Тіршілік пайда болғалы адам ба­ласы алғашқы сөзін айтып, тасқа, папирусқа, ағаш қабығына тұңғыш ойын жазғаннан бері өткенге сыни көзбен қарау пайда болыпты. Ежелгі Эллада, Рим дәуірлерінен бұрын, сол заманды қабат алған кезден бүгінге дейін қаншама қайшылықты көзқарас, бір-бірінен уақыт талабына сәй­кес асып-түсіп жатқан пі­кір­лер өмір сүрді. Солардың бәрі жаңа ұрпақтың ұстанымы мен көзқара­сын айқындап келе жатыр. Адам сафи зәузатының күллі өрке­ние­тін тұтас алғанда дәуір мен дәуірдің, ғасыр мен ғасырдың түсінісуін диалог концепциясы арқылы біріктіруге тырысқан Бахтин теориясына дейін де пенде атаулы жеткен жетістігін күллі әлемге ортақ деп түсінуге тырысты. Бүгінгі мобильді заманда да әр жаңалық – ортақ игілік. Солай бола тұра, әр ұлт өз жаңалығы арқылы дүние алдында жеке-дара келбетін жасауға тырысады. Әдебиет те ұлт дидарын айқындайтын маңызды компонент. Халық үшін ең әуелі әдебиет керек деп, онысын жазуымен де дәлелдеген қаламгерлер бар. Әлем әдебиетінің тарихын парақтай қалсаңыз, кешкен сор, тапқан бақ, жеткен олжаның бәрі сөзде тұрғандай көрінеді. Бодандықтан шыққан кез келген халық бостандық алғаны үшін әдебиетіне де қарыздар. Ел болмысындағы артықшылықтар мен кемшіліктер де басқасынан емес, тап сөз өнерінен байқалыпты. Ендеше, сөзге деген сынның өзі құрметтен туған деп айтуға болады. Әрине, формация негізінде саясатқа шырмалған сын болды. Бірақ оны бүгін «шын сын» деп айта аламыз ба?

Қазақ сыни ойының, сы­ны­ның тарихи поэтикасын бағамдау бүгін тым қиын. Әдеби сынның та­рихын тап-тұйнақтай етіп жи­нап, жүйелеп берген Тұрсынбек Кәкішев пен Жандос Сма­ғұлов­тың еңбектері сынның поэтикасына негізделмегендіктен де осы тақырыпты қаузау алдымызға міндет болып тұрғандай. Мұ­ха­метжан Қаратаев, Зейнолла Се­рік­қалиев, Төлеген Тоқбергенов, Са­ғат Әшімбаевтар қазақ әдеби сы­ны туралы үлкен мақалалар жаз­ған. «Уақыт және қаламгер» жи­нағы негізінде жазылған ма­қа­лалар сыншылардың еңбегін тізіп, тарқатып, талдағанда­ры­мен,тұтас сыни ойдың қай межеде тұрғанын ашып айтпады. Қа­зақ әдебиеті кәсібилікке бет бұр­ғаннан бастап, оның сыны да қа­тар етек-жеңін жинаған тұста, нақ­ты сынмен айналысатын ма­манға зәру болды.
«Роман бәйгесі» мақаласында Әлихан Бөкейхан: «…сыншы бол­мақ оңай жұмыс емес… Әр ше­бер өз орнында іс атқарса, іс ор­нына келеді. Маған өлең айт­қызса, мұнан түк файдалы нәрсе шық­пайды…» деп өзінің әдеби сын­ға икемі жоғын, бірақ маман аз болғандықтан жазуға мәжбүр еке­нін айтыпты. Ахмет Бай­тұр­сы­нов­тың «Қазақтың бас ақы­ны», Жүсіпбек Аймауытовтың «Мағ­жанның ақындығы туралы», Мағжан Жұмабаевтың «Ақан сері» мақалаларының эс­те­тикасы қазақ сыни ойының ға­жап үлгілеріне айналды. Сол дең­гейге жиырмасыншы ғасыр ба­сынан басқа ешкімді қатар қоя ал­маймыз. Жалғыз Мұхтар Әуе­зов көзқарасы, танымы, талғамы жағынан сол ағаларынан бөліп қарай алмайтын тұтастыққа ие.
«Жеңіл жарақаттанғыш, сын ал­дында орынсыз сынғақ бол­ғыш­тарға» алғаш Әуезов басу ай­тып, сын көтеру мәдениетін үй­реткендей. Сыншыға да, ақын мен жазушыға да әдебиеттің шарт­тарын түсіндіріп, сөз майда­нына қосылмас бұрын талант қа­на емес, мінездің де керек еке­нін айтты. Бұл мінез тек бол­мыс­тағы, әйтпесе, жиі айтылатын жазу­дағы мінез емес, әдеби қа­рым-қатынастағы ерекше мә­де­ниетті, сыпайы мінез болса ке­рек. Серік Қирабаевтың естелі­гін­де: «Ең қатты айтқаны (өзінің бір қар­сыласы боқтағанда): «Өзіңнің бар­лық боқтық сөздеріңді өзіңе қай­тардым» дегені есте» деп жа­зып­ты. Сын түгілі жеке басына артық ауыз сөз айтып жатқан­дар­дың өзіне ішкі мәдениетінен аспай, байыпты жауап қатқан жазушының мінезі көпке ортақ болмаса да, үлгі алуға тұрарлық қасиет болса керек.
«Ең үлкен шарт саяз қалқымау, шала қарпымау! Болмаса шала шалағайдан не тумақ? Көрік те, бөрік те жоқ, ши-шырпы ғана туа­­ды» дейді тағы бірде. Сынның өз алдына бөлек жанр екенін мең­зейді. Төлеген Тоқбергенов: «Әсілі, сынның өзін өнер деп ұқ­пайынша, өнерге айналдырма­йынша сынды ешкім де мойындамайды» десе, Сағат Әшімбаев та сын­ның өнер екенін айтқан. Осы­­ған ұқсас пікірді Тұрсынжан Шапай да айтты. «Әлдеқандай шы­­ғармаға сын айтылса, оған ав­тор түк ренжімеуі керек. Өйт­кені, сын өз алдына әдеби жанр, шығарма өз алдына бөлек. Екеуі де өмір сүре береді» депті. Қазақ сын­шыларының қай кезде де мұра­ты сынды өнер дәрежесіне кө­­теру болыпты. Енді соған жете ал­­дық па, жоқ па?
Бердібек Соқпақбаев әде­биет­танушыларға қаратып: «біз­дің жазған-сызғанымызды маз­мұн­дап беруді ғылым деп жүр­­­гендер» деген сөзін күліп еске ал­ғанымызбен, олай емес екенін жақсы түсінеміз. Автордың бәрі сыншыға зәру. Ол бір мақтау, я дат­тау есту үшін емес, өзінің жаз­ғанына деген өзгенің көзқарасын, кә­сіби маманның пікірін білу. Тө­леген Тоқбергенов айтпақшы, сын­шылар ұстанымы: «Өзім деп өзеу­ремей, өзгенің құзырына б­а­ғыш­тап сөз айтудың әсер-құді­ре­тін былай қойғанда, онда зейіл-зерденің тереңдігі, сезім-се­зіктің, түйін-түйсіктің нәзіктігі жа­тыр. Біз сол өзгелер туралы айт­қымыз келеді».

***
Абайдан кейінгі қазақ зия­лы­лары­ның ішінде, әсіресе, ақын, сыншыларында хәкімді үлгі қыл­мағандары сирек. Жиыр­масын­шы ғасыр басындағы ұлт­шыл­дар да, пролетариаттар да бас ақынға арнайы сөз бағыштап, ма­қала, кітап жазды. Келісті жақ­­­­сыны, кейіпсіз жаманды Абай өлшемімен қарайтын болды. Өнерге, өмірге, өлеңге көз­қарас­тарын да Абайға қарап тү­зеді. «Абай былай айтушы еді» деп, еңбекке қатысты сөздерін тап­тық идеяға бұрып материалис­тер сөйлесе, дүние, білім, ұлт тура­лы сөздерін идеалистер өз ке­регіне пайдаланды. Абай сөзіне сын айтқандар да болды. Бірақ хә­кім мызғыған жоқ. Қайта ке­ріс­інше Абай сөзі сынаушыға ай­налды. Мені кім қалай түсінер екен деп, кейінгі қазақтың бәрін «айналасындағы бар құбылысты қалт жібермейтін сақ көзімен» ба­ғып тұрғандай. (Бұрынғы құбы­лыс әлі өзгерген жоқ. Діни та­­ластың бәріне Абай сөзі ортақ­та­сып келеді. Абай кең ғой, шір­кін. Қартайған шағында «кеңіп­пін» деп еді. Өзін ел қатарына қос­қан Абайға түйесін қимаған жа­ман Есіркеп сияқты сол кең­ді­гін әлі пайдаланып келеміз).
Абайдың өлеңге қатысты өл­шем­дері мен сындары одан кейін­гі қаламгерлерге түгел үлгі болды. Жиырмасыншы ғасыр ба­сын­дағы ақындардың ішінен өлеңді Абайша жазбағандары сирек. Абай қа­зақтың бас ақыны ғана емес, қа­зақ эстетикасын қалып­тас­тыр­­ған, бағыт-бағдарын көр­се­тіп, жөнін сілтеген сыншы. Ол ешкімге үкім айтқан жоқ. Өзіне дейін­гі ақындарды сынады, өзі­нен кейінгілерге шарт қойды. Бұ­қар мен Шортанбайды айтқан­да, Әсет, Шәкәрім, Көкбайларға ұс­таздық еткенде де өлеңге жү­гін­ді. Неге қара сөзбен айтпады? Бұ­нысымен ақын өзі де үлгі болу­ға тырысқандай. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деп Абай айтты. Сол кейінгілердің кре­досына айналды. Өзіңнің жақ­сы көретін дүниең қасыңда бол­маса да ылғи сол жаныңда жүр­ген сияқты бар асыл қасиетін сезіне алуды – махаббатты үйретті. Өмірде жоқ нәрсені емес, бар нәр­­сені өнер дәржесінде жырлай ал­ғанды ақын деп тануға ша­қыр­ды. Сонда сын ең алдымен – өз өне­ріңе деген махаббат.
Бізде бір жас сынмен шұғыл­данып, алғашқы мақала­ла­рын жариялай бастағанда бірден әс­пет­теп, қуанамыз. Ал ен­ді сол сын­шы өзіңді сынаса әуел­гі сим­па­тиямыздан жеріп, жек көріп шы­ға келеміз. Тіпті жаулыққа дейін барып қаламыз. Әуезов айт­қан «жеңіл жарақат­тан­ғыш­тық» осы.
Кеңес үкіметі орнағаннан бас­тап қазақ сыны материализм тұрғысынан жазылды. Оларға идеалистердің пікірі жат саналды. «Дүниені рух билейді; тарихты әлеумет емес, жеке адамдар, да­нышпандар туғызады, әуелі – рух, идея жүру керек; материя – рух мен идеяның құлы» дейтін идеализм жолы бар. Бұл – Гегельдің жолы. Гегельдің жолын қолдансақ, жеке адамды өлгенше дәріптейміз, әлеуметтен де басшыға артық мағына береміз; ақын, әлім, өнерпаз тілесе не шы­ғарсын, не жазсын, әлеуметті теріс жолға бастасын, олай жаз­бадың, бұлай жазбадың деп мін таға алмайтын боламыз; ендеше ол жолды біз тұтына алмаймыз», – деп жазды Жүсіпбек Аймауытов. Өз заманының, билігінің ырқы­нан шыға алмайтынын мо­йындай тұра, соған шын жүрегін беріп сене тұра, Мағжанның ақын­­дығын барынша ашуға ты­рысқан қаламгердің сөзін бақсақ, өзі де соны білген сияқты. Біле тұра айыптамайды, сынайды. Ақтамайды, сөзін ақтарады.
«Замандастар, тұстастар әділ болу қиын, өйткені не заманнан қай­мығады, ақынды заман өл­шеуімен өлшейді; сыншылар­дың көбі не ақынды жақтаушылар, не жамандаушылар, не бықсыған күншілдер, не сол ақынды ат қы­лып мініп алып, әбүйір-атақ із­деп, көзге түсем деушілер болуға мүмкін. Біз де сол көптің біріміз» деуінде үлкен мағына, мойындау жатқан жоқ па? Мағжанды алдымен тап, саяси көзқарас тұрғысы­нан айтып, сосын ақындық қуа­тын сөз етуінің өзі ақын ал­­­­дын­дағы адалдық, әдебиет ал­дын­дағы парыз деп ұққандай. Абайдан кейінгі ақындар туралы жазғанда жеке ақындарға тоқталып қана қоймай, сол тұста­ғы қазақ поэзиясына баға бере сөйлейді. Алғаш газет-журналдар шығып жатқан тұста жарыққа шы­ға­рар ақындар аз болғандық­тан редакцияға келген өлеңдерді баса берушілікті де сынап, талғам таразысына шақ өлеңдерді жариялауды ғана сөз етеді. Қазақ өлеңін Абай айтқан өлшеммен қарау Жүсіпбекте де бар.
Мағжанның Ақанның пор­тре­тін өмірі мен шығармашылы­ғын қатар алып жазуындағы мә­дениеті оған дейін кездеспеген құ­былыс болатын. «Ақанның бар­лық кемшіліктерінің үстіне бір сұлу сипаты – елдің сол дәуір­дегі өмірін өлеңдерімен, әсіресе, өзінің өмірімен суреттей білген. Өмірді өлеңмен ғана емес, өзінің өмірімен суреттей білуі ірі жанды адамның ғана қолынан келмек» деген пікіріне ұқсас сөзді Орхан Па­мук суретшілер туралы рома­нын­да айтқан кезде жалпы өнер­ге деген адамзаттың көзқарасы, парасатты, білімді адамдардың пікірі ұқсас келетінін түсінгендей едік. Талғам, көркем ойлау қа­шан­да білімді, эстет адамдардың еншісіне бұйырыпты.
Жайдақ, құрғақ сындарға алаш­тықтар кеткеннен кейін тап бол­дық. Енді бұрынғыдай көр­кем­дік әлем, сазды сөз, сұлу сурет әңгіме болмауға көшті. Тек қып-қызыл түсі көзге оттай басы­лып, көңілге еш қонбай, жа­тыр­қап оқитын сындар айдынға бір-ақ шықты. Оны бергі тәуел­сіз­дік алған уақытқа дейін тоқ­тату мүмкін болмады. Өткен ға­сырдың алпысыншы жылдары ғана жаңа леп сезілгенде қазақ сы­ны да жадырап шыққанын бай­қаймыз. Кеңес үкіметі кезін­дегі сыншылық ой ең алдымен сая­сатқа байланысты болды. Әуе­лі таптық, ескілік, феодалдық тұрғыдан сыналса, одан кейін тың игеру науқаны басталғанда өндірістік жақтан, сосын ғылы­ми-техникалық революцияны негіз­ге алып сынады. Өндірістік шы­ғар­малардың біршамасы өз за­манында оқшау шығармалар қа­тарына қосылған.
Абай туралы алғаш монография жазған Ғаббас Тоғжанов а­қын­­ның өзіне икемді ғана сөз­де­рін жазды. Оның ұлт, дін туралы айт­қандары есепке алынбады. Ке­зінде Әуезовке шабуыл жаса­ған С.Бәйішев сияқты сыншыларда қазақ әдеби сынының салқар көшіне қосыла алмады.
Мұхаметжан Қаратаевтың сын­шылығы туралы көп жазылды. Төлеген Тоқбергенов: «…Мұ­қаң тізімге соққанда тізгін теж­е­мей­ді, сосын, әдебиеттің күллі жан­рын қамтып қалуға тырысатын мінезі анық көрінеді. …Бел­гілі бір жанр, белгілі бір кезең, бел­гілі бір тақырыпты ғана көз­де­меген жағдайда, танымға соғар талдау жасалмайтынын, сын деп отырғанымыз шолғын-шолу сөз болып жеңілейіп, қызыл сөзге ай­налып кететінін Мұқаң өзі біз­ден кем білмесе керек» деп сынын айтса; Сағат Әшімбаев аға сын­шының еңбегін бағалай келе: «М.Қаратаев есіміне қазақ сыны­ның жетістігінің ғана емес, кем­ші­лігінің де едәуір қатысы бар деп ойлаймыз. Қазақ сынының көр­некті өкілі М.Қаратаев сын­дарындағы өткір полемикалық сипаттың кей тұстардағы аздығы оқушысын бір сәт қынжылтады», – деп пікір айтты. Тоқбергенов айтып отырған «тізімге соққанда тежелмеу» бүгінде кездеседі. Аты атал­май қалса, ренжитіндей кө­рі­нетіні де рас. Көрінбек түгілі шы­нымен өз қатарластарының ішінде аты жүрмесе қаламге­р­лері­міздің көңіліне алып қалатын әде­ті әлі де бар.
М.Қаратаевтың естелік мақа­ла­лары сол дәуірдегі әдеби ахуалды анағұрлым кең, жақсы түсін­дерді. «Қазақ әдебиеті» газетінің алғашқы санын шығарған кез­дерін жазғанының өзі тұтас бір дәуір басталар алдындағы ме­рейлі сәттей әсер береді. Алғаш жаз­ған сын мақалаларының бі­ріне Ғабит Мүсіреповтің: «Оқы­дым, дұрыс қой. Бірақ қанты көп екен» деуінің өзі сын­шы­лық­тың қандай болу керектігін ишаралап тұрғандай. Бүгінгі күні біз
М.Қаратаев еңбегіне сүйенеміз бе деген сауал туындайтыны хақ. Өз заманындағы ақын-жазу­шы­лардың еңбектерін талдауға көп еңбек сіңірген сыншының шынын айтқанда бүгін еңбегі сүйену­ге жарамай қалды. Эстети­ка түгел өзгеріп, поэзия мен про­заға да көзқарастардың жаңаша қалыптасуына ғана байланысты емес, сыншы мақалаларының Тоқ­бергенов айтқаны сияқты көпті қамтуға тырысып, ақырын­да жүйелі сөз айта алмағанды­ғын­да. Неге екені қазір осы сыншыларымыз ескіріп қалғандай көрінеді. Қайта жазушыларымыз­дың әдебиет туралы мақалалары әлі де өз дегенінен танбай, таза көр­кемдікке байланысты өз позицияларын айқын сақтап келеді. Оның бір мысалы Ғабит Мүсіре­пов­тың «Суреткер парызы» мен Са­ғат Әшімбаевтың «Ғабит Мү­сіре­пов туралы триптихі». Трип­тихтағы жазушының көп ойы, өз заманындағы әдебиетке деген сыны да бүгінгі көзбен қарағанда әділетті айтылған. «Меніңше, біз­дің әдебиетте сападан гөрі сан­дық көрсеткішке мәз болу­шы­лық әлі де басым сияқты» де­гені көптің ойындағы, сыншы­лар­дың аузындағы сөз. Жиырмасыншы ғасырдың басында-ақ Жүсіпбек Аймауытов «Абайдан соң­ғы ақындар» атты мақа­ла­сын­да ақын-жазушыларды кө­бей­ту мақсатында олардың шы­ғар­маларының көркемдік жа­ғы­на мән бермеушіліктің етек алып бара жатқанын айтқан. Ғабиттің: «әлі де басым сияқты» де­уінің се­бебі осы. Төлеген Тоқ­бергенов та «Қазіргі қазақ романында» өн­дірістік романдардың шектен тыс көп жазылып кетуін сөгіп, осы­ған ұқсас пікір айтқан. Арада ал­пыс жылдай уақыт өтсе де сол қа­лып. Абайдың «кемшілігі әр жер­де-ақ көрініп тұр-ау» деге-нін­дей қазақ әдебиетінде көр­кем­дік ойдың кемшілігі айқын бі­лініп, талғамды тәрбиелеудің қиындығын меңзейді.
Әуезовтің: «Айқын мен Се­рік­тің басқа жанрға жалтақтамай, таза сынмен айналысқаны маған ұнай­ды. Өскен әдебиетте әр жанр­дың өз маман кадрлары бол­уы керек. Есмағамбет, Қажым, Бейсембайлар сыннан алыстап, жо­ғары мектепке, ғылымға кеткен кезде мұндай кадрлар бізге қа­жет» деп қуана лебіз білдіргенін ес­тіген едік. Айқын Нұрқатовтың Шоқан, Абай, Мұхтар Әуезов ту­ралы жазған монографиялары қа­з­ақ сынының бір белесіндей бол­ды. Абайға қатысты еңбегі ақын өлеңдеріндегі маңызды ой­ларды ерекше байқағанымен тәшін қалдырады. Өз заманының шеңберінен шықпай, реалист, орыс демократтарының ықпалын баса көрсеткен еңбектің абай­тану­дағы орны өз алдына.
Ғылымға кеткен әдебиет­тану­шы ғалымдарымыз З.Қаб­до­лов, Р.Бердібай, М.Базарбаев, Н.Ғабдуллин, М.Дүйсенов, Ә.Жә­мішев, Ш.Елеукенов, Р.Нұр­­ғали, Х.Әбдібаев, Б.Майтанов сияқ­ты ғалымдар әдебиет та­­рихы, теориясымен айналыс­ты. Белгілі бір шығармаларды өз тақырыптарына байланысты тал­дап жазғандарымен, олар ға­лым ретінде объективті көзқарас­та болды. Өздерінің жеке бағала­рын беріп, сыншылыққа біржола бет бұрған жоқ.
Темір саясат тұсында әр ұлт де­ген сөзің үшін айдалып кету қау­пі тұрған заманда ғылыммен ай­налысу анағұрлым оңтайлы әрі пайдалы болған шығар. Те­мір­ғали Нұртазин Әбділда Тә­жі­баевтың бір кітабына қатысты қатал сын айтыпты. Кейін өзі қауіпті элемент ретінде ұсталып, жи­налысқа түскенде ақын: «Әде­биетімізді жаудың қолына бермеу керек» деген. Енді осындай қа­рым-қатынастан кейін қалай бел шеше сынмен айналысуға болады. Кейде мықты сыншы аға­­ла­ры­мыздың сирек жазып кеткенін ойлағанда, әдеби орта­ның осындай мінезінен, бықсы­ған күншіл сөзінен шаршағаннан кейін бар­ған қадамдары шығар деп те ой­лайсың.
Негізінен Төлеген Тоқбер­ге­нов, Зейнолла Серікқалиев, Әбіш Кекілбаевтардың сындарына дейін сыншыларымыз Орталық ко­митеттің қызметкерлеріне ұқсас ­саяси тұрғыдан көп жазған сияқ­ты әсер қалдыра береді.
Т.Тоқ­­­бергеновтің роман, сын жайындағы, Тәкен Әлімқұловтың шы­ғармашылығына баса назар ау­дарған еңбектері сын тари­хын­дағы маңызды, жемісті жұ­мыс­тардың бірі. Кей мәселелерде қа­ламгердің атын айтып, ано­нимді жазуды сөксе де, Төле­ген­нің өзі де өз ескертпесіне өзі қар­­сы келіп қалады. Бұл сын­шы­лардың бәріне ортақ қасиет сияқты. Кейде жалпы ортақ тенденцияны айтып, оны нақты кімдердің шығармаларынан, я мінездерінен екенін айтудан қашып, жалпылама тоқталып өтеді. Бұл қорыққандықтан емес, онсыз да көпті сынап, неше түрлі сөз естіп жүрген сыншы жалпы тенденция болғаннан кейін сондай қадамға баратын сияқты.
Көңіл тоғайтып, ой марқай­та­тын шығармаларға тап келген кезде сыншы ерекше ашылады. «Сынап қарағаннан, сыйлап қара­ған көп болды» дейтініндей, кей­де сыншыларымыз көп жазу­шы­ның романдарын, әңгімелерін мақ­тағанда «кейіпкердің образын ашқан, детальді жақсы пай­даланған, бояуы қанық, тақы­рып­ты жақсы таңдаған» деген сияқ­­ты кез келген шығармаға қол­­данып кете беруге болатынжалпылама сөздерді де пайдаланады. Тоқбергеновтің сын­да­рын­­да партия саясатынан ал­­­шақтамау анық сезілсе де, өзі­не дейінгі сыншылардан едәуір биіктеп, талғам жағынан да, әде­би таным тұрғысынан да ерек­шеленеді.
Сыншыларымыздың еңбек­терінде өндірістік шығармалар жақсы бағаланып, талданды. Бүгін біз тіпті атын есту былай тұр­сын, мүлде құлағымыз шал­ма­ған ақын-жазушылардың ең­бек­тері әспеттелді. Сексенінші жыл­дардың өзінде мақталған қан­шама шығарма бүгін жоқ. Не­ге? Қазақ сыни ойының на­шар­лығынан ба? Әлде басқалай да себептері бар ма? Тек өндірістік шығарма болғандықтан ғана ұмыт қалды десек қателесер едік. Онда көркемдіктің де кілтипаны бар. Сыншының да талғамында кінәрат болғаны. Сексенінші жылдан бері жарты ғасыр да өткен жоқ. Сонда бүгін мақталып жүрген ақын-жазушыларымыз отыз демей-ақ қоялық, елу жылдан кейін қай межеде тұрады деген сауал туындайды. Бұл, әрине, сыншыларға да қатысты. Бола­шақ ұрпаққа қызмет ете аламыз ба, жоқ па (жазғандарымызбен)? Сондықтан бүгін мақталсаң да, мемлекеттік сыйлық алсаң да, театрларда қойылсаң да ол еш­теңе­нің өлшемі емес екен. Бір кез­дері көп сахналанған Әбділда Тәжібаевтың пьесалары бүгін қай театрдың репертуарында бар екен? Болса, әрине, жақсы.
Серік Қирабаевтың қойын дәп­терінде сақталған «мезгіл сы­най­ды, тарих таразылайды, сын са­ралайды» деген Әуезов сөзі қан­дай қысылтаяң шақта ай­тыл­ған болса, тура сондай көңіл-күй­де өзімізді жұбататын жалғыз сө­зіміз осы-ақ.
***
Жанр табиғатына байланыс­ты алғаш сөз қозғаған Әбіш, Тө­леген, Тәкен. Қаламгерлер үшін ең өзекті тақырып, әде­бие­тіміз үшін ең маңызды мәселе. Бұған дейін идеологияға келеді, я кел­мейді, болмаса ұйқасына байланысты сын айтылып келсе, енді таза теориялық мәселелер қоз­ға­ла бастады. Жанрды дұрыс таңдау туралы Әбіш Кекілбаевтың «Өлі жандарды» Пушкин неге өзі жазбады?» деген мақаласы өте тү­сінікті, нақты жазылған. Сонда тақырыптың өзі жанрға икем­де­ліп, сұранып тұратындығын айт­қан қаламгер оны тек қаламгерлік түйсікпен ғана сезуге болатынын айтады. Жазушылық интуиция. Ол болмаса тақырып жақсы бол­ғанымен, шығарма нашар шығуы мүмкін. Осы мақалалардан кейін қазақ сынында теориялық мәсе-лелер кеңінен жазыла бастады. Ғалымдардан Б.Майтанов психологизм тақырыбына бір кітап ар­наса, Тұрсынжан Шапай лири­калық кейіпкерге байланысты көлемді мақала жазды. Қазақ сын­шыларында, ғалымдарында белгілі бір жанрды қаузап, соның теориялық негіздерін жинақтап айтқандар көп емес. Көбі әдебиет тарихын, бір шығармашылық ие­сінің өмірі мен жазғандарын зерт­теді. Драматургия тарихын Рым­ғали Нұрғали кең зерттеп жаз­ды.
Әр сыншының міндеті қалам­гердің жан әлемін, өлеңдегі, шы­ғармашылығындағы сырын тану болуға керек. Бұл жағынан келгенде Кекілбаев ашқан ақындар бар. Жазушылар жайлы мақала­сын оқығанда жаңа бір әлемнің есігін ашқандай қуанасыз. Бір та­қырыпқа байланысты тұтас­тық­қа Кекілбаевқа дейін сыншылардан өзге ешкім ие болма­ған сияқты. Төлеген Тоқбергенов айтқан шашыраңқылық бәрінде кездеседі. Ал Әбіш ол жағынан келгенде терең, жинақы. «Қасым Аманжолов жырларының дауылдай екпіні мен нәзік сырын,
Тө­леген Айбергенов өлеңдеріндегі зор сағыныш пен ұлы махаббатын, Жұмекен Нәжімеденов поэзиясының тереңдігі мен биік­тігін алғаш сараптап, талдап түсін­дірген болатын. Ілияс Жан­сүгіров поэмаларының табиға­тын, оның адам жанына үңілгіш­тігін, психологияны поэманың өзінде жазушы сияқты бере ала­тын­дығын да жазған Кекілбаев еді.
Толстой, Чехов, Әуезов, Мүсі­ре­пов, Ахтанов, Әлімқұлов, Нұр­пейісов сияқты жазушылардың әлеміне үңілер сәтте де Әбіш ма­қалаларын аттап кете алмайсың. Өткен ғасырлардағы әлем әдебие­тінің классиктері қай деңгейде болғанын, олардың жазушылық, ақындық қабілеттері адамзат ақыл-ойына қаншалықты үлес қос­қанын білу үшін австриялық Стефан Цвейгтің жазғандары қан­шалықты бағалы болса, жиыр­масыншы ғасырдағы қазақ қаламгерлерінің шығармашы­лығын тану үшін Кекілбаев сындары соншалықты құнды».
«Қысқаша әдеби энцкло­пе­дия­сының» өзі – жан-жақта шашырап жатқан әдеби түсініктерді бір арнаға жиып берген құнды ең­бек.

***
«Большинство наших критиков изо всех сил стараются затемнить смысл ясных вещей; под их пером четко выраженные а произведениях идеи смягчаются, приглушаются, приглаживаются, затушевываются…», – дейді Элиот. «Талғамға талас жоқ» деп өзімізді қанша ақтауға тырыссақ та, әдеби норманың бары сияқты талғамның да өз деңгейі бар. Сіз­дің талғамыңыз ортақ талғам де­­г­ен кірпияз дүниеге сәйкес кел­­­месе, «талғамға талас жо­ғы­ңыз» өзіңіздің емес, өзге талғамды айтып тұрғаныңыз. Өйткені, шынымен талғаммен таласатындай да талғам болуға керек. Ай­қын ойдан астар іздеп, ол шығармадан көмескі, күңгірт әлем жасап, жалпақ жұртқа жария салу ең алдымен объектіге обал. Схоластикалық ойлау жүйе­нің шығарма талдауға ти­гізер кесірі көп. «Шешендіктен гөрі сөзуарлыққа, ділмәрлікке емес, ділмәрсуға бейімділік» тек ақын-жазушы мен сыншыға ғана тән нәрсе. Тым астаршыл болу­дың зияндығын қазақ сыны да біршама тартты. Таласбек Әсем­құлов «қазақтың бас сыншысы» деп бағалаған Зейнолла Серік­қа­лиевтің сын мұрасы зерттеуді, жаңа көзқарасты талап етеді. Серікқалиевтің мақала­ларын бір­неше буын оқып, тал­ғамын сын­шыға қарап түзеді. Әдебиеттің қай жанры болсын, әрқилы авторлардың болғаны жақсы. Әде­би санамыздың өсу жолында со­лардың бәрі өзіне тиесілі қыз­метті атқарады.
Сын – көзқарас. Сыншы – ту­ра би. Кезінде Жарасқанның три­бунасын бүгін сағынып еске алады үлкендер. Ал Жарасқан­ның өзі сол сын жазамын деп көп те­періш көргенін айтты. Кітабы шық­пай қойды. Уақыт өткен сайын сынның қажет екенін тү­сіне түссек те, сынды ұнатпайты­ны­мыз осыдан белгілі. «Сын жоқ» деп те айту сол өзіңе көп мән берілмегендіктен айтылатын сөз. Әйтпесе қай уақытта да сыншыларымыз болды.
Сыни ой туралы айтудың қиын­дығын біле тұра жазған ма­қа­ламызда да тұтастыққа ие бола алмай барамыз. Уақыт, білім, тәж­ірбиемен келетін дүние болса да, оған зор тыныс та қажет. Сын­ға құрмет те бар, қысастық та бар. Сол екіұдай күн кешумен қа­з­ақ сыны да өсе бермек.

Бағашар Тұрсынбайұлы