Тахауи Ахтанов атындағы Ақтөбе облыстық драма театрының ұйымдастыруымен «ЭКСПО-2017» халықаралық мамандандырылған көрме аясында Қазақстан драма театрлары арасында II Республикалық «Балауса» эксперименталды қойылымдар фестивалі өтті. Бұл мәдени шара былтыр студенттік және жастар театрының фестивалі деп ашылып, осы жылы негізгі концепциясын эксперименталды қойылымдарға арнады. Екі күн көрсетілген
9 спектакльдің жанры мен пластикалық шешімі әр түрлі болғанымен, ортақ мақсаты – эксперименталды бағыт. Бұл бағытта жұмыс істеуге бел буған режиссерлердің көбі жастар. Фестиваль театр сахнасына Фархад Молдағалиев, Айдын Салбанов, Ерлан Кәрібаев, Мейрам Хабибуллин сынды жаңа есімдерді әкелді десек, артық болмас. Бұл жас жігіттердің көркемдік қиялы ұшқыр, режиссерлік ой-тұжырымы соны, қабілет-қарымы мол екені байқалады.

---

Фестивальге танымал режиссер Қуандық Қасымовтың атақты «Қыз Жібек» саунд-драмасымен қатысуы жастар үшін мастер-класс секілді әсер берді. Тоғыз жыл бұрын қойылған «Қыз Жібек» сын­ды классикалық дү­ние­нің тың режиссерлік шешім­мен ка­ме­ралық сахнада қойылуы қазақ сахна өнеріндегі үлкен жаңалық болды. Режиссер эпос­тық матер­иалға сүйене отырып, Жібек пен Төлеген тағдырының ең негізгі сюжеттік желісін ғана алып, ға­шық­тардың кездесуін, қызғаныш салдарынантуған Бекежанның әрекеттерін, Төле­геннің өлімін не­бәрі қырық бес минут ішінде көр­сетіп шықты.Қойылым шаманизм белгілеріне, вокалдық композиция элемент­теріне, би мен әнге, ойнамалы декорация мен ұтымды мизан­сценалық шешімдерге құрылған. Сол се­беп­­ті де оның «Балауса» фес­ти­валінде үздік спектакль номинациясын иеленуі заңды еді.
С.Мұқанов атындағы Солтүс­тік Қазақстан облыстық қазақ драма театрының жас режиссері Фархад Молдағалиев «Қасірет» драмасының негізгі желіні сақтай отырып, драматург Р.Отарбаев ұсынған тақырыптық шеңберді кеңейтіп, өзіндік интерпретация құрған. Драмалық шығарманы едәуір қысқартып, бұрынғы спек­­такльдердің формасынан бас тартып, реалистік бағыттан бөлек жаңа шешімдер қолданған. Режиссер сахналық шарттылық­тың жүйелі жолын тауып, ой қақтығысына, ішкі драматизмге негізделген күрделі спектакль жасай білді. Жас режиссер сахна­лық кеңістікті ұтымды пайдаланып, ұқыпты мизансценалар құ­ру арқасында «Үздік режис­сер­лік шешім» жүлдесіне иеленді.
Ғ. Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық Балалар мен жасөспірімдер театрының жанынан құралған «EGO» театр лабораториясы ұсынған «Ол» моноспектаклін фестивальдің жаңалығы деуге толық негіз бар. Жас режиссер Ерлан Кәрібаев пен актер Данияр Базарқұловтың шы­ғармашылық тондемі үй­ле­сім­ді шыққан. Актер Д.Ба­зар­құ­л­ов­­тың кейіпкері шынайы болмыс пен фантас­ма­го­рия­ның арасында өмір кешеді. Ол – рухани құлдырауға түскен бүгінгі қо­ғам­нан, өзінің мардымсыз тір­шілігінен шаршаған адам. Қойы­лымның камералық сахнада өте­тіндігін жіті ескерген режиссер кейіпкердің ішкі иірімін ым-ишара, қимыл-қозғалыс, ды­быстық эффектілер арқылы бер­ген. Моноспектакль жас режиссер мен актердің шығарма­шы­лық потенциалы­ның молды­ғын көр­сетіп, қазақ театрын тың жаңа­лық­пен толықтырды. Өзін жаңа қырынан көрсеткен актер Д.Ба­зар­құлов фестивальдің «Үздік ер адам бейнесі» номинациясына лайық деп танылды.
Өскемен қаласынан келген Жастар театрының «Дорогая Еле­­на Сергеевна» қойылымына тоқталмау мүмкін емес. «Жаңа драманың» негізін салушы­лар­дың бірі Л.Разумовскаяның танымал драмасын бүгінгі күнмен үндестіре отырып, тың режиссер­лік шешім жасаған жас режиссер – Айдын Салбанов. Ол өзінің ой-тұжырымын қойылымдағы бірнеше сәтті детальдармен, су­рет­шімен ойласа жасаған сценографиямен жақсы жеткізе білді. Бірнеше планды бір мезетте көр­сетіп, әрекет ұдайы сахнаның әр жерінде жүріп жатты. Режис­сер­лік ой-тұжырым мен актерлік ойын бір арнаға тоғысқандықтан сахналық тұтастық сақталған. А.Салбанов символ, метафораға, контрастық шешімдерге жиі барады. Ойлы режиссура орын­дау­шы­лық өнерге қанат бітіріп, он­ың өзіндік ерекшелігін анық­­­тағанын байқатты. Осылай­ша, Шығыс Қазақстан облыстық драма театры жанынан құрылған Жастар театрына «Ең үздік актерлік ансамбль» номинациясы бойынша жүлде берілді.
Фестивальге ақтөбелік режиссер Мейрам Хабибуллиннің екі бірдей қойылыммен қатысуы жас маманның еңбекқорлығы мен ізденімпаздығын байқатты. Әсіресе, оның «Алақай» театрын­да В.Гогольдің «Шинелін» қуыр­шақтар арқылы сөйлетуі ерекше әсер етті. Орыстың классикалық шығармасы арқылы бүгінгі қоғам­ның тұрғындарының жа­ғым­сыз қасиеттерін көрсетуі то­сын жайт болды.Қойылым сахнадағы екі метрлік шапандар арасында адасып жүрген темір қаңылтырдан жасалған қоғам­дағы кішкентай адамның жеке трагедиясын шынайы суреттеген. Спектакльдегі декорация мен қаңылтыр адам мен зәулім шапандардың авторы – суретші Әсия Құрманалинаға «Ең үздік сценографиялық шешім» жүлдесі әділ берілді.
Фестивальге қатысқан қалған төрт қойылым «Эксперименталды ізденіс үшін» атты ынталандыру дипломымен марапатталды. Т.Ахтанов атындағы Ақтөбе облыстық драма театрының сахнасында Б.Әбдіразақовтың «Әйел сыры» драмасын Мейрам Хабибуллин камералық сахнада қо­йып, әйел затының ішкі жан-дүниесін, психологиясын көрсету жолында соны қадамдар жасаған.Қарағанды академиялық музы­ка­лық комедия театры ұсынған «Play» перформансының режис­сері Евгения Пермякова са­хна­лық үлгісін табуда, оның сырт бейнесін жасауда өзгеше шешімге келіпті. С.Бекеттің абсурдтық шығармасын өз жанрына сәйкес үйлестіруге тырысқан. Бірақ махаббат үшбұрышында адасқан адамдардың бастарын үстел үс­тін­дегі табақтарға орналастырып, бишілер арқылы қимыл-қоз­ғалыстарын көрсетуі қи­­сын­­сыз. Тек мимика мен ак­тер­лер даусына сүйенген қойы­лымның бір сағатқа созылғаны бұны көріп отырған көрермен үшін де қиынға соқты. Спектакль театрдың ізденісін көрсет­кенімен, жас орындаушылардың өнерін толық аша алмады.
Ш.Құсайынов атындағы Ақ­мола облыстық қазақ музыкалық драма театрының режиссері Мұ­рат­бек Оспанов пен суретшісі Айдана Бисембаева «Тор» қойы­лы­мының пластикалық үлгісін сәтті ойлап, қойылымның бас­тауы мен соңында жарықты сахна төрінде орналасқан торға түсіруі арқылы әсерлі мизансценалар жасаған. Бірақ кейіпкерлер режиссер тарапынан толық па­йымдау таппағандықтан актер­лер­дің ойынында бірсарындылық басым. Т.Ахтанов атындағы Ақ­тө­бе облыстық драма театрының жанынан құрылған «Лестница» шығармашылық лаборатория­сының Ольга Павлованың режиссурасымен қойылған «Вредные советы для взрослых» спек­­так­лінде төрт жас актер му­зы­каның сүйемелдеуімен ре­сей­лік балалар ақыны Г.Остер­дің өлеңдері мен қазіргі «жаңа драма» өкілі И.Вырапаевтың монологтарын алма-кезек айтып, сах­наны шыр айналып, өлең ырға­ғымен би билеп, қимыл-әрекет жасап отырды. Орындаушылар әр сөздерін өздерінің сахнадағы әрекеттеріне үйлес­тіріп, поэзиялық мазмұнын еркін жеткізеді. Дегенмен, қойылым­ның біртұтас көркем дүние болуына әлі талай жұмыс істеу ке­рек­тігін айтқымыз келеді. Дәл осы түрінде жоғары сападағы сту­денттік жұмыстан әрі аспай тұр.
ХХІ ғасырда ұлттық театр өн­ері де заман талабына сай жұмыс істеуі тиіс. Тек театрдың сах­насында шектелмей жаңа кеңістіктерді, бағыттарды, жанрларды игеріп жүрген әлемдік режиссерлердің есімдері әлемге белгілі. Жоғарыда сөз болған қойылым авторларының жаңа кеңістікті (қазақ көрермені үш­ін!), яғни камералық сахнаны игеру­ге күш салып, көрерменмен тікелей қарым-қатынас орнатуға тырысқаны бүгінгі қазақ режис­сурасының еуропалық үлгідегі заманауи театр үрдісіне ілесу жолындағы талпынысын танытты.
Екі күнге созылған фестиваль мазмұны бай. Ең бастысы, жастар бір-бірімен танысты, бірі­нің жұмысын бірі көрді. Әділқа­зылар алқасының пікірін білді, байыппен тыңдады. Осыдан ке­йін олардың арасында шығар­ма­шылық бәсекелестік басталады. Ал бәсекелестік оларды жаңа экспериметтерге жетелеп, шы­ғар­­машылық тұрғыдан толысу­ға ық­пал етеді. Сондықтан бұл фестивальдің өмірі ұзақ болса екен деген ниет-тілегіміз бар. «Ба­лауса» осы формат пен бағыт­тан алшақтамай жыл сайын жас­тарды Ақтөбеге жинап отырса, болашақта ұлттық театрдың әлемдік аренаға батыл шыға алатынына сенімдіміз. Өйткені, «Балауса» жаңа есімдерді ашып, заманға сай режиссерлердің шығуына түрткі болады. Сондай-ақ, Ақтөбенің өзі де бұл фес­ти­вальді өзінің брендіне, «визиттік карточкасына» айналдырса, қаланың мәртебесі өсіп, мәдени туризмнің өрісін кеңейте түсетін шығар, бәлкім…
Болашақта «Балауса» театр фестивалін халықаралық дең­гей­ге көтеру үшін әлі талай жұ­мыс істеу керек. Ең бастысы, қа­тысу­шылардан келіп түскен өтінімдердің барлығын қабылдай бермей, әділ іріктеуден өткізу керек. Сонымен қатар, фести­ва­ль­дің талаптарын нақты көрсету абзал. Аты «Балауса» болған­дық­тан қатысушы режиссерлердің де жас ерекшелігіне мән беру керек. Яки фестивальдің атын өзгерткен дұрыс шығар. Сонымен қатар, әр қатысқан қойылымға бір номинация беру керек деген ойдан аулақ болсақ. Тіпті, бір қойылым бірнеше номинацияға ілінуі әбден мүмкін. Осының барлығы театрларды алға ұмтылуға көмек­теседі, келесі жылы біз бірінші болуымыз керек деген ой талмай ізденуге түрткі болады. Әділқа­зылар алқасының мүшелігіне театртанушыларды көбірек ша­қырса. Өйткені, олардың ой-пікірлері, талдаулары біздің теа­тр­ларға, режиссерлер мен актерлерге, суретшілер мен сахна жұ­мыс­шыларының қызметіне әділ бағасын ғана беріп қоймай, болашақ шығармашылық жұ­мыс­тарына да бағыт-бағдар береді.

Анар ЕРКЕБАЙ,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері,өнертану кандидаты.