Сатираның жайы осындай
«Сатира – күштілердің қаруы» дегенге сенсек, қазіргі қазақ сатирасына бірлі-жарым кітаптарымен енген сатириктер «сол қаруды» белдеріне байлауын байлағанымен, көтере алып жүр ме деген сауалға жауап іздеп көрелік. Жауап – оп-оңай. Солардың шыққан кітаптарына үңіле талдау жасасақ болғаны.
Менің қолыма Александр Алханның «Пардон, пародия»!, «Күлкі – ғажап кеме», Көпен Әмірбектің «Шәмшінің әндері мен әзілдері», Кәдірбек Құныпияұлының «Кемпірауыз» пародияға құрылған сатиралық жинақтары түсті. Осыларды парақтап отырып, өзімізге өзіміз сұрақ қойған мәселелерге жауап тапқандай болдық.
Ең әуелі, маған осы кітаптары арқылы ғана таныс болған Александр Алханның шығармашылығына аздап зер салайық. «Күлкі – ғажап кеме», «Пардон, пародия» атты қос кітабы да қомақты әрі қалың. Енді сол қомақтылық пен қалыңдық сатираның жүгін көтере алып тұр ма деген сауалға жауап іздейік. Сөздеріміз дәлелді болу үшін, пікірімізді ортаға салалық. Әуелі «Күлкі – ғажап кемесін» алайық. Кітаптың аты да лайықты қойылмаған. Орысша оралым. Қазақ ешқашан да күлкіні ғажап кемеге теңемеген.
Енді сол қолдан жасаған «кемеге» мініп, саяхат жасап көрелік.
Кітаптың бірінші жартысы \шығарма иесінің тілімен айтқанда\ «Пардон, пародия!» деп аталады. Бұл бөлім Әбдіжәміл Нұрпейісовтен бастап,Шерхан Мұртаза, Төрегелді Шарманов, Ғафу Қайырбеков, Дүкенбай Досжан, Райымбек Сейтмет, Дулат Исабеков, Мұхтар Шаханов, Темірхан Медетбек, Мархабат Байғұт, Нұрлан Оразалин, Иран-Ғайып, Есенғали Раушанов, Ханбибі Есенқарақызы, Роллан Сейсенбаев,Күләш Ахметова мен Зейнеп Ахметова, Байдулла Қонысбек, Сәкен Иманасов, Әбдіраштың Жарасқаны, Серік Тұрғынбекұлы, т.б. толып жатқан ақын-жазушылар мен журналистерге арналған пародияларымен өрнектелген. Бұлардың бәріне жеке-жеке тоқталмай-ақ, ортақ кемшіліктерін айтсақ та жеткілікті. Пародиялар тым ұзақ, шұбалаңқы. Пародия деп айтуға да келмейді. Көп сөзділікке бой ұрған әрі езу тартар күлкі де жоқ. Ең болмағанда біреуіне болмаса да екінші біреуіне мырс етпеудің реті келмегені – пародия деп атаудың салмағын көтеріп тұрмағандығында болса керек.
Екінші жартысы «Сатириктер сапта тұр» деген атаумен берілген. Оның «біссімілдасы» қазақ сатирасының атасы Оспанхан Әубәкіровтен бастау алған. «Ос-ағаға шағым» деп аталатын өлеңі ұзақтау болса да кішкене сатираға жақын, бейім. Аздап болса да күлкі шақырады. Мысалға жүгінейік:
Айналайын Ос-аға!
Ыңғайлы деп осы ара,
«Ұр тоқпаққа» арқа сүйеп,
Өзіңізге шағынамын.
Бұл күні пара бермесең,
Өзіңіздің сөзіңіз,
Өзіңіздің сөзіңізбен
Сөйлейтін болдық көбіміз, –
деп басталатын өлең осы екпінінен таймай соңына дейін барған. Одан кейінгі «Оспанхан – классик» деген өлеңі тым шұбалаңқы. Аяғына жеткенше не айтпағын ұмытып қаласың. Ол аз десеңіз, «Сатириктің ізімен» деген бір өлеңі тағы да Оспанхан Әубәкіровке арналған. Оны қалай білдің дейсіз ғой.
«Бір дөй дене қазанбас,
\Оның бітім, пошымын
Адам айтып жаза алмас\
Ел мінбеген мәшине мініп келеді, –
деп басталатын өлеңі Ос-ағаңның өлеңімен үндес. Ол да солай басталады. «Оспанханшалар» деген бөлімдегі
Талпынсақ та жетпедік
Оспанханға қанша біз.
Есесіне жетерлік
«Оспанханшамыз», –
деп эпиграф қойылған «Хал сұрама, құрысын» өлеңі сол Ос-ағаңның «Ақырзаманның адамы» өлеңінің ізімен жазылған. Ізімен жазылса да Ос-ағаң өлеңінің маңына да жуықтамайды. Біз іздеген күлкі де, сатираның уытты тілі де жоқ. Тек ұйқас қуып бастан аяқ баяндап шыққан. Ары қарай тізер болсақ, «Иттік», «Әйелдердің салмағы», «Түкпірдегі ауыл», «Армансыз арбалар», «Не жоқ болса, сол қорлық», «Шұрқ тесік үй», «Нерв неден қағынды?», тағы басқа толып жатқан өлеңдер Ос-ағаңның өлеңдерін қайталау, солардың көшірмесі секілді. Тың ой да, осыған орай тың күлкі де жоқ.
«Кімісі мінеді?» деген өлеңінің басталуы тәп-тәуір:
Бәрінің де
Жылы-жұмсақ орында
«Сам» болғысы келеді.
«Шуақ шашқан
Кімге, онысы белгісіз»
«Шам» болғысы келеді.
Болмағанда «зам» болғысы келеді…
Тақырыптағы«кімісі» несі? «кім мінеді» десе, шекесіне тар келе ме?
Ал енді «Сатириктің монологі» деген өлеңі тура 200 жолдан асады. Айтары жоқ. Тек Ос-ағаңның шыққан өлеңдерінің тізімін жасаған. Ары қарай пародияға ұласып Мыңбай Рәштен басталып,Ғаббас Қабышұлы, Үмбетбай Уайдин, Қойшығара Салғарин, Сейіт Кенжеахметұлы, Көпен Әмірбек, Алпысбай Боранбайұлы, Мейірбек Ақынбеков, Берік Садыр, Еркін Жаппасұлы, Бейсебай Кірісбайұлы, тағы басқаларға тоқталған. Осыншама адамға пародия жазу оңай ма? Әрі олардың барлығын зерттеп, терең біліп барып, жазу керек. Олай емес, атүсті жазылған, күлкі шақыратын тұстары мүлде жоқ десе де болады.
Көпен Әмірбекке арнаған өлеңдері тіпті көп. Соншама арнау өлеңдері арқылы оның образын ашпаққа ұмтылған. Бірақ онысы сәтті аяқталмағанын өлеңдеріндегі қайталауларынан-ақ аңғарасыз. Алпысбай Боранбайұлына арнаған пародиялары да жетерлік. Бір тақырыпты шиырлай бергенімен, ішінде іліп алар ештеңе жоқ. Өлең санын көбейтуді мақсат еткені көрініп-ақ тұр.
Мұнысы сатириктің тақырып аясының тарлығын көрсетсе керек. «Оспанханның» ізімен жазылған өлеңдерінен де еш жаңалық таба алмадық. Ос-ағаңның өзі жазған өлеңдерінің қайталамалары ғана болып шыққан. Бұл Оспанханның өлеңдерін редакциялау ма, не екенін түсінбедік.
Енді ақын Кәдірбек Құныпияұлының «Кемпірауыз» атты пародиялар жинағына кезек берейік. Көркем жыр иесінің пародияға бет бұруы оқыс оқиғадай көрінгенімен, тұшымды дүниелері баршылық.
Ақынның Төреғали Тәшеновтің «Шүкірлік» деген өлеңіне жазған пародиясына зер салайық, Тәшенов:
Айға қарап ақырдым,
Күнге қарап кіжіндім.
Жерге қарап жекірдім,
Көлге қарап түкірдім.
Қара жердің бетінде
Сонда да аман, бүтінмін.
Аллаға айтам шүкір мың, –
десе, оны Кәдірбек «Дөңайбат»-ында:
Әкімдерге ақырдым,
Министрге жекірдім.
Әруағымды шақырдым,
Үкіметке секірдім.
…Сынға қамшы салдырмай,
Шенеунікті даттадым.
Дымын, түгін қалдырмай
Депутатты боқтадым.
Бойды билеп күпір мін,
Парламентке түкірдім.
Оппозиция сияқты
Сонда да аман, бүтінмін,
«Аллаға айтар шүкір мың!».
деп әжуалайды. Ешкім қарсы сөз айта алмастай орнын тапқан қағытпа ғой.
Менің қолыма түскен жинақтар туралы айтарым – осы.
Енді мінбеге шыққанымды пайдаланып, бірер ұсыныс жасауды жөн санадым.Шымкент облыстық сатира және сықақ театрын белгілі сатирик, осы өңірдің тумасы Садықбек Адамбековтың, республикалық қуыршақ театрын Оспанхан Әубәкіровтің есімімен атаса, жұртшылық қуана қол соғар еді-ау! Қуыршақ театрына Оспанхан ағамыздың атын беру туралы ұсыныс бұған дейін де айтылған. Шіркін, жүзеге асып кетсе, қазақ сатирасына деген үлкен құрметтің, қамқорлықтың бір белгісі болар еді. Бұл енді билік басында отырғандарға қаратылып айтылған сөз. Олар үкілі үмітімізге құлақ түрер деп сенеміз.
Толымбек ӘЛІМБЕКҰЛЫ