Самат ИБРАИМ

---

Жазда әр құдық шағылды жағалай қонған құмдағы үйлер бір-бірін қонаққа шақырады. Бұл нағыз мереке десе болады. Мал сойылып, бауырсақ пісіріліп, құрт-ірімшік, шұбат, қымыз дайын­далады. Мұндайда Абат ағам екеуміз әкеміз көрсеткен қойды соямыз, етін мүше-мүше етіп бөлеміз. Әр сүйекке қандай ет қалуы керектігіне қатты мән беріледі. Асығыс, жолаушы қо­нақ­тарға бағлан, марқа сойылады, бұл союға жеңіл әрі тез піседі. Ал қонаққа шақырудың жөні басқа, ондайда ісек немесе ту қой таңдалады. Бұл жолы қонақтарға арнап еділбай тұқымдас семіз ісекті сойдық. Анамыз қойдың ішек-қарнын аршып, қасымызда болады. Келетін қонақтардың әрқайсысына ұстаған сүйектерді іріктеп, бір табаққа салады. Асатын еттен қалғанын жеңілдеп тұздап, Сапура апама оны киіз үй жанындағы күркеге апаруды тапсырады. Мұнда оң жақ бұрышта айран, сүт сақтала­тын шұңқыр бар, соның түбіне жарты шелек су құйып ыза жасап, үстіне табақты қойып, бетін сулы шүберекпен жауып тастайды. Сонда ыссылық бармайды. Кешкісін самал жел соғып, құм ыстығы суыған кезде етті керме жіпке жаяды. Таңертеңгі салқын­да оны қайта табаққа салып, күр­кедегі орнына қояды. Сөйтіп, арада екі-үш күн өткенде ет әбден сорығып, кеуіп, қақталып, тұз сіңіп, қайда сақтауға да қолайлы болады.
Анам қойдың ашішегінен біз­ге домбыраға шек иіріп береді. Ол үшін алдымен ашішекті айналдырып бір мезгіл тұзды суға салып қояды, сосын тұз сіңген соң жерге қадалған жыңғыл таяқта­ры­на кереді де, бос қабығын қа­мыс­пен қырып тазартады, сонда тек жұқа қабық сияқты тіні, яғни ішкі қыртысы ғана қалады, соны қатпай тұрып сынық сүйем қа­мыс­­ты ұшына байлап алып айналдыра иіре бұрау арқылы ширатады. Сосын күн түспейтін тұс­­қа кептіреді, сөйтіп, домбыра ше­гі де дайын болады. Домбыраға қойдың шегін таққанда қоңыр үнді келеді.
Сонымен жаңа ғана сойылған қойдың еті қазанға салынып, ақ самаурын дызылдап қайнай бас­таған кезде, түске қарай күт­кен қонақтардың да төбелері кө­ріне бастады. Қыстаудағы көр­шіле­ріміз Дәдеш атам, Танаш аға мен Қайша жеңгей, Қисмет күй­ші, Елемес нағашым мен зайыбы Меңеш апа, шопан Қосжан жезде мен Ағайша апай, бізге ағайын Стам­ғазы атамның балалары Қайыр­болат пен Темірболат аға­лар келді.
Қонақтар ат-көліктерінен тү­сіп, үйге кіргесін төрге жастарына байланысты жайғасты. Әкем олардың әрқайсысымен жеке-жеке амандық-саулық сұрасты.
– Мал-жандарыңыз аман ба?
– Аман, өздерің амансыңдар ма?
– Аманбыз, жаз жайлауға шық­қаннан бері көп араласа ал­май қалдық, өздеріңізбен әңгі­ме­ле­сіп, жүздесейік деп қонақ­тыққа шақырып отырғанымыз ғой.
– Жөн, жөн, тіршілікте ара­лас-құралас болғанға не жетсін.
– Биыл жаңбыр жиі болып, жердің оты жақсы болып тұр.
– Амандық болса шабындық жаман емес, пішеніміз мол болатын түрі бар.
– Мал-жан дегеннен шығады, кеше Бегайдар ауылы жағынан келген бір кісі түйесін іздеп жүр, – деп Танаш аға әңгімеге аралас­ты.
– Түр-түсі қандай?
– Алдыңғы өркеші сынық, артқы өркеші жардай, қамшылар жағында «Б» деген таңба басыл­ған, тұмсығының үсті ақшыл, шудасы қарақоңыр екен.
– Мен кеше Қызыл үйге бар­ған­мын, жолда баяғыда ат суарамын дегенде жездеміздің бөркі түсіп кеткен Мәжит құдықтың бер жағынан тура сондай түйені көрдім, – деп Елемес қасындағы Дәдеш атама бұрылды.
– Әй, сен қайдағы бөрікті ай­тып отырсың? – деп өзін жезде деп ойнайтын Елемеске Дәдеш қарт шүйліге кетті.
– Немене, ұмытып қалдыңыз ба, жезде, бұрнағы жылы Мәжит құдықтан ат суарамын деп бөр­кіңіз­ді шыңырауға түсіріп алып, сақалды басыңызбен жалаңбас үйіңізге қайттыңыз емес пе. Жол­да кездесіп қалып өзіңізден «бөркіңіз қайда?» деп сұрап едім, «бөр­кімді іздесең, Мәжит құдық­қа бар» деген өзіңіз емес пе? Танаш барып үкіден балық аулаған­дай қауғамен әрең алыпты ғой, – деп Елемес кеңк-кеңк күлді.
– Тәйт, қайдағыны айтады екен­сің, саған ем болмас, қайдағы жоқ­ты еске түсіріп, – деп қарт қо­лын бір сілтеді. Бәрі күліп жа­тыр, қарттың өзі де күлді.
Шай дайын болды. Анам самаурынды әкелді, қасындағы шо­қаяқ­та хош иісті үнді шайы дем­делген құман қайнап тұр. Дас­тарханға бауырсақ, құрт-ірімшік, қуырдақ қойылған. Ша­ғыл­ған шақпақ қант кәмпит­пен араласып тарыдай шашылып жатыр. Кесе-кесе қаймақ, сары май, табадан жаңа ғана шыққан ыстық таба нан дастарқан сәнін келтіргендей. Шай ішу кезінде әң­гіме қызады. Әрі құм адамдары бір емес, бірнеше самаурын күрең шай ішеді. Қонақтардың көңілі жадырап, жеңіл әзіл, қа­ғыт­па сөз, өткен-кеткен тарих, құм өңірінде болған атақты адамдар туралы аңыз, бәрі-бәрі айтыла бастайды.
Әңгіме ауаны тағы өзгереді.
– Қосжан жезде, совхоздың қойын баққаныңа қанша жыл болды? – деп Темірболат қоз­ға­лақ­­тап алға қарай сәл емініп отырды.
– Биыл жиырма бес жыл.
– Апырай, аз уақыт емес қой. Әйтеуір үкімет пен партия еңбе­гің­ді елеп жатыр ғой, Еңбек Қы­зыл Ту орденің бар.
Отырғандардың көзі Қосжан­ның сұр костюмінің өңіріндегі жарқыраған орденге қадалды.
– Бешпетіңді шешіп қойсай­шы, борша-борша болып терлеп отырсың ғой.
– Енді бір секірсе, Еңбек Ері бо­лайын деп тұр ғой.
– Несі бар, болады, Батыр атан­ғандар Қосжаннан артық дейсің бе?
– Биыл жүз саулықтан қанша қозы алдың?
– Жүзінен жүз жиырма бес.
– Жарайсың, оплатаға үкімет қанша қозы берді?
– Жиырма-отыз шақты.
– Жиырма ма, отыз ба, соның бі­рін сойып мына отырған біз­дер­ді қонаққа шақырмайсың ба?
Балдыздары жезделерін та­қым­дай бастады. Қосжан терлеп кетті.
– Шақырамын ғой.
– Биыл ит-құс бар дейді ғой, сен қонақтықта жүрсің, отарың аман болса болды, әйтеуір.
Қосжан ит-құс дегенде орнынан қозғалақтап кетті, сағатына қайта-қайта қарады. Отарды кө­мекшіге тапсырып кетіп еді, өзі жоқта қойға қасқыр шауып жүр­месін деп уайымдай баста­ған­дай.
– Жә, жетер енді, күйеу балаға сонша тиіскендерің не, аман бол­са шақырады ғой, жайланып оты­рып, тамағын ішсін де, – деп Та­наш аға інілерін сабырға шақырды.
Ет пен шайдың арасындағы үзілісте әңгіме бабына келіп қыза түсті.
Әңгімешілер Нарында өткен ақындар мен күйшілерге бір соқ­пай кетпейді. Төрде Дәдеш атам­ның оң жағында отырған қайрат­ты қара шашын шалқа­сынан қайыр­ған, қыр мұрынды, дембел­ше келген қараторы кісі Қис­мет Меңдіғалиев деген дәу­лес­кер күйші, құмдағы көршіміз­дің бірі. Біздің Жамбыл атындағы сегіз­жыл­дық мектепте ұстаздық етеді. Әкесі Меңдіғали Сүлей­ме­нов атақты домбырашы, Құрман­ға­зының шәкіртінің бірі. Әкелі-балалы екеуі сонау отызыншы жылдардың ішінде Құрманғазы атындағы оркестрдің іргесін қалаушылары қатарында болға­нын жұрт аңыз етіп айтады. Қо­нақ­тар Меңдіғали ағаны сөзге тар­тып, әңгіме арнасын күй өне­ріне бұрды.
– 1937 жылы мен жиырма жас­тамын, әкем екеумізді Смағұл Көшекбаев Алматыдан Ахмет Жұбановтың тапсырмасымен із­деп келіп, астанаға алып кеткен еді. Сонымен жаңадан құрылған оркестрде жұмыс істедік. Қазақ елінің әр шалғайынан келген ылғи мықтылар екен. Бір-біріміз­бен аз ғана уақыт ішінде туғандай болып кеттік. Содан Ұлы Отан соғысы басталып, мен майданға кеттім, әкем де ол жақтың ылғал­ды ауа райы жақпай әрі мен әс­керге кеткесін елге оралды. Со­ғыстан аман-есен келгесін отбасы жағдайына байланысты Алматыға қайта бара алмадым, – деп Қисмет аға әңгімесін бір қайырды.
– Алматыға кетіп қалма­ға­ны­ңыз қандай жақсы болды, әйтпесе күйіңізді тек патефон­дағы күйта­бақ­тан ғана тыңдап отырар едік қой, – деп өзінің замандасы Елемес Қисекеңе әзіл­деді. – Енді өзіңіз күй тартып жібермейсіз бе?
– Тартсам, тартайын, Құ­ре­кеңнен бастайын, – деді күйші.
– «Серперден» бастаңызшы.
– Бұл өте күрделі күй, Құ­ре­кең­нің өзі «Серперді» тартқанда өзіне-өзі риза бола қоймайтын деп әкем жарықтық айтып отырушы еді. Тартып көрейін.
Ол кезде құмдағы күйшілер домбырасын арқалап жүрмейді, әр үйде домбыра бар, сонымен кез келген күйді тарта береді. Ке­ре­ге басында ілулі тұрған Мұрат ағам әкелген қоңыр домбыраны алып бердім. Күйші құлақ күйін келтірді. «Серпер» күйі басталып кетті. Ғаламат, жігерлі, жүрдек, кей жерінде байсалды, ойлы күй сазы киіз үйдің ішінде арнасынан аса ағылып жатыр. Күйші одан кейін Дәулеткерей, Салауаткерей, Жаңбырбай күйлерін төгілтті. Отырған қонақтар біресе мұңға берілді, біресе серпілді, біресе жадырады.
– Меңдіғали қартты көре қал­­дық қой, талай дәмдес те болдық, күйін де тыңдадық.
– Жарықтық күй тартқанда мал­дасын құрған күйі ілгері қоз­ғала-қозғала төрден есікке дейін барып қалатын еді.
Қисмет күйші әкесінің Құр­ман­­ғазыдан қандай күйлерді қандай жағдайда үйренгенін қы­зық­ты етіп әңгімелеп, отыр­ғандарды ұйытты. Қолындағы дом­быраны жас жігітке ұсы­нып:.
– Қайырболат, қарағым, енді сен тартшы, – деді.
– Аға, сіз тұрғанда домбыра ұстағаным қалай болар екен, – деп ол бірден тартына бастады. Бұл бұлдану не өзінің бағасын кө­теру емес еді. Құм өңірінде не­бір мықты домбырашылар отыр­ғанда жасы үлкені ғана күй тартады, қалғандары домбыраны қолға ұстамайды. Күй тартқан кісі өзінен жасы кішілерге «енді сен шертіп жібер» дегенде ғана қасиетті аспапқа қол созатынын көргенбіз.
– Ұстаз ағаңның өзі рұқсат бе­ріп отыр ғой, тарта бер, қы­сыл­ма, – деді жағалай отырғандар бір ауыздан.
Қайырболат шалқадан қайыр­­ған қара шашын салалы жіңішке саусақтарымен артқа қарай сілки тарап тастап, жеңін түргендей екі білегін сәл жоғары көтеріп қойып, домбыраны қолға алды. Динаның «Әсем қоңырын», Ерғалидың «Ел сағынғанын» ғана тартты.
– Алла разы болсын, Қайыр­бо­лат.
– Өнерің үстем болсын.
– Қисекеңнің осындай шә­кірт­­тері Алматыға барып Ай­бас­тағы Есқалидың Әзидолласына серік болатын жігіттер ғой, – деген қошеметтер айтылып жатты.
Әңгіме арнасы енді жырау­лар­ға ауысты.
– Өткенде Дәрісқали молда Әбубәкір Кердерінің жырын айт­ты. Бала кезінде медреседе оқып жүргенде үйренген екен, ұзақ жырлады.
– Дәрсекең Шынияз ақын­ның правитель Мақашқа айтқан жырын бастан-аяқ біледі.
– Құдамыз Ғабдолла қарттың қызы Сәбила Нұрымның жырын мақаммен жырлайды ғой.
– Елде бұрын өткен ақын-жыр­ау­лар көп қой, шіркін, ондай жырларды жазып алу керек, біз­дің Бесқасқада Алмажан деген атақты ақын қыз болған, әкесін Исатай-Махамбет көтерілісіне қатысты деп жазалаған хан мен билердің әділетсіздігін айтып, «Он екі биге айтқан» жырын бала кезімізде жаттағанбыз, – деп Елемес бір көтеріліп қойды.
Мектептегі оқулықтарында есімдері де, өлеңдері де жоқ, біз үшін бейтаныс бұл ақын-жы­рау­ларды бірінші рет естіп отырмыз. Олар неге оқулықта жоқ екен де­ген сұрақ көкейде тұрды. Үлкен­дердің әңгімесіне балалар аралас­пайды, оның мәнісін кейін сұ­рар­мын деп ойладым.
– Өткен жазда Астрахань жақ­та тұратын, кешегі отызыншы жылдардағы ашаршылық, қуғын-сүргін кезінде сол жаққа көшіп кеткен немере ағайын Сапаралы қарт келіп кетті. Мына Елемес жырын тыңдады. Үлкен балам Мұрат бірталай жырын жазып алды ғой, – деді әкем.
Сонау жиырмасыншы жыл­дар­дың ішінде атақты әнші, сері болған, кейін банды атанған Аманғалиға болыстың деп әкем­нің ағасы Құбашты Оралдың түр­месіне бір жыл қамап, босатады. Түрмеде жатып інісі Әйіпке жазған жыр хатын Сапаралы ата жатқа айтқанда Мұрат ағам жазып алғаны есімде. «Әйіпжан, то­ры атымды жемдедің бе, Мен жа­тыр­мын Текенің түрмесінде…» деп бас­талатыны есімде қалыпты, Ор­ал­ды бұрын Теке деп атаған екен.
– Мына Қайша жеңгей жаңа­ғы күйі тартылған Жаңбырбай­дың туысы Насихат Сүгірұлының жақын қарындасы, өзі ақын аға­сы­ның жырын түгел жатқа біледі, – деп Темірболат тың тақырыпты қозғай қойды.
– Ендеше, Қайша, ағаңның жырынан толғап жібер.
– Ойбұй, төрде атам, қайнаға­ларым отырғанда жыр айтқаным дұрыс болмас енді, – деп жеңгеміз қысылғандай болды. Жеңгемді тұйықтан мен алып шықтым.
– Насихат жырын Талғат ағам айтсын, түгел біледі, мен де жат­та­ғанмын, Қайша жеңгемнің айтқанынан үйренгенбіз, – де­дім. Танаш аға мен Қайша жең­гей­дің баласы Талғат: «кәне, на­ға­шыдан бір жырлап жіберейік», – деп жырды заулата жөнелді.
«Еділ-Жайық екі су,
Айналасы қамыс көл,
Аштархан мен Оралдың
Екі арасы теміржол.
Төменгі жағы Гурьев
Байқағанға алыс жол,
Кіндік кесіп кір жуған
Мыңтөбе еді-ау туған жер…».
– Ой, дүние-ай, –
деген қарттың дауысы естілді.
«…Бір кісіге екі кісі
Қызыл жаға конвоймен
Сары есікті сарт ұрып
Өттік талай тергеуден,
Қисайған бақ оңар ма,
Әлі келеді көлбеумен…».
– Қайтсін-ай, айдауға кетіп бара жатқанда шығарғаны ғой.
Жыр толғауды тыңдап отыр­ғандар бір сәт мұңайып қалғандай болды. Ол кезде халық жауы деп Насихаттың өлеңдерін оқуға тыйым салынған кез. Бірақ жұрт ақынды, жырларын да естен шы­ғарған емес, оған бала болсақ та көз жеткізгенбіз. Үлкендер жағы Насихатты көргендерін, талай дәм­дес болғанын, жігіттің сұңқа­ры екенін әңгімеледі. Бізге сол кезде Насихат ақын елден ерекше жаратылған адам болып көз ал­дымызға елестеді. Талғатқа риза болып алғыстарын жаудырды.
Буы бұрқырап піскен ет са­лын­ған табақ та дастарқанға әкеліп қойылды.
Дәдеш атам дастарқанға бата етіп, алдына тартылған қойдың басын ұстады, оның құлағын ке­сіп балалардың кішісі, інім Бай­таң­ат екеумізге берді. Өзі ауыз тиді. Сосын қасындағы Елемеске қарап:
– Мә, қу жақ, енді басты сен үлестір, – деді.
– Кейбіреулердің әкесі сек­сен­­нен асып, тоқсанға келгенше тірі жүреді, ал мен әкемнен жас­тай жетім қалдым ғой, бас ұстау­ға әб­ден қақым бар, –деген ол өткір бәкімен бастың құйқасын бөле бастады. Отырғандар мырс-мырс күлді, тоқсанға жақындаған Дәдеш атам мен елуге келіп қал­ған ұлы Танашты меңзеп отыр. Әкесі бар адамға бас ұстауға болмайды, оны ауылдың бес жасар баласына дейін біледі.
– Әкеңді ерте жалмаған өзің­нен көрмесең, енді, – деп әзілге риза болған Танаш аға басын шайқап, мәз болып шалқалай күледі.
– Күл, күл, сенің әзір бас ұстай қоятын түрің жоқ, – деп Елекең де есе жібермейді.
– Бұл қу жақты жеңе алмай­сың­дар, кәне, ет алайық, – деген қарт табақтағы етке қол созды.
Ет асқанда табаққа «ұстаған-сүйек» ретімен салынады. Мәсе­лен, сыйлы қонаққа тартылатын жам­бастың, тоқпан жіліктің, ор­тан жіліктің, асық жіліктің еті мол болуы керек. Ақсақалға бас тартылады, ол бәкісін алып, құ­лақты балаларға береді. Дастарханда отырған өзгелерге көлең­кесі түсіп жүретін адамға кейін­­­гілерге бас-көз бол деп көз­ді, әнші бол деп қызға таңдайды ұсынып, бастың құйқасын кесіп алып, өз қолымен дастарханда отырғандарға үлестіріп шығады. Қалғанын өзі мүжіп, не өзгеге ұсынып, ақсақалдық әңгімесін, басынан кешкен тәлім боларлық оқиғаларды қызықты етіп айтады. Ақсақалдан жасы кіші кейін­гі отырғандардың жақын-туыс­тығына, құда-жекжатты­ғы­на байланысты ер адамдарға жамбас, кәрі жілік, тоқпан жілік, ор­тан жілік, асық жіліктер бері­леді. Жастар үлесіне қабырға, омыртқа, мойын омыртқа, жауырын тиесілі болады. Әжелерге бастың жағы, әйелдерге, оның ішінде жеңгелерге, құдашаларға, келіндерге құйымшақ, шошақ омыртқа, бел омыртқа, ұлтабар ұсынылады. Күйеуге қойдың ең майлы жері төс беріледі. Балалар құлақ, сирақ, мойын омыртқа, жүрек, бөтеке алады. Бастың миы алынып, оны кеседегі сор­па­­ға араластырып, тұздықпен бірге еттің үстіне салады. Ет ту­ра­лып болғасын бас ұстаған қарт сол үй иесінің ағасы, туысы болса, ол алдымен «бісмилла» деп табақтан ауыз тиеді немесе үй ие­сінің өзі «ет алыңыздар» деп өзі бас болып табаққа қолын созады. Ал мұндай рәсімді сақта­май, бірден табаққа қол созған адам көргенсіз деп сөгіледі. Ет желініп болып сорпа келгенше сүйекті мүжу жалғаса береді. Сүйек­ті жақсы мүжісең, сұлу қызға үйленесің деген ырым бар, бойдақ жігіттерді жеңгелері «қай­ным, сүйекті дұрыстап мүжі» деп қағытады. Жауырынның шемір­ше­гін жеуге, кеміруге болмайды, «на­ғашың өледі» деген тыйым бар.
Ет желініп бола бергенде төр­дегі Дәдеш қарт қолына етті уыс­тап алып жас жігіттерге, бала­лар­­­ға асата бастады. Ет же­­­лін­­генде ұялып, не қолы же­тің­кіремей қалған жастар жағы ондай асатуды күтіп отырады. Асатушы да оны сезіп, желінбей қалған құйрық майды алақанына қаракесекпен араластыра әлгі жастың аузына тоса қояды. Асатылған етті шайнамай жұту керек. Темірболат ағамыз қасын­да­ғы Қосжан жездесіне қарап, «ал саған мен асата қояйын, кү­й­еу болғасын ұялып ет жей алма­ған шығарсың» деп жаны ашы­ған­сып қолымен дастарқандағы тобықты білдірмей іліп алып, ет-майды қарпып алып, қоярда-қоймай жездесінің аузына тоса қойды. Уыстағы еттің ішінде тобық барын сезіп қалған Қосекең де қу емес пе, асықпай асап, тобықты тілімен ұстап қа­лып, өтірік қақа­лып, шашалып, басқалардың зәресін алып, әбі­герге түсірді. Қа­рт­тар жағы мұн­дайда ет асат­қан ағамызға ұрсып, өлтіре­сің бе деп күйеудің қақал­ғанының өті­рік-шынына көзі жетпей, рен­жі­ген сыңай білдірді. Қосжан жездеге әйелі, яғни бізбен рулас апай күйеуі қақала бастағанда орнынан атып тұрып қасына жетіп барды, «байқамай­сың ба, ет асап нең бар еді» деп шыр-пыры шық­ты. Өйткені, үйіне барғасын күй­еуі «мен қақалып жатқанда төр­кі­ніңнің төрінде міз бақпай отыра бердің ғой» деп күстә­на­лайды.
Қойдың жілігін ұрып сындыратын жігіттер болады, бұл да дастархан басындағы күш сынасу, басқосуда көрсетілетін шағын қойылым, өнер десе болады. Қалаубай жездемнің сиырдың тоқпан жілігін қолына сулық орап алып ұрып сындырғанын көр­генмін. Бұл өнер жігіттің күшін ғана емес, шеберлігін, шыдамын сынайды. Біреулер сындыра алмағасын намысқа тырысып қолын ауыртып алады. Бұл жолы Темірболат қойдың ортан жілігін бір ұрғанда сындыра алмай қалғанда тізерлес отырып, оның әр қимылын аңдып отыр­ған жездесі Қосжан «қолың кө­тере алмайтын шоқпарды беліңе байлап нең бар» деп айтқаны сол еді, екінші ұрғанда жілік қақ бөлінді. Ал оған наға­шы болып келетін Елемес «бізге тартса жілікті бір ұрғаннан быт-шытын шығарар еді» деп өзінің арғы атасы Кешубай батырды ауызға алды. «Кешубайға тартсаң, жа­ла­ңаш жауға тиерсің» деген сөз бар ғой, оны бәрің білесіңдер» деп Елекең қысық көзін шегірейтіп, арық көкірегі бір көтеріліп, бір ба­сылып, тарамыс қолдарын сермелеп, кәдімгідей арқаланып кет­ті. Елемес өзі арық адам, бірақ қу тілді, сөзге шешен, тапқыр, табан астында тауып айтады. Әл­гі жілікті сындырған Темір­болат:
– Кешубайдың тұқымы мына Елемес болса, тұқымы да нашар­ла­­ған екен, – деді.
– Заманға қарай аздап азған шығармыз, бірақ ет кеткенімен, тіл мен жақ қалды, мықтылармен арпалысатын жүрек қалды, – деп жұртты тағы күлдіріп, өзі де кеңк-кеңк күлген Елекең жанын­дағы көпшікке жантая кетті.
Ал кейбір жігіттер бір ұрғанда жілікті қақ бөледі, ондайда оның ағаларының мерейі үстем болып, көкіректері көріктей болып кө­теріліп, «баяғыда біздің пәлен­ше деген атамыз құдыққа құлаған өгізді жалғыз өзі тартып шыға­рып­ты, сонда қыл арқан шыдай алмай бырт-бырт үзілетін көрі­неді, бұл сол сойдың тұқымы ғой» деп мақтанады.
Балалар қойдың асық жілігі­нен асық алуды күтіп отырады. Әсіресе ісектердің асығы ірі бола­ды, оны қолға түсірген баладан олжалы ешкім жоқ. Әжелер асық жілікті бесіктегі немереме шүмек жасауға керек деп қағазға орап қалтасына салып алады. Ақсақал бата қылып, ас қайыра­ды, денсаулық, амандық болсын, ақ мол болсын, дастарқан берекесі арта берсін тәрізді тілектер төгі­леді. Соңынан бәрі «әумин» деп беттерін сипайды. Дастарқан жиылады, «сулық» деп аталатын ұзын сүлгілер қонақтардың алдына жайылады, ал қонақтардың қолына құман-шылапшынмен су құю менің міндетім. Ұзын шүмек­ті құман да ауыр, ішіндегі суды бә­ріне жеткізу керек, әрі қолдың майын алатындай ысқылтым болуы тиіс. Қолға су құюды қарт­тан бастау керек, сосын жасына қарай жылжисың, қателесуге бол­майды, үлкенді аттап кетіп, жасының қолына су құйсаң бі­лік­сіздігің үшін ата-анаңа сөз келеді. Қолына бірінші болып су құйылған ақсақал «Алла разы болсын!» десе, қонақтың бірі «жасың ұзақ болсын», екіншісі «бақытты бол, көп жаса», үшін­шісі «бай-бақуатты бол» деп батамен жарылқап тастайды. «Жақ­сы сөз – жарым ырыс» деген сөз құлағымызға құйылып қалған­дық­тан ба, батаның орындалатынына имандай сенеміз, іште­рінде ақынжанды қонақ болса, «Жамбылдың жасын, Сәкеннің сәнін, Күләштің әнін берсін» деп тақпақтатады. Қолға су құю рәсі­мі біткесін де ешкім орнынан тұра қоймайды. Тамақтарын басып, қысқа қайыратын әңгімені айтып, біраз отырады.
Бұл кезде анамыз да қонақтар­ға шұбараяқпен ақ көбігі бұр­қыра­ған шұбат ұсынады. Алты-жеті жасар баланың бойындай ағаш күбіден құйылған шұбатты төрдегі қонақтардың қолына төкпей-шашпай жеткізу де менің міндетім. «Жаманнан жарты аяқ ас қалады» деген сөз бар, тауысып ішпегендерге әзіл-қалжың ай­тылып, сын садағына ілінеді. Ескерту алған байғұс қонақ жаман болғысы келмей, неде болса шұбараяқтағы шұбатты сарқып ішуге бел буады. Ондайда жұрт­тың көзі әлгі адамда болады, та­уысып ішкеніне көзі жеткендер енді мақтай бастайды. «Бәсе, бұл жігіттің арғы атасы кезінде бір қойды бір өзі жеген ғой» деп қо­нақ­тың бірі ортаға сөз тастайды. Ол қу тілді пәле болса, «Ондай қойды сойып, ал жиен, осыны тау­ыс деп Елемес сияқты нағашы ай­та алар ма екен?» деп шіре­не­ді.
– Сендер Баймен атаны айтып отырсыңдар ғой, баяғыда сол атамыз Аштарханнан інісі екеуі келе жатады. Нарын құмы­ның жиегіне ілініп, бір ақбоз үйге сусын ішуге бұрылады. Үй­дің көлеңкесінде семіздіктен жүре алмайтын, құйрығын жылжымалы қол арбаға салып қойған нән ісекті көреді. Атамыздың аузының суы құрып: «шіркін, осыны сойса ғой, түк қалдырмай жер едік», – дейді. Мұны естіп қал­ған үй иесі бай: «Шартым бар, егер осы қойды жеп тауыса ал­масаңдар шыңырау құдық қазып бересіңдер», – дейді. Ағайынды екеуі бір-біріне қарайды, інісі жүрексінеді, «аға, одан да сусынымызды ішіп жайымызға жүре берейік», – дейді. Ағасы көнбей­ді: «сен көмектес, екеулеп тауысармыз, мынадай ісекті көзіміз қиып қалай тастап кетеміз», – деп алған бетінен қайтпайды. Ағай­ын­ды екеуі ісектің етін жеп тауысып жөндеріне кетеді. Амалы құрыған бай ұтылғанына ыза­ланып қала беріпті, – деп Дә­деш ақсақал әңгімесін бір қайырды.
– Шіркін, Баймен атамыз қойды айтасыз, тайдың етін жеп тауысқан ғой, әлгіндей бәс тік­кенде екі жігіт тайдың етін турап отырыпты, сонда тураған­ды асап үлгеріп отырған атамыз қасын­дағыларға: «апыр-ай, мына жігіт­тер де ет турағыш екен» деп таң­ғалыпты деседі, – деп Темірболат сөзге араласады. Бәрі мәз болып күледі.
– Қазір баяғыдай емес, тұқым азып барады ғой, сол Байменнің тұқымы бір аяқ шұбатты әрең тауысты ғой, – деп Елемес қағы­тып, қарымта қайтарады.
Тағы да бата беріліп, ас қайы­рылады. Келген қонақтар атынан: «кел демек бар, кет демек жоқ деген, енді рұқсат болса, біз үйімізге қайтайық», – деп ақса­қал бұл басқосудың нүктесін қояды. Үй иесі «қош келдіңіздер» деп қонақжайлылық кейіп танытады. Есік алдындағы тулақта қаз-қатар жиналған аяқ киім салу біз секілді балалардың міндеті. Үйден бірінші болып ақсақал, одан кейін үй иесі және басқа қонақтар шығады. Үйдің алдында тағы да әңгіме-дүкен құрып, тер басып, ат қазыққа қарай жүреді. Қонақтыққа жас баламен келе алмаған келінге «тамағы ісер» деп анам дайын­даған сыбағасын, яғни піскен етті дор­баға салып енесінен беріп жі­бе­реді. Балаларға дәм болсын деп басқа апайларға қонақтықтың сарқытын ұсынады.
Біз, балалар сол кезде қонақ­тар­дың аттарын ерттеп, шылбырын ұстап тұрамыз. Көліктеріне мінгізіп, қоштасамыз. Аттылы, түйелі қонақтар құмның әр қиы­рындағы үйлерін бетке алып, ады­рлы құм ішіне сіңіп кете барады.