ЖАМБЫЛ ЖЫРЫНА ЖАҢА КӨЗҚАРАС
Толғау мен айтыстың классикалық үлгісінен жаңылмай бертінге аманат еткен ақын Жамбылдың шығармашылығы ғалымдар тарапынан зерттеліп, талданған. Басты тақырыптың бірнеше рет қайталануына негізделген пішінге (Рефрен) ие өлең ағындары Жамбыл жыраудың қайталанбас мәдени тілдік контексін (дискурсын) сипаттайды. «Кісі еңбегін жемейтін заман туды» деген Жамбыл анықтамасының өзі бір нарға жүк боларлық тұжырым, сонымен қатар, қазақ болмысының насихатқа алданған түрі. Міне, осы тақылеттес сенім иесі Жамбылды бүгінгі ұрпағы қалай түсінеді? Филология ғылымының докторы Айгүл ІСІМАҚОВА, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері Рафат ӘБДІҒҰЛОВ бүгін осы төңіректе әңгіме өрбітті.
– Қазіргі әдебиеттануда Жамбыл шығармашылығына қатысты екі түрлі көзқарас бар. Бірі – совет кезінде тоталитарлық биліктің қолдауын көрген ақын десе, енді бірі Жамбыл толғау дәстүрін совет кезінде жалғастырған абыз-жырау дейді. Әдебиеттанушы ретінде сіздер не дейсіздер?
Рафат ӘБДІҒҰЛОВ: Қазақ әдебиетінің бір ерекшелігі – суырыпсалмалық өнерден келіп, профессионалдық жазба әдебиеттің ішіне шұғыл кіріп кетуі. Жамбылдың 1936 жылғы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің декадасына қатысуы туралы әр түрлі пікірлер айтылады. Декадаға суырыпсалма ақынын көрсету туралы талапқа орай Алматыға он шақты ең белгілі дейтін ақындарды шақырып алып, советтік заманды, советтік Қазақстанды жырлау туралы тапсырма берген. Жазылып алынған өлеңдер қазіргі тілмен айтқанда, конкурсқа түседі. Жамбылдың «Туған еліме» дейтін толғауы сол конкурста жеңіп шыққан. Жамбылдың Мәскеуге кетуі осылай, ешқандай кездейсоқ емес, тоталитарлық кезеңнің билігі Жамбылға да, басқа халық ақындарына да, тіпті жазба әдебиет өкілдеріне әсер етті. Оның жақсы да, жаман да жақтары болды.
Айгүл ІСІМАҚОВА: Жамбыл Жапаұлы «Әкеме» өлеңінде былай деген:
Батаңды маған бер, әке,
Тіліме менің ер, әке.
Жапаның ұлы ақын боп,
Жақсы істепті дер әке.
Жамбылдың ақындығы совет кезеңіне дейін қалыптасқан. 1913 жылы Верныйда (қазіргі Алматы) бүкіл ақындарды шақырып алып Романовтар әулетін мадақтайтын өлеңдер жаз дегенде бас тартқан ақындардың ішінде Жамбыл да болған. Ол егер билікке ұнағысы келсе неге сол кезде Романовтарды мақтамасқа. Романовтардың мерейтойына байланысты көрме өткізіледі, ақындарды оған да алып келіп мадақтайтын жыр жазуын талап еткенде сол кездегі билікті мазақ еткен «Өстепкеде» деген өлеңі дүниеге келген:
Елде жүрген егейлер,
Қалада құр үйілдің.
Ұлық көрсең ұйлығып,
Желді күнгі қамыстай
Жапырылып иілдің», –
дейді.
Әдебиеттанушы М.Базарбаев өз зерттеулерінде: «Жыршы Жамбыл, жырау Жамбыл, айтыскер Жамбыл, ақын Жамбыл» деп ақын шығармашылығын төрт салаға бөліп қарастырған. Бұл тұжырымдар теориялық талдаулар арқылы негізделген. Кәсіби мамандар анықтағандай, Жамбыл – совет заманында жыраулық дәстүрді дамытушы.
Есте сақтау қабілеті ерекше болу тек жыраулық дәстүрге тән қасиет, сондықтан Жамбыл жыраулық дәстүрді жаңғыртушы деп санаймыз. «Көрұғлы» дастанының бірнеше нұсқасы бар, ал, Жамбыл нұсқасы ең көркемі болып мойындалған.
Жамбылды қолдан жасалған ақын деу қазақ әдебиеттануының жетістіктерін, оның ішінде М.Базарбаев сияқты теоретик ғалымдардың зерттеулерін ескермеу дер едім. Әдебиеттану ғылымы тұрғанда көлденең біреудің пікірі Жамбыл жырауды жоққа шығара алмайды.
– «Өтеген», «Сұраншы», «Көрұғлы» дастандары деп аталған поэмалардағы тарихи шындық пен көркемдік шешімнің деңгейін қазір қалайша бағамдауға болады?
Рафат ӘБДІҒҰЛОВ: «Көрұғлыны» Жамбылдың өзі Құлмамбеттен үйрендім дейді. Құлмамбеттен үйрендім деуінің өзі Жамбылдың адами мінезін, кішіпейілдігін көрсетеді. Он бес күн айтқан. Оны таңның атысы, кештің батысы деп түсінуге болмайды, көбіне кешке қарай жиналып, жатар орынға дейін айтылатын уақыт. «Көрұғлы» – жан-жақты зерттелген, диссертациялар да қорғалған дастан. Ал Өтеген қазақ-қалмақ соғысының ең белгілі батырының бірі. Өтеген жайында жинақ та құрастырылған. Сол жинақтың ішіндегі ең көлемді және көркемдік деңгейі жоғары шығарма Жамбылдың «Өтегені». Бұл жырдың қазір үш нұсқасы бар. 2014 жылы Абай атындағы ҚазҰПУ жанындағы «Жамбылтану және халық ақындары» атты институт Жамбылдың төрт томдық шығармалар жинағын дайындады. Жамбылдың 1982 жылғы жинағында «Өтеген» жырының екі нұсқасы берілген. Ол нұсқаларда Өтеген елге жайлы жер іздеп, елдің қажетін толық ашатындай жерге жетпеген секілді болады. Мұхтар Әуезовтің елу томдығын дайындау барысында ұлттық архивте отырып жұмыс істеген кезде «Подстрочники стихов Джамбула» дейтін папка шықты. Папканың ішінде Жамбыл өлеңдерінің орыс тіліне сөзбе-сөз аудармалары мен бірнеше шығармалары бар екен. Сол шығармалардың ішінде Өтегеннің екі нұсқасы жүр. Ол нұсқаның біреуі 1982 жылғы жинаққа кірген, енді біреуі еш жерде жарияланбаған. Қарап шыққан кезде ана екі нұсқадан финалы мүлдем бөлек болып шықты. Бұл нұсқаны Жаманкеев Әбдіғаппар дейтін кісі 1937 жылы жазып алған екен. Үш нұсқаны салыстырғанда бірінші нұсқадан гөрі екіншісі реалдық сипатқа ауысып, эпостық әсірелеу азая түседі. Ал үшінші нұсқада романдық-эпикалық сипатқа көшеді. Кеңестік кезеңде жарияланған екі нұсқаның финалында Өтеген Жиделі Байсынды таба алмайды, ондай жер советтік Қазақстан екен деп аяқталады. Үшінші нұсқа финалы зар-заман ақындарының үлгісінде.
«Сұраншыны» ең алғаш айтқан Сүйінбай. Осы «Сұраншы» жырындағы оқиғаның тарихына байланысты әңгімелер іздестірген кезде мынандай нәрсе анықталды – Сұраншының соғысына Шапырашты тайпасының Есқожа руы мен Екей руының жігіттері қатысады. Сол жігіттердің ішінде Сүйінбай мен Сүйінбайдың ағасы Жұмық та болған. Сүйінбайдың бір айтысында жиырма шақты ғана жолда Сұраншы жырының үлгісі айтылып өтеді, жырдың схемасы секілді. «Сұраншы» жырын Тезек төренің сұрауымен айтқан дейді. Бұл жазылып алынғаны, қазірге жеткені. Әйтпесе Сүйінбайдың өмір бойы, әр түрлі жағдайда, әр түрлі нұсқада айтқаны анық. Жамбыл осы «Сұраншы» жырын дамытып, көлемін екі-үш есеге дейін үлкейткен. «Сұраншы» жыры Жамбыл айтуында поэмалық сипатта. Мұнда қазақтың ерлігі мен ездігі қатар айтылады.
Айгүл ІСІМАҚОВА: Қазақтың 100 томдық «Бабалар сөзінде» қазақ елінің тұтас тарихы бар. Жамбылдың «Өтеген», «Сұраншы», «Көрұғлы» дастандары тарихи поэмалар екенін теоретик Мүсілім Базарбаев анықтаған. Зерттеуші айтқандай, бұлар лиро-эпикалық поэмалар жанры. Ең әуелі ол жырларда тарихи оқиғалар қамтылады, екінші Жамбыл орындаушы емес, автор ретінде өз көзқарасын анық білдіріп отыратын (нарратор). Елге ерлердің батырлығын жеткізейін деген автор мен оқырман арасындағы үлкен эстетикалық, этикалық деңгейдегі байланыс, қарым-қатынас бар. Жыраулық дәстүрдің озық үлгісінде Ел қорғаған Ерлер тұлғасын жырлаған Жамбыл өткен замана тарихын бүгінгі заманға ұсынды. Жамбылдың Құлмамбетпен айтысында үш поэманың сюжеттік фабуласы айтылып кеткен. Осыған орай, жамбылтанушы Р.Бердібаев былай деген: «Өтегеннің «жылқы өсіруге қолайсыз» екен деп, Жерұйықты жақтырмай туған жеріне қайта бұрылуында күрделі ой жатыр. Ақынның бұл қорытындысы түптеп келгенде, нағыз шындықтың өзі. Өйткені, туған жерде табылмаған жақсылық өзге өлкеден нәсіп болмақ емес. Халықтық ұғым да, ақындық ұғым да осы қарапайым даналыққа тірелгендей». Отан үшін деген концепт осы ретте тағы да нақтыланған.
– «Сыздық Сұлтанға» толғауындағы ұлт-азаттық қозғалыстың қаһарманы Кенесары ханның бейнесін совет кезінде суреттеуі Жамбылдың жыраулық ұстанымы ма, әлде совет үкіметіне көрсеткен қыры ма?
Рафат ӘБДІҒҰЛОВ: «Сыздық Сұлтанға» дейтін өлеңі жүз жылдығына орай шығарылған толық жинағында беріліп, онан кейінгі жинақтарынан алынып тасталған. Сыздық сұлтан 1884 жылы Жетісуға келіп, өзінің қырғызға бара жатқаны туралы бұйымтайын айтып, бір топ жолдастарымен аттанады. Олардың ішінде бір топ ақындар – Жамбыл мен оның шәкірттері, әрі батыр, әрі ақын Мақыш Райымбеков, Кенен Әзірбаев, Сарыбай Айдосұлы дейтін қазақтың үлкен биі болған. Қырғыздар Сыздықтың келуінен қатты сескеніп, әкесінің кегін алуға келе жатыр ма деген ойда болады. 1946 жылғы жинақта берілген түсініктемеде Сыздық: «Мен сендермен шабысқалы келгенім жоқ, табысқалы келдім. Сен де туысқанымсың жан ашуы үстінде әкемді өлтірдің деп кінә қояр жайым жоқ. Жалғыз-ақ тілегім – әкемнің сүйегін бер, аталарыма қосайын, алтын жүзігін бер, қолыма салайын, сары қасқа ерін бер, астыма мінейін, бұйымтайым осы-ақ», – дейді. Сыздық Сұлтанның келуі жайындағы әңгімені үлкен кісілер айтып отыратын. Сондағы Жамбылдың Сыздық Сұлтанға айтқаны:
Даңқыңды естіп жүруші ем,
Шартарапқа шашылған.
Ақ жүзіңді көрген соң,
Енді мауқым басылған.
Ауылға жүр, қонақ бол,
Атан алып, ат мініп,
Ағайынға беріп қол,
Аттанарсың, Сыдеке,
Ата жолы деген сол!
Сыздықтың жасы Жамбылдан онша үлкен емес. Сыздық Кенесары қайтқанда он-он бір жаста қалған бала, Жамбыл Кенесары өлердің алдында ғана туған. Кенесары, Наурызбайдың сүйегі Жамбыл айтқан «Он бір жыра» деген жер басқа деректерде де бар.
Айгүл ІСІМАҚОВА: Жамбыл бастаған қазақ ақындарының өлеңдерінде тарихи шындық пен Ұлт азаттық қозғалысқа қатысты басты топонимикалық мағлұматтар сақталған. Он жылға созылған Кенсарының соғысы қалай өтті? Жергілікті халықтың қолдауы, соғыс шындығы жайында Жамбыл өлеңдерінен мәлімет аламыз. Толғау былай тұрсын, ол кезде Сыздық Сұлтанның қасында жүру үшін айтарлықтай азаматтық пен ерлік ұстаным керек еді. Жамбылдың Кенесары хан мен Сыздық бейнесін жырмен суреттеуі асқан батырлық. Екіншіден, Ұлт-азаттық көтерілісті Кенесары елді біріктіру үшін іске асырғанын Жамбыл осы ретте анық аңғартқан.
– Ақын поэмалары мен өлеңдеріндегі метафора, қанатты сөздер, бейнелі сөздер мен символдар, ұлттық құндылықтарды меңзейтін басты концепциялардың тоталитарлық шеңбердегі поэзияда орын алуы ақын даралығының дәлелі емес пе?
Айгүл ІСІМАҚОВА: Жамбыл толғаулары мен өлеңдерінің бунақ, буындары жыраулық дискурсты айғақтайды. Қазіргі әдебиет теориясы жетістіктері тұрғысынан Жамбыл жырау шығармаларын қайта қарап шыққанда, Мәскеуде қазақ поэзиясынан диссертация қорғаған теоретик, ғалым Мүсілім Базарбаев теориялық негіздерін былай қорытыпты:«Жамбыл ауызекі поэзияда кәдімгі жазба әдебиетке жақын келген ақын. Өлеңді жаңа түр, жаңа сапамен байытты. Жамбыл көп жазған өлеңдік формасы – жыр. Ақынның жырлары көлемі жағынан мол халық мақалы мен мәтелдеріне бай, тарихи оқиғалардың кең қамтитын белгілі бір тақырыпта арналған ұзақ өлең түріне келеді. Жыр қазақтың батырлық эпосына тән өлеңдік форма» дей келіп, совет кезінде бұл жанрдың дамытылған түрлерін анықтап береді: «Жамбыл жырының бір қасиеті – оның бас-аяғы жинақы, төгіліп айтуға ыңғайлы болып келуі. Жырдың халық арасында көп таралуы сонан да болғандай. Жалпы алғанда, жыр ақынның қалауынша сан алуан ұйқаста шығарылған. Бұл, әрине, ақынның шеберлігіне байланысты. Ақын кейде ондаған жолдар бойы шұбыртпалы ұйқас қолданса, кейде кезек ұйқаспен кетеді. Шұбыртпалы ұйқас өлеңге ырғақтық өткірлік, әуезділік береді. Ақын айтайын деген әсерлі өз ойын сөз тасқынымен дем алмастан бірақ айтып шыққысы келетін сияқты. Жамбыл жырларының осындай ерекшелік қасиеттері жырды құнды ете түскен. Алайда, ақын өлеңін орысшаға аударушылар оны түпнұсқадағыдай әдемі әуезді ұйқасын өз дәрежесінде бере алмай келеді», – деп М.Базарбаев өз сөзін айтқан. Жамбыл ақынның поэтикалық дискурсы мен аудармаларындағы кеткен кемшіліктер осылай айқындалған. Ақынның орысша аудармасында ұйқасы сақталмай тек сөзбе-сөз тармақтар орын алғаны белгілі. Теоретик М.Базарбаевтың келесі пікірі де құнды тұжырым: «Жамбылдың өлеңдерінде төрт жолдық қара өлең жиі кездеседі. Бірақ сол төрт жолды өлеңдері қазақтың ауызекі қара өлеңдерінен басқаша». Несімен басқаша? Бұл формадағы өлеңдері белгілі бір аяқталған ойды білдіретін көлемі мен ұйқасы жағынан шебер түзілген он бір буынды туындылар болып келеді. Аталған пікір нақты талдаулар арқылы айғақталған. М.Базарбаев анықтаған Жамбыл дискурсындағы көркем эпитет, өткір теңеу, ұнамды метафора, кейіптеу, орынды әсірелеу мұның бәрі Жамбыл жыраудың ақындық әлемінің сәулелері.Оққа көзін ойғызып, Қардан кебін кигізіп… – әлем поэзиясында сирек кездесетін метафораны мен бір шет елдік аудиторияда мысал етіп келтірдім. Дүниежүзілік соғыста қаншама мәйіт қардың үстінде көмусіз қалды ғой. «Қардан кебін кигізген» деп соғыста шәһит болған ерлер туралы теңеу тыңдаушыларды таңдандырды, таңқалдырды. Осыны Жамбыл айтты десем, Сталинді мақтаған ақынға көбісі мұндай теңеуді қимады.
Жырау үшін халық басты ұғым:
Еріксіз он сегіз жас мінгізді атқа,
Бір Жамбыл бөлінгендей екі жаққа.
Бір жағы қайнап өскен қалың елім,
Бір жағы атқа мінген бай мен датқа.
Жамбыл ел мұңын айта білген, әділдікті жақтаған. Оған дәлел «Менің өмірім» деген мәтінінде былай делінген: Манаптар Жамбылдан «Ханды мақтағалы келдің бе? Даттағалы келдің бе?» дегенінде: «Екеуі де емес, елдің мұңын жоқтағалы келдім» деп жауап береді. Бұл сөздерде де Жамбыл ақынның басты концепті айқын.
– Жамбыл шығармашылық әлемінің дискурсын анықтайтын кез келгені анық. С.Негимов көрсеткендей, Жамбыл мәтіндерінде контекстен тыс қосылған «жабайы» сөздер бар. Сіздер бұған не дейсіздер?
Рафат ӘБДІҒҰЛОВ: Жамбыл мәтіндерінде, ақынның төгіліп тұрған сөздерінің арасында сырттан контекстен қосылған «жабайы» сөз бар деу арнайы текстологиялық, теориялық, поэтикалық зерттеулер қажет ететін нәрсе. 1936 жылы Жамбыл Мәскеуге декадаға барып келгеннен кейін хатшылар тағайындаған, хатшыларға еңбекақы, жолкүре төленіп, Жамбылдың шығармаларын жазып алу тапсырылды. Бірақ ең негізгі нәрсе – Жамбылға советтік заманның жетістіктерін, коммунистік партияның тұлғаларын жаздырту тапсырылған болатын. Осы талаптар 1936 жылдан бастап қатты қолға алынды. Әйтпесе Жамбыл Сталинді, Ворошиловты, Чапаевтың кім екендігін қайдан білсін? Жаңағы хатшылар келіп осы тектес тақырыптарға өлең айтқызу керек болды. Мен біраз жыл «Жамбыл» музейінде қызмет істеген кезде Жамбылдың тұрған үйлерінің қалай, қашан салынғаны, кімдер қызмет еткені жайлы біраз деректер жинадым. 1936 жылы Жамбылға алғашқы үйді, онан кейін 1938 жылы қазір музей болып тұрған үлкен үйді салған. Ауылдағы «Ерназар» атындағы колхоздың бастығы Мыржиев Тұрап дейтін кісі Жамбылдың жақын ағайыны. Жамбылдың хатшыларының, Жамбылға келген қонақтардың тамағы мен басқа қажеттіліктерін колхоз қамтамасыз етіп отырды. Сейілхан дейтін кісі завхоз болған. Завхоздың міндеті – Алматыдан Жамбылға келімді-кетімді кісілерге, хатшыларына қажетті азық-түліктер алып келу, ауылда шалдар «колбаса, консерві дегенді сонда көрдік» деп айтатын. Сейілхан қазіргі белгілі ақын қыз Роза Сейілханның атасы. Онан кейін ұлты еврей Шустер радио келтіріп, Жамбылдың 1936 жылғы үйінің шатырының үстіне репродуктор қойған. Түстен кейін сағат 4-5 шамасында қосылады екен. Ауылдың адамдары бір-біріне: «Әй, жүр, радио тыңдаймыз» деп Жамбылдың үйінің айналасына келіп, шөптің үстіне жантайып жатып, радио тыңдаған. Шустер шағын электр станциясын орнатып, Жамбылдың үйі мен оған көрші 4-5 үйге ток беріп тұрған. Шустер сол кезде әскерге баратын жаста, бірақ осы Жамбылдың үйінде жүріп радиосын қосып, жарығын жағып соғысқа барған жоқ. Нағашыбек Байсалбаев дейтін кісі шофер болған. Жамбылға қызмет еткендердің бірі де 1936-1937 жылғы репрессияға іліккен жоқ, әскерге алынбаған. Жаңағы Сейілхан дейтін атамыз ғана майданға аттанып кеткен. Военкомат «әскерге кету керек» деп артына түскен. Бір күні Жамбыл Алматыға ма ұзап кеткенде әскерге алып кеткен. Жамбылдың әкесінің Тәйті дейтін бауыры екі рет Меккеге барып, екінші ретте қайтпаған. Соның Сатыш дейтін баласының екінші әйелі Қантай хатшыларға, жан-жақтан келген қонақтардың бәріне ас әзірлеп отырған. Сол Қантай айтатын: «Дүр етіп есіктің алдына мәшине келіп тоқтай қалатын, ішінен сау етіп жазушылар түсетін. Олар келіп Жамбылды қоршап алып, Жәке, мынандай дейтін адам бар, коммунист бар соны айтыңыз дейтін, Жамбыл үрпиіп, қорқып кететін. «Ей, сендер мені неге зорлайсыңдар. Сендер онан да менің өзімнің айтқандарымды жазып алмайсыңдар ма?» дейді екен. Бірақ ол тапсырма, оның артында партия отыр, НКВД тұр, сонан аман қалу үшін жанын қоймай Жамбылға советтік, партиялық тақырыптардағы өлеңдерді айтқызатын. Жамбылға хатшылардың кері әсері дәл осы тұрғыдан ба деп ойлаймын. Ал енді тікелей шығармашылығына әсері дегенде Жамбылдың 1936 жылға дейінгі шығармаларына, жырларына, айтыстарына хатшылардың көркемдік тұрғыда елеулі әсері болған жоқ. Бірақ бірен-саран бар. Мысалы, ғылыми кітапхананың қолжазба қорында Жамбылдың Сарбаспен айтысының мәшеңкеге басылған, қазіргі кітаптарға шығып жүргені,онан кейін аталған нұсқадан үш есе үлкен араб жазуындағы нұсқасы тұр. Мәшеңкеге басылған нұсқада қаламсаппен өзгертілген жерлер бар. Мәселен, «орыс» сөзінің үстін сызып «крестиян» деп қойған. Арабша қолжазба бір бағанға жазылған, бір жерлерінде параллельный жолдар бар, араб жазуымен жазылған, бірақ сиясы мен қолтаңбасы басқа. Қарап отырсаңыз, тағы да Жамбылды советтік идеологиялық талаптарға жақындатуға, интернационалист, атеист қылуға тырысқандары байқалады. Осындай түзетулер анық көз көрген нәрсе, даусыз мәселелер, ал енді өлеңнің мәтінін оқып, оның ішінен редакцияланған жерлерді тауып алу қиын нәрсе. Шұқшия отырып зерттеуді қажет етеді. Жамбылдың кенже баласы Тезекбай аға Жамбылдың өлеңдерін айтатын. Соны естіп, мәз боп жүре бергенбіз. Жазып алғамыз жоқ. Тезекбай ағаның тілі өте шешен еді. Қара сөзбен сөйлеген кезде құйылып өлеңдей болып кететін. Шамғали Сарыбаев, Есмағамбет Ысмайылов, Сапарғали Бегалиндердің, т.б. жазғандары бар және ауыл ақсақалдарынан естігенбіз Жамбыл мынандай-мынандай нәрселерді айтқан дейді. Мәселен, Жамбыл бірнеше күн қатарынан «Манасты», «Мың бір түнді», «Шаһнаманы» өлеңмен жырлайтын болған. Қобыланды жырын он бес күн айтады екен. Қазіргі біз білетін Қобыланды он бес күнге жетпейді. Осылардың бәрі жазылып алынған жоқ. Хатшыларға тапсырма берілген, олар берілген тапсырманы орындады. Кузнецов деген аудармашысы болған. Бірақ оның тағдыры өте қызық. Шығыс Қазақстан облысының тумасы, әжептеуір мықты журналист, жақсы прозаик, біршама ақын болған. «Казахстанская правда» газетінде жүрген кезінде, отыз бесінші жылдардың өзінде біреулер артына түсіп соттатпақ болған. Не істеу керек? Амал жоқ, совет үкіметін жырлайтын дүниелер табу керек. Майымбет дейтін ақыннан естідім деп орысша өлеңдер берген. Әне бір жылдары Ұлттық кітапханада «Казахстанская правда» газетінің 1936-1937 жылғы сандарын оқып отырып көрдім, тіпті суреті де тұратын, қолмен салынған сурет секілді. Сонан 1936 жылы Кузнецовқа айтады ғой, Майымбетті тауып бер деп. Майымбет өмірде болмаған адам, Кузнецов жан сақтау үшін Майымбет айтқан деп советтік, Сталиндік өлеңдер берген. Сонан кейін Кузнецов «семьясымен Қытайға өтіп кетіпті» деп әрең құтылған. Сондай қиын кезеңдер болды. Жамбылдың өлеңдерін де аударды, әрине жалғыз емес, осы Кузнецовпен шамалас көлемде Константин Алтайский және басқа бір топ ақындар аударды. Сабыр Шарипов Жамбылдың Сарбаспен айтысын 1927 жылы жазып алған. Қолжазбасы қазір академияның кітапханасында бар. Құлмамбетпен айтысын Сәкен Сейфуллин 1931 жылы шыққан «Қазақтың ескі әдебиеті нұсқалары» жинағына кіргізген. Тек қана Жамбылдың емес, басқа да халық ақындарының, М.Әуезов айтқан дара ақындардың көбінің тағдыры осындай. Шығармаларының көбі бізге жете қойған жоқ.
– Л.Н.Толстой туралы да «Бұзық шал» дегендей қысыр әңгімелер бар. Бес уақыт намазын қаза қылмаған Жамбыл туралы ел әдепсіз әңгімелерді айтуға, таратуға неге құмар? Сондай-ақ, Жамбылды сөз еткенде Абаймен таластырудың өзі қазіргі әдебиеттанудың кәсіби әлсіздігін танытпай ма?
Рафат ӘБДІҒҰЛОВ: Бес уақыт намаз жайында айтқаның өте дұрыс. Жамбыл музейінде істеп жүргенде осы намаз жайында бірталай адамдардан сұрағанмын. Жамбыл бес уақыт намазын қаза етпеген, ал енді Жамбыл арабша хат таныды ма, танымады ма, ол жайында анық мәлімет жоқ. Әдепсіз әңгіме жайында көп нәрсе айтуға болады. Жамбыл бір кезде жүрген жәй шал еді, аяқ астынан жаңа киім киіп, мәшине мініп, жақсы үйге тұрып кетті деп қатты қиналып жазатын естелік иелері бар. Әне бір жылы ғылыми атағы бар әдебиетші жігіт Жамбылдағы Сталинизм, басқа нәрселер жайында әңгіме айтты. Әңгімесінде ешқандай мысал, дерек-дәйек жоқ, сосын сұрадым:
– Сен осы Жамбылдың кітабын оқыдың ба?
– Оқыған жоқпын, – деді.
– Енді қайтіп айтып тұрсың десем, ел сүйтіп айтады ғой деді. Осы секілді жағдайлар кездесіп тұрады. «Свободное слово» дейтін газетте бірер жылдай Жамбылға, Қарасай батырларға қарсы мақалалар жарияланды. Сол мақалаларды оқып отырсаң Қарасай мен Жамбылдың «айыбы» Елбасының елінен екендігі. Қарасай батырды жоққа шығарып, «оны Елбасына жағынушылар көтеріп жатыр» дейді. Ал бір тайпа елдің Қарасайды ұран еткені, Қарасайдың ерліктері жайында әңгіме жоқ. Ағынтай батырды Елбасының әйелінің елінен болғандықтан жоққа шығарады. Қарасайды мойындамағанның өзінде оның ұрпақтарына тоқталсақ та жетеді. Бұқар жыраудың «Қалданменен ұрысып» дейтін әйгілі өлеңі – жоңғар-қалмақ соғысының ең негізгі ескерткіші. Сонда қалмақтармен соғысқан батырларды атап: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек, Шапырашты Наурызбай деп келеді де Қаумен, Дәулет, Жәпек дейді. Бұл үшеуі ағайынды. Қарасайдан Түрікпен, одан Түктіқұрт, Түктіқұрттан Қаумен, Дәулет, Жәпек дейтін жоңғар-қалмақ соғысының үлкен батырлары туады. М.Мағауиннің «Қазақ тарихының әліппесі» дейтін кітабының соңында қазақта батырлар өте көп болды, сонда да ең негізгі батырларды атайын дейді, сол батырлардың ішінде Жәпек те бар. Үшеуі Қарасайдың немересі. Бұқар жыраудан мықты дәлел жоқ. Сұраншы, Саурық Дәулеттің Кәшке дейтін баласының Стамбек, Ақынбек дейтін екі баласынан туады. Бір-бірімен немере ағайын. Сонда Қарасайдың ұрпақтары бүгінге дейін батырлық дәстүрді жалғастырып келген. Бұған да дау айту керек пе?! Ал Жамбылды алдымен дара ақындық шығармашылықтың поэтикасын аздап болса да біліп барып оқу керек.
Қазақ әдебиетінің әр түрлі саласы бар ғой қазақ фольклоры, халық ауыз әдебиеті. Авторы белгілі суырып-салма ақындарды, дара ақындар деген сөзді ең бірінші айтқан М.О.Әуезов. Онан кейін жазба профессионалды әдебиетіміз. Фольклорлық шығарма мен ауыз әдебиеті поэтикасында айырмашылықтар бар. Фольклорды еуропалық, ресейлік ғалымдар әбден зерттеген, теориясын жасаған. Халық ауыз әдебиетінің теориясы жасалған жоқ. Енді оны жасаса қазақ, қырғыз, қарақалпақ – солар ғана жасауы мүмкін. Қазақ әдибиеттануындағы ең мықты еңбектер фольклористика саласында туды. Сейіт Қасқабасовтың прозалық фольклорға, Едіге Тұрсыновтың фольклордың терең кететін тарихына, Шәкір Ыбыраевтың өлеңдік фольклорға қатысты зерттеулері еуропалық деңгейде жазылған еңбектер. Халық ауыз әдебиеті жайында ондай деңгейдегі еңбектер бізде жоқ. Сондықтан да Жамбыл шығармашылығына баға берген кезде профессионалды жазба әдебиеттің тұрғысынан баға беріледі. Бірнеше ғасырлық тарихы бар ауыз әдебиетінің авторлары белгілі ақындық поэзиясының нүктесін Жамбыл қойды. Ең негізгісі осы. Қазақтың жазба әдебиетінде феномендік құбылыс бар. Ол – Абай. Бірден Абаймен басталып кету деген бұл әлем әдебиетінде өте сирек кездесетін мәселе. Мысалы, Гогольді алуға болады, Гогольге дейін орыстың прозасы өте қарапайым болған. Ал Гоголь келді де бірден биікке шығарды. Абайлық құбылысты Гогольдік құбылыспен салыстыруға болады. Ал енді Жамбылды Абаймен салыстыратын құмарлық белгілі бір деңгейдегі сауатсыздықтан шығады. Жазба профессионалды әдебиет пен ауызша әдебиеттің өзіндік поэтикасы бар. Суырыпсалма ақындар газет-журнал, радио, теледидар жоқ кезде халыққа көркемдік рухани қызмет етті. Олар шығармаларын тыңдаушы ортаға арнады. Ол бірден айтылады, тыңдарман бірден қабылдайды. Ал өте терең философиялық ойды қағаз бетінде жазып айту керек. Мысалы, Абайды мектепте, ЖОО, кейін өзің үшін оқисың, соның өзінде түсініп, түбіне жете бермейсің. «Мынау тұрған Абайдың суреті ме? Өлең сөздің ұқсаған құдіретіне…» деп келетін Жамбылдың экспромт өлеңінен артық айта аламыз ба?! Кісілік, кішіпейілдік тұрғыда да Жамбылға жете аламыз ба?!
Айгүл ІСІМАҚОВА: Жамбылдың 100 жылдығына арналған «Жамбылдың айтыстағы өнері» атты баяндамасында М.О.Әуезов былай депті: «Бар айтысында Жамбыл ел қорғаны болған азаматты арман етеді. Ел бағына туған ұлы азамат шықса, ел көзіндегі жасты тыйса екен, қиял мекеніне жеткізсе екен, жаңа күн туса екен дегеннің арманы. Ол арманның екінші жағы өз заманындағы байға, ұлыққа, қажы молдаға, төре, тілмашқа, болыс, биге ызалы кекесін болды. Құлмамбеттің байларын, Сарбастың жуандарын, Досмағамбеттің дін үгітін, Шашубайдың Байбұландай саудагерін, Бақия, Барлыбектей шенді төрешіктердің Жамбылдың кісі құрлым көрмейтіні сол» деген. Жамбыл жырау өз сөзінде байлық пен мансап емес, ұлттық мүддені алға шығарады да, қазақтың ері қорғаны болған батырларды алға тартқан.Қандай да бір дара тұлғаларға қатысты қысыр әңгімелер баршылық. Жамбылды рахат өмір кешкен ақсақал ретінде ғана насихаттау әдепсіздік.
Ғ.Мүсірепов былай деген: «Сол кезге көз салсаң, Абай мен Жәкең бір мақсатқа, бір тілекке ақындықтың екі түрлі саласына өрлей аттаған сияқтанады: бірі жаңа әдебиет өнегесін жазу арқылы, бірі халықтың байырғы өнегесі – суырыпсалма ақындық жолы» Абай мен Жамбыл құрдас, аралары бір жасқа жетпейді. Жазба әдебиеттің, жазба поэзияның Бас ақыны – Абай. Ал Жамбыл – біздің ата-бабаларымыздан келе жатқан ауызша, импровизаторлық, жыраулық жырдың соңғы тұяғы. Қазақ асыл сөзінің екі арнасын бір-бірімен тікелей салыстыруға болады ма?! Жамбылды Абаймен салыстыра отырып, «совет заманын жырлады ғой» деп кінә тағуға дейін барамыз. Біз Абайды оқығанда міндетті түрде жазба әдебиет өкілі ретінде оқимыз. Абайдың сөзін оқу үшін кітап ашуымыз керек. Жамбылды түсіну үшін Жамбылдың айтыстарын орындалуында тыңдауымыз керек. Кітаптан оқуға да мүмкіншілік бар. Дегенмен, ауызша тыңдағанда әсері ерекше.
Сұхбаттасқан
Арман ҚҰДАЙБЕРГЕН.
ПІКІРЛЕР2