып оқыдым да ойға қалдым. Бұл көркем дүние маған қатты әсер етіп, мен үшін жаңалық болды. Әуезовтің «Қараш-қараш оқиғасы» мен «Көксерегі» экранға шыққан соң, бұл кино өнерін мазмұн жағынан байытты. Бұл кинолар советтік кинематографиясының ең мықты жетістіктерінің қатарына кірді. Қырғыз өнерінің көрнекті өкілдері – Төлөмүш Океев, Болот Шамшиев, Сүймөнкул Чокморовтар Әуезов шығармалары бойынша түсірілген фильмдерге бүкіл күш-жігерін, шеберлігін салып, ұлы жазушыға деген туысқандық сүйіспеншілікті білдірген-ді.
Мұхтар Омарханұлы Әуезовті қырғыз халқының ұлан-ғайыр эпосы – «Манасты» зерттеуге ұмтылдырған да оның достық деп соққан ұлы жүрегі, халықтар ынтымағын жарастыруды көздеген асыл мұраты еді. Ұлылар – көп қырлы. Бәрін айтып тауысу мүмкін емес. Ол кісінің жанында көп жүрдім және көп нәрсе үйрендім. Суреткердің «Абай жолы» бүкіл түркітілдес халықтардың, оның ішінде көшпелі халықтардың адамзат мәдениетіне қосқан зор үлесі. Әлемді көз алдыңа келтіру үшін, басқалардың көзіне түсу үшін, адам рухының қадір-қасиетін асқақтата көтеріп, жар салу үшін өз биігің – Мұхтар Әуезов сияқты асқар шыңың болу керек. Ол – түркі дүниесі үшін ғана емес, адамзатқа ортақ классик.
Шыңғыс АЙТМАТОВ.
Әжемнің әңгімесі маған бір түрлі төркініне қайғы-мұң ұялаған қазақы сарындағы көне-көне күндердің көнермес әніндей болып естілетін.
Қарқара… Қайқы… Әділбектің Ақшоқысы… Ереуілтөбе… Тұздың басы… Мыңжылқы деген жер атаулары әжемнің аузынан шыққанда әлдекімнен қорқып, жасырынып, жасқанып, сыбырлап, күбірлеп шығатындай еді… Жерошақтың отын қағыстырып отырып, кимешегінің ұшымен байқатпай көзінің жасын сүртетін… Сүртетін де… “Қайран елім, Албаным, Қарқараны жайлаған, жағалай бие байлаған…” деп әлдебір ұзақ дастаннан жатқа үзінді айтатын… “Жәмеңкедей шешенді бұлбұлдай тілі сайраған, Ұзақтайын батырды күш-жігері қайнаған, Жаңабайдай болысты боталап көзі жайнаған, Әділбектің Құрманын мыңғыртып жылқы айдаған…” деп барып, ақ патшаны, орыстың ұлығын қарғайтын жырдың бір тұсы “Басшыларын Албанның Қарақолға айдаған” деп ышқынып барып бітетін… Сексеннің ішін молынан аралап кеткен кәрі әжем мұңая таусылып төркінін еске алатын. “Жылқысының арты Түменбайға суатқа түскенде, Түменбай сазының қара суы тартылып қалатын, аузымен құс тістеген Әділбектің ерке қызы Мақтым едім”, – деп көкірегі қарс айырылатын. “Қарқара қырғынына қатысып, ел бастағаны үшін Әділбектің балалары Құрман, Дәмен секілді көкжалдар атылды, қуылды, ұрпағы тоз-тоз болды. Міне, атағы жер тіреген тұқымнан бір тұяқты көруге зар болып отырысым мынау”, – деп егілетін әз ана.
Он-он бір жастағы баланың жадында “Қарқара көтерілісі” дейтін ұғым алғаш осылай оянды. Бұл қырғын, бұл соғыс менің бейкүнә, бала мінезді санамда найза-қылышын жалаңаштап, ат үстінде құйғытып бара жататын кіл батырлардың алашапқыны болып елестейтін… Бәрін елестетсем де, менің жаныма, жүрегіме осыншама көл-көсір қазынаны қондырған кәрі әжемді қыз қалпында елестете алмай, қиналушы едім… Ақыры, сол “қыз болып елестей алмай” менің жадымда “қоңыр күртелі” әже болып сақталған Әділбектің қызы Мақтым төркінін аузынан тастамай жүріп, 1958 жылы құдай қосқан қосағы, Сөгеті болысына аты мәлім атақты Байсейіт бидің ұлы – тоқсан жеті жасаған Өмірден тоғыз жыл бұрын қаситетті Қарадала – қазіргі Ұйғыр ауданына қарасты “Бақағаш” ауылында дүние салды.
«… Соншама ұлылықпен, соншама сүйіспеншілікпен және Әуезовтей кісі жырлаған халық шынымен бақытты ғой!».
Бержерон, француз сыншысы.
Кейін Мұхтар Әуезовтің атақты повесінің желісімен пьеса жазу кезінде архив құжаттарының ішінен кездестірдім. Шынында да, ұлы әжемнің бір бауыры – Таңатар болысы Әділбекұлы Құрман Қарқол түрмесінде атылған алғашқы он жетінің бірі болып шықты. “Қилы заманда” аты аталмаса да, ұлы әжемнің айтуымен бейнесі санамда қалыптасқан, менің Қарқара туралы ойымның төрінде сақталған Құрман Әділбекұлы дейтін түп нағашымды шәйіттер тізіміне ойша қосып жүремін.
Менің “Қарқара көтерілісі” дейтін ұғыммен жүздесуіме себепкер болған ендігі бір екі адам – нағашы әжелерім Жәмиләш апа мен Жәжем. Екеуі де елге сыйлы, әңгімеге жүйрік, мінезді кісілер еді…
Үлкен нағашымыз – Жаңабай Құдайбергенұлы туралы әңгіме көп. Көп әңгіменің негізгілерінің бірі – біздің өңірде алғашқы төрт класстық орыс-қазақ мектебін (“Тоғызбұлақ” дейтін елдімекенде еді, кейін Құдайдан безгендер қабырғасы мен іргетасын түк қалдырмай талқандапты) ХХ ғасырдың басында, жобамен 1903-1904 жылдары салдырған зиялы кісі болғаны. Екіншісі – орысша хат таныған, оң-солын жақсы білетін, ортасына сыйлы кісі болғаны. “Қоржын-қоржын кітап ұстаған білімдар адам болған” дейтін келіні Жәмиләш апам марқұм…
Жаңабай Құдайбергенұлы 1916 жылғы қанды оқиғамен Қоңырбөрік болысы болып тоқайласқан. “Жас кеткенше, сары тісті бас кетсін”, деп Жәмеңке мен Ұзақтың, Қазыбек пен Тұрлықожаның, Диханбай мен Серікбайдың қатарынан табылған. Қапыда қолға түсіп, алғашқылардың ішінде Қарақол түрмесінде атылған.
Осы орайда, Жәжем марқұмның аузынан естіген бір әңгіме – аңызға бергісіз оқиға есімнен кетпейді.
Қарақол түрмесіндегілер, қазақ-қырғызы бар, қорғанды бұзып шығады да бас сауғалап, үй-үйді, қора-қопсыны сағалап қашады. Құрман Әділбекұлы Жаңабайдың қайын ағасы екен. Құрман екеуі бірге бас сауғалаған… Құрманға оқ тиіп, шалажансар күйі Жаңабай екеуі Жаңабайдың бір татар тамырының үйіне келеді. Сол жерде Құрманның жаны үзіледі. Артынша қуғыншылар келеді. Жаңабай етті-жеңді, толық кісі болған екен. Татар тамыры Жаңабайды тандырға жасырғысы келеді. Жаңабай тандырдың аузына сыймайды… Татар сасқанынан “Әжетханаға тығыл” депті. Сонда Жаңабай тұрып: “Тамыр-ай! Ажал тура келді білем. Жаңабайдың сүйегі әжетханада қалыпты болмасын. Үйіңе бар. Қарсы алайын ажалды” деп, құбылаға қарап тұрып, өз жаназасын өзі шығарыпты. Қаныпезерлер оқ шығармай есіл ерді қылышпен шапқылап өлтіріпті… Былай шыға бере әлгі екі орыс бірін-бірі шауып өлтіріпті…” дейтін терең күрсініп отырып жатқан жерің жайлы болғыр Жәжем…
1984 жылы жолым түсіп Қарақолға бардым…
Қасымда балаларымның анасы – Фаукен, қызым – Эльмира, ұлдарым – Бағлан мен Еркебұлан бар.
Қарақол көшелерінен сұрастырып жүріп, ана ғасырдың басында салынған ескі түрмені таптық. Мұсылман мешітінің (кейін салынған болуы мүмкін) қасына орналасқан орыс патшасының ескі түрмесі бұзыла қоймаған екен. Ұлы Мұхаңның “Қилы заманында” жазылғандай орнында тұр… Әлі түрме көрінеді… Соны естігенде жүрегім селк ете қалды.
Мешітке кірдік. Адам аз екен. Көңілге алған үлкен парызды орындадық. Пітір-садақасын беріп, мешіттің молдасына құран оқыттық. Өзім білетін арғы-бергі аталарым мен әзиз жүректі аналарымның қатарына Қарқара көтерілісінің Жәмеңке, Ұзақ, Жаңабай, Құрман, Тұрлықожа, Нүке, Біләл, Әубәкір, Диханбай, Кәрбоз, Қазыбек, Жанпейіс, Серікбай секілді есімін білетін ел қадірлілерін қостым. Рухтарының ел жадында жаңғыра беруін тіледім.
Сол жылы Мұхаңның мен сахналаған атақты повесі академиялық театрдың репертуарына екінші рет кіріп, тағы да қойылмай қалды.
Пьесаның жазылуьша тікелей себепкер болған Асекең – маркұм Асқар Сүлейменов пен пьесаны сахнаға шығарғысы келіп шырылдаған Әубәкір Рахимов ренжіп-ренжіп қойды. Пьесаның алғашқы нұсқасы 1979 жылы дүниеге келіп еді. Екінші нұсқасы 1981 жылы Пицундада жатып, қайта жазылды. Қойылған жоқ. Осы нұсқа (екінші) өзіме ұнайтын. 1987 жылы марқұм, талантты режиссер Қадыр Жетпісбаев білек сыбанып кірісті. Өкінішке қарай, спектакль репетициясы қызу дайындық кезінде тоқтатылды. “Қазақ ұлтшылдығының” қайнап тұрған жылдары. Неге тоқтатылғанын ешкім айтпады… Ұлы суреткерлердің 90 жылдығына бағышталған Жетпісбаевтың спектаклі жол ортада үзілді.
“Қилы заманның” 1928 жылы авторымен қоса жауапқа тартылып, түрмеге қамалуы аттай 44 жылға созылса (1972 жылы “Новый мир” журналының 6 санында Шыңғыс Айтматовтың алғысөзімен жарық көргенге дейін), оның сахнаға барар жолы да 18 жылға созылды. Қалың жұрт сарыла күткен “Қилы заманның” ел көңілінен шыққан сахналық қойылымын жүзеге асыру пьесаның алғашқы нұсқасынан бастап, барын салып жүгірген Әубәкір Рахимовтың мандайына жазылыпты.
1997 жылы суреткердің 100 жылдық мерекесі кезінде М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының сахнасында спектакльдің премьерасы ойналды.
Жас Әуезовтің албырт сезімі мен намысшыл ойына қозғау салған өмір ақиқаты, тарих шындығының арнасы қалай кең болса, иірімі де соншама терең еді… Көркем шығармада өмірде болған қан-қырғын мен қиын оқиғалардың бәрін толық қамту мүмкін емес, әрі қажеті де шамалы.
Тау жұртының тағылымы мол ерлік күресіне бар ынты-шынтысымен беріле ғашық болған үлкен парасат иесінің әр образды сомдауда қатты ізденгенін, әрі “жауын-жауынның арасынан жол тауып шығу” үшін, ара-тұра уақыт идеологиясы ұсынар “таптық сипаттағы” эскизді линияларды да шебер кірістіріп отырғанын, болашақ “Абай жолына” барар соқпақтардың алғашқы сүрлеулерін аңғарғандай боламыз. Бұл, әсіресе, Дәулетбақтың бейнесін сомдайтын шағын үзінді мен Ұзақ – Тұңғатар қақтығысынан айқын көрінеді. Жазушы өмір сүрген кезеңнің көзімен қарайықшы. Уақыт, заман идеологиясының өзін “сүріндіріп” өтіп, көркемдік пен сұлулықтың мәңгілік қағидаларына бой ұрған қолтаңба менмұндалап түрған жоқ па?! Бәкейдің аянышты өлімі, көшпелі өркениеттің соңғы бесігін тербеткен қазақ қоғамының кайталанбас қалыбы, жолынан шықпас мінезі, ел өміріне бірте-бірте дендей еніп келе жатқан аярлық пен әккіліктің, тоғышарлық пен топшылдықтың жаңа сипатты көріністері… Сондай-ақ, шығарманың көркемдік келбетін, абырой-беделін анықтайтын Ақжелке, Хлыновский тәрізді патша шенеуніктері, Жебірбаев, Рахымбай тәрізді аярлық пен айланың иелері – Әуезов қаламының шеберлігін танытар кұнарлы беттері екені шүбәсіз.
Иә…
Қара орман қазақтың басына талай келіп, талай кеткен көзсіз бақтың 1916 жылы ел көңілі мен санасынан қатты үріккені ақиқат. Бақ елден үркіп қана қоймай, елдің өзі өрісі тарылып, өзегі өртеніп, кіндік қаны тамған қасиетті туған жерінен, туған топырағынан үдере көшкен кезеңі жайлы шығарма жазу бүгін жеңіл болып көрінуі әбден ықтимал. Ал кезінде оттан көйлек киген 1916 жылдың өмір ақиқатын жазу бас бермес “асауды жуасытумен” бірдей болғанын несіне жасырамыз.
Мұхтар Әуезовтің “Қилы заманы” осындай қатпары калың, жүгі ауыр оқиға жайлы жазылған батыр шығарма. Жанын шүберекке түйіп, өзін кұрмалдыққа арнаған батырлар мен батылдар жайлы басқаша жазу мүмкін де емес еді.
Арғы-бергі дәуірлер көшінде талай шаң қауып барып, ойын түзеп, бойын тіктеген ұлтымыздың ұлы тарихында ел абыройын аспандатып, рухын биікке көтерген, Алаш жұртының арқасын аяздай қарып, айбынын жаныған ұлы оқиғалардың бірі жайлы жазылған бұл туынды қай дәуір, қай кезенде де ұлтты тану мен сүюдің, ұлт үшін қайғыру мен мұңаюдың, ұлт үміті мен сенімін аялаудың мәңгілік бағдар жұлдызы болары даусыз.
“Өлі риза болмай, тірі байымас” дейді дана халқымыз. Рухы Қарқараның аспанын кезгенімен, аманат-тағылымы мен тәрбиесі ұрпақтар ойын, санасын тербер көңіл төріндегі бағдар-жұлдыздың жарығына қараған сайын, елім деп еңіреп, ерлікке бас тіккен, өздерін шәйіттікке арнаған ұлы бабалар рухы көкірегімізге қонақтарына, ел ертеңіне ұрпағымен, ұлтымен бірге барарына сенеміз.
Бүгін де, ертең де солай болады…
Бізден кейін келетін ұрпақ та сол киелі де қасиетті бағдар-жұлдыздың жарығына көз тігері хақ. Көз тігіп тұрып, елі, жері үшін жанын жадыға салған бабалардың ерлігіне сүйсінері, елдік мұраттарын үлгі етері шүбәсіз.
Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы – қазақ әдебиетін классикалық деңгейге көтеріп, жаһан әдебиетіне көркемдік қуат алып келген үздік шығарма. Бұл – қазақ халқының әлеуметтік санасын энциклопедиялық деңгейде ашып көрсеткен туынды.
XX ғасырға дейін халық ауыз әдебиетінде драматургияға өзек боларлық мол қазына жиналды. Осы байлықты терең игерген Әуезов өз драмаларында жанрлық пішіндердің барлығын қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. Леонид Соболевпен бірлесіп жазған «Абай» пьесасы кейінгі эпопея тақырыбының барлауы ғана еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. Отызыншы жылдардың аяғында жазушы білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай толысқан шақта келді. Бұл трагедия қоғамдық мән-маңызы бар күрделі жағдайларды көрсетті.
Осы дүниенің негізінде кейіндеу опера либреттосы мен киносценарий де жазылған еді. Әуезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар өздеріне ғана тән, айрықша сөздік сипаттамаларымен кейіптелген. Әуезов – қазақ әдеби тілін дамытуға, қазақ тілінің негізгі сөздік қорын жеріне жеткізе пайдалана алған реформатор-суреткер. Ол мақал-мәтәлдерді, айшықты сөздерді, фразаларды бағзы күйінде ала салмай, оларды өз мақсат-мүддесіне орай жаңғыртып, жайнатып, қайтадан құрыштай құйып шығара алды. Оның әдеби мұралары ұлттық әдебиеттің ғана емес, бүкіл жер жүзі әдебиетінің алтындай қымбат, асыл дүниелері.
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.