Уақыттан қатал, уақыттан ымырасыз, сөйте тұра сол уақыттан әділ және одан қымбат не бар екен бұл жалғанда. Жазылмастай жараны жазып, құтылмастай құрдымның өзін жұтып жіберетін, ертелі-кеш жақсы мен жаманның парқын ажыратып, түптің түбінде әрқайсысына лайықты бағасын беретін де сол уақыт емес пе.

Заманалар өте келе белгілі бір дәуірдің демі, қалыптасып қалған түрлі қасаң қағидалары сол уа­қыт­тың шаңына көміліп, келмес­ке кетіп жатады. Кейінгіге аманат болып тек атқарылған нақ­тылы еңбек, құнын жоймайтын рухани мұра мен соны ту­дырған жан­дар­дың ­ғана есім­дері сақталып қалады, мәң­гілік­ке шеру тартады. Ретті-ретсіз атақ­тар, марапаттар, жөнді-жөнсіз мақтау сөздер сынды Фараби айтатын «жалған дүниенің атрибуттары» тек өз заманында ғана өзекті. Уақыттың тегершігі айналып түскенде, кешегі «аузымен құс тістейді» деп тамсанғанымыз­дың біразы тарих көшінде шаң қауып, ұмыт болып жатады…
Осы жылдың ақпан айында талантты жамбылтанушы, аса көр­некті әуезовтанушы ғалым Рафат Әбдіғұлов дүние салды. Ғылыми атағы, басқа да марапат-сыйлықтары болмаса да, ол кісі қазақ руханияты үшін аянбай тер төгіп, артына мол мұра қалдырған нағыз білімдар жан еді. 66 жыл саналы ғұмырының ең соңғы сәтіне дейін ізденумен, еңбек­тенумен өткен шын зиялы адам болатын.
Рекеңмен таныстық-білісті­гіміз 90 жылдардың орта шенінде М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында басталды. Институтқа қарасты М.Әуе­зовтің музей-үйінде басталған таныстығымыз, кейін ерекше сыйластыққа, бауырдай жақын­дыққа ұласқан еді. Ол кісінің мез­гілсіз дүниеден озғанын есті­ген танып-білетін жандардың барлығы бірдей қатты қайғырып, ерекше бір күйге түсті. «Дүние – жалған» десті…
Алғаш көргенде қырықтың қырқасына шыққан ағамыз отыз­ға жетер-жетпес жігіт секілді сергек көрінетін. Ұзын бойлы, артық еті жоқ денесі тіп-тік болатын. Кейін алпыстан асып, одан зейнет жасына жетсе де ол кісі сол қалпын, жігіттік табиғатын сақтап қалды. Оны шал деуге ауыз бармайтын, сол жігіт күйін­де дүниеден озды.
Рекеңнің бүкіл ғұмыры өз­ге­лер­дің бақыты үшін, айнала­сын­дағы жандардың жайлы, жақсы өмір сүруіне арналғандай болады да тұрады. Өзінің өмір жолын ол кісі өте қызықты етіп айтатын. «Институттан кейін Балқаш ау­да­нының Желтораңғы ауылына мұғалім етіп жіберді. Ол жерде жақсы еңбек еттім. Бірақ жатсам-тұрсам Жамбыл музейіне қыз­мет­ке тұрсам, Жамбылдың өмірі мен шығармашылығын зерттесем деген ой көкейімнен кетпей қойды. Аудандық деңгейде сол кезең үшін бірнеше лауазымды қызметтерді ұсынды, соның бірде-біріне көнбей, ақыры де­ге­німе жеттім ғой», – дейтін. Есте сақтау қабілеті ерекше болатын, өмірдегі көріп-білгенін бүге-ші­ге­сіне дейін жіліктеп, тәптіштеп айтатын.
Өзінің ауылына, туған ортасы мен адамдарына деген ықы­ласы айрықша болатын. Жайшы­лық­та көнбіс, мінезі ауыр кө­­рі­­­нетін ағамыз өз ауылына, еліне қатысты әңгіме бола қал­ғанда, арқаланып шыға келуші еді. Әдетте ол кісі кез келген мәсе­леге қатысты әңгімесін «Біз­дің ауылда…» деп орағытып әрі­ден бастар еді. Бір оқиғаға немесе әлдебір кісіге қатысты сол ауыл­дағы тақырыптан өрбіген әңгі­ме­ге­ біртіндеп Л.Толстойдың,
А.Че­хов пен И.Буниннің, басқа да әлем әдебиетінің кейіпкерлері қосыла бастайды. Әңгіме бары­сын­дағы теңеулері, салыстырулары өте дәл әрі қызықты болатын. Өзіне жақын құбылыстар мен кейіпкерлерді сипаттай келе, соңында философиялық ой түйілетін. Екі тілге де өте жетік еді. Бірде жұмыс бабымен академик М.Қаратаевтың үйіне бар­ғанын жиі есіне алатын, ол кісі қандай кітаптар оқығанын сұраса керек. Содан Рекең өзі оқыған барлық орыс-қазақтың класси­ка­лық әдебиетін, теориялық еңбек­терді тізе жөнелсе керек. Сонда М.Қаратаев: «О, қалың-қалың кітаптар оқыпсың ғой, бала!», – депті. Соны әзілдеп жиі айтып отыратын.
Ойлы, ешқашан жеңіл-желпі сөз айтпайтын салмақты жан болатын. Әңгіме айта қалса, жүйе-жүйесімен, дәлелдерімен сөйлейтін. Қандай ортада болмасын, әлдебіреулердің ретсіз сөзі немесе жөнсіз қылығына сырттай отырып ыңғайсыз күйге түсіп, ұялып-қысылып отыратын. Бірде ғылыми конференция­ның материалдары жарияланып, бір жас аспирант Рафат ағаның ертеректе жарық көрген мақала­сын сол күйінде көшіріп, өз аты­нан жариялап жіберіпті. Әлгіні көріп Рекең өзі ұрлық істегендей қарадай қысылып: «Ойпырмай, мынау ұят болды-ау! Енді не істеймін!?», – деп шарасыз күйге түскені бар. Ешқашан өзінің лауазымды жандармен таныстық-білістігін, туыстығын жарияла­ған, бұлдаған жан емес. Қайта сон­дай әңгімелерден аулақ жүр­ген­ді қалайтындай көрінетін. Тіпті бір тұзы жеңілдеу жігіт­тер­дің «сенің орныңда болсақ біз өйтер едік, бүйтер едік» дегенін талай естідік. Сонда да селт етпей жымиятын да қоятын. Дос­тыққа мейлінше адал болатын және достарын әрдайым мақ­та­нышпен айтып отыратын.
Өмірінде шылым шегіп, іш­ім­дік ішпейтін, басы артық дырдуға жаны қас Рекеңнің негізгі уақыты еңбекке, үздіксіз ізденуге арналды. Мерзімді бас­па­сөзден бастап, көркем шығар­ма­ларды, түрлі танымдық кітап­тарды тұрақты оқып жүретін. Кез келген мәселеге қатысты өзін­дік ой-пікірін, ғылыми тұ­жырымын білдіріп отыратын. Келіспейтін мәселесін ашық ай­тып, конструктивті пікірталасқа әрдайым дайын тұратын. Жанында үнемі ақшасы болатын. Бірақ соны асқан үнемшілдікпен жұмсар еді. Әңгіме арасында, 90-шы жылдардағы дүрбелеңде бір­шама жинаған қаражатының түкке алғысыз болып күйіп кет­кенін айтатын. Онда да бір реніш-өкпемен емес, солай болуы керек дегендей. Ол кісі жиырма жылдай Алматыға өзінің туған ауылы Музей Жамбылдан қатынап жұмыс істеді. Қос-қостан көлігі бола тұра, қалаға үнемі автобус­пен қатынайтын.
Машина демекші, ертеректе ол кісі журналдан француздың «ситроен» атты көлігін көріпті. «Со­дан әлгі машинаға қатты көңі­лім кетті» деп жүретін. Күн­дердің күнінде ол кісі ақыры сол өзі көксеген «ситроенді» сатып алды. Сөйтсе, ол жерден ауамен көтерілетін, жайшылықта жерге жатып қалатын, қосалқы бөлшегі аз өте сирек кездесетін машина екен. Не сүйреуге көнбейтін, кез келген жерде жөндеуге келмейтін сол көлікпен Рекең біраз әуре болды. Бір үйдің адамдарындай болып кеткен бүкіл музей ұжымы көліктің қиыншылығына ол кісімен бірдей қиналып жүрдік. «Қап, мынау бір сау басына сақина болды-ау» деп үлкенді-кішіміз бір-бірімізге айтып қоямыз. Басқа көлікке салып алып бірде анда, бірде мұнда тасыған сол машина бәрібір дұ­рыс жүрмеді, құр бейнет болды. Күндердің күнінде Рекең әлгі машинаны қайта сатып жібер­ге­нін айтқанда, барлы­ғымыз «уһ» деп бірге қуандық. Содан бірнеше күннен кейін жұмысқа келген Рекең жымиып күліп: «Ұят болды!», – дейді. Бәріміз «Не боп қал­­ды!?», – десіп жатырмыз. «Ың­ғай­сыз болды, тағы алып қой­дым!», – деп күледі. «Нені!?». «Сит­роенді», – дейді Рекең. Сөйт­сек, тура сол өткендегідей, бірақ түсі басқа сол маркалы машинаны тағы да сатып алыпты… Әріп­тес­терді қина­майын деді ме, кейін ол туралы айтпайтын болды. Бірақ оны мінгенін ешкім көрген емес…
Ұзақ жылдар бойы жүйелі зерттегендіктен, ол Жамбылдың өмірі мен шығармашылығын өте терең білетін. Әсіресе, Сұраншы мен Саурық батырларға қатысты, Кенесарының Жетісу мен Қыр­ғыз­дағы жорықтары туралы жиі әңгімелеп отыратын. Қырғыздың Жаманқара атты батырын Сау­рық­тың «ақүйлі» етіп ұстаға­нын, оны Наурызбайдың қалай өлтір­генін тарихи деректерге сүйене отырып жүйелі баяндайтын. Рекең жамбылтану саласында өнімді еңбек етті. Әйтсе де, өзі жинаған, ауызша жиі айтып жүретін көптеген тарихи дерек­тері әлі де ғылыми айналымға енбеген күйі қалды ма деген ой келеді. Себебі, сол ортаның өткен тарихы мен бүгінгісін, адамдар­дың қарым-қатынасын жетік білетін Рекең Жамбыл шығар­ма­шылығына терең бойлай алды. Сырт көз байқай бермейтін, жалпылама топшылайтын жерлерді бұл кісі тап басып, аңызы мен ақиқатын тарқатып айтатын.
Р.Әбдіғұлов еңбектерінің ең бір өнімді де маңызды тұсы – М.Әуезовтің өмірі мен шығарма­шы­лығына арналды. 90 жылдар­дың ортасында музей-үйге ғы­лы­ми қызметкер болып келген ғалым осы жерде табан аудармай жиырма жылдай өнімді еңбек етті. Бір кездері М.Бөжеев, Б.Са­хариев, К.Сыздықов, З.Серік­қал­иев сынды талантты ғалымдар еңбек еткен, рухани орта қалып­тастырған музей жұмысына ол кісі белсене атсалысты. Т.Әкім, Т.Жұртбай, Б.Майтанов, Д.Қо­наев, А.Қуанышбаев сынды ғалымдармен тізе қосып бірге өнімді жұмыс істеді. Бұл М.Әуе­зовтің өмірі мен шығар­ма­шы­лық шежіресін, артынан энциклопедиясын, 50 томдық академиялық басылымын дайындайтын айрықша кезеңге сәйкес келді. Р.Әбдіғұловтың ең үлкен тарихи еңбегі – осы энциклопедияны дайындауы болатын.Мыңдаған мақалаларды тақырыбына сәйкес жазады деген мамандарға таратып беріп, соларды жинап, жа­лық­пай жүйеледі. Сол мақала­лардың жартысына жуығын өзі жазды. Осы еңбекті дайындауға 3-4 жыл өмірін арнады.
Сондай-ақ, 50 томның ішіне енген М.Әуезовтің жүздеген көр­кем шығармалары мен мақалала­рына ғылыми түсініктемелер жазды. Ертеден кешке дейін жалықпастан кітапханаларда, музейдің қолжазба қорында отыратын. Соның нәтижесінде М.Әуезовтің бұрын-соңды еш жерде жарық көрмеген көптеген еңбектерін тауып, соларды ғы­лыми айналымға енгізді. Олар­дың барлығын бірдей тізіп жату шарт емес, әйтеуір әуезовтанудағы ең соңғы жаңалықтардың негізгі бөлігін тауып, соларға ғылыми сипаттама берген Р.Әбдіғұлов болатын.
Құндылықтар өзгеріп, заманалар алмасып жатар. Уақыттың тезіне тек қана асылдың асылы, жақсының ғибратты сөзі ғана төтеп берер. Мыңдаған жылдар өтсе де халықпен бірге мәңгі жа­сай беретін сондай ең басты құн­дылықтардың бірі болып М.­Әуе­зов шығармаларының сақталып қалары айдан анық. Әрбір дәуірдің адамы өзінің өткені туралы немесе өз ортасын танып, келешегіне көз жібергісі келсе, жүгінер киелісі де сол М.Әуезов­тің туындылары болар. Адамның өзі дүниеден озса да оның артынан барып тұратын сауапты істері қиямет-қайымға дейін жалғаса береді дейді молдалар. Сол қа­си­ет­ті томдардың ішіндегі М.Әуе­зов шығармашылығының ұңғыл-шұңғылын тереңінен зерттеп, олардың жарық көруіне тікелей ықпал еткен Р.Әбдіғұловтың да есімі келешекке шеру тартып, ұрпақтың қажетін өтей бермек.

Мамай АХЕТ.