ҚАЗАҚСТАН ҰСТАНЫМЫ

Бүгінгі Сирия бұрынғы Сирия емес. Сан ғасырлық тарихы бар ежелгі Шам бүгінде бұрынғыдай қызығушылық емес, аяушылық тудырады. Бүгінгі Сирияның көрінісі, қорғансыз бала, қираған қала, жерінен жеріген босқын. Сол себепті де Сирия қасіреті – адамзаттың ортақ қасіретіне айналған. Құрбандар саны 500 мыңға жеткен Бағдат соғысын бейбіт жолмен шешу мақсатында ұйымдастырылған Астанадағы Сирия келіссөзі әлем елдерінен жаппай қолдау тапқаны сондықтан болса керек. Дамаскідегі дүмпудің дау-дамайсыз ретке келуіне жасалған бұл қадам қазақ жеріне әлем назарын аударуы да тегін емес. Еліміз бұл жиында тек ашық алаңқай ұсынушы ролін атқарса да, көзқарастар қақтығысы қанды қырғынға ұласқан тараптарды бір ортаға тоғыстыра алуымен және олардың қауіпсіздігін жоғары дәрежеде сақтай алуымен дараланды. Келіссөзге жиналған қонақтар мен әлемдік БАҚ өкілдері мұны байқамай қалған жоқ. Ғаламдық маңызы бар бұл басқосудың бұдан өзге қырлары мен сырлары жөнінде мамандардан сұрап көрген едік. 

---

– Астанада өткен Сирия дағдарысын бейбіт реттеу жөніндегі келіссөз әлем назарын қазақ жеріне аударды. Бұл бас­қосу­дың маңызы неде?
Шәріпбек ӘМІРБЕК, саясаттанушы:
– Түркия мен Ресейдің арасындағы жан­­жалдың тез арада шешілуіне Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың бітімгерлік саясаты әсер еткені әлемге белгілі. Сириядағы Азамат соғысының басты себептерінің бірі – ел­­дегі діни ағымдардың билікке таласуы. Си­­­риядағы басым діни ағымдар шииттер мен сунниттер болғанымен, билік елдегі аз­­шылықты құрайтын алавиттердің қолын­да. Сириядағы Азамат соғысында Иран шиит­­терге және алавиттерге, араб елдерінің ба­сым бөлігі және Түркия – сунниттерге, ал алавиттердің өкілі – Сирия Президенті Ба­­шар Асадқа Ресей көмектесіп отыр. Иран­­мен көршіміз, Түркия бауырлас ел, Ре­сей одақтас мемлекет. Сондықтан да осы үш елдің тіл табысуына Түркия мен Ресей ара­сындағы жанжалдың ушықпай тез ше­шілуі әсер еткендіктен, Қазақстан үш мем­ле­кет мойындаған бітімгер ретінде қабыл­да­нып отыр. Басқосудың маңызы – қарсы та­раптардың барлығын соғыс қимылдарын тоқ­татуға және келіссөздерді бастауға көн­діру. Бұл басты мақсат – Азамат соғысын тоқ­татудың бірінші қадамы ғана. Соған қа­рамастан 5 жылдан астам соғыс жүріп жат­қан елдегі атыстың тоқтауы және ке­ліс­сөз­дердің басталуы Түркия, Иран және Ре­­сейдің сыртқы саясатындағы үлкен же­тіс­тік деп айтуға болады. Ал осы елдердің ара­сындағы жанжалдың шешілуіне Қа­зақстан үлесінің мол болуы оны жаңа келіс­сөз­дер алаңы ретінде таңдалуына әсер ет­ті.

Сейілбек  МҰСАТАЕВ,  әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ­-­дың Сая­саттану және саяси технологиялар кафедрасының профессоры, саяси ғылымының докторы:
– Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тұрақсыз мүшесі ретінде тек келіссөз өтетін бейтарап орынды ұсынумен ғана шектелді. Келіссөзге жеті тарап: Ресей, Түркия және Иран келіссөздің гаранттары ретінде, Сирия ресми билігінің делегациясы, 15-ке тарта топтан тұратын Сирия қарулы оппозициясының өкілдері, БҰҰ Бас хатшысының Сирия бойынша арнайы өкілі Стаффан де Мистура мен АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі  Джордж Крол қатысты. Келіс­сөздің ерекшелігі – дауласушы тараптар бетпе-бет емес, делдалдар арқылы пікір алмасуы. Сирияның ресми билігі мен қарулы оппозиция­сының бір-бірінен көңілдері қалғаны соншалық, тек келіссөздің салтанатты  ашылуы мен жабылуы рәсімдерін­де ғана бір жерге тоғысты. Ал келіссөз кезінде бөлек-бөлек бөлмелерге орналастырылып, олардың арасындағы әңгімені ара ағайындық жасаушы тараптар жүзеге асырған.
Келіссөз кезінде дау туғызған мә­­селе­лер де орын алды. Мысалы, оп­позициялық қарулы топтардан құралған делегация өкілдері Иран әскери күш қолданып, сириялық қарапайым халыққа қауіп төндіреді деп сенімсіздік білдірсе, Сирия ресми билігінің өкілдері Түркияға нара­зы­лық­­тары барын жасырмады. Ал ке­ліс­сөзге қатыстырылмаған сирия­лық күрділердің қарулы топтары «Астана келіссөзінің шешімдерін мойын­дамаймыз» деп Сирия жерінен мәлім­деме таратып жатты. Дегенмен, Аста­на келіссөзі бейбітшілікке жет­кізе­тін ұзақ та ауыр жолдың бастамасы бола алды. Жабық  есік жағдайында өткен Астана келіссөзі алты жылғы атыс-ша­быстың бейбіт жолмен ше­ші­луі­не, жылдар бойы жинақтал­ған ашу-ызаның тарқауына игі ықпал етті.
23 қаңтарда Қазақстан СІМ басшысы Кайрат Абдрахманов екі күнге созылған келіссөз барысында жасал­ған қорытынды мәлімдемені ресми жариялады. Ресми мәлімдемеде «Оқ атуды толық тоқтату туралы режимге толық сәйкестікті, арандату­дың болмауын және барлық мәселелер бойынша қадағалап отыратын үш тарапты механизм жасау жайлы ше­шім қабылданды. Біз тыйым салын­ған ДАИШ-ке (ИЛИМ) қарсы күрес­тегі ұстанымымыз анық екенін рас­­тай­мыз және оны қарулы оппо­зицияның өзге бөліктерінен ажырату қажет. БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 2254 қара­рына сәйкес келіссөздер процесін бастауға деген өткір қажет­тілік туындап отырғанына сенім­діміз», – делінген. Сонымен қатар, Ресей, Ир­ан және Түркия бірігіп жасаған үш­жақты қорытынды мәлім­демеде «Біз 2017 жылы 8 ақ­панда БҰҰ құзіретімен Женева қаласында өтетін Сирия билігі мен оппозициясы арасындағы келесі келіссөздер раундына оппозициялық қарулы топтар­дың қатысу ниетін қолдаймыз. Біз халы­қаралық қа­уымдастықтың бар­лық мүшелерін БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 2254 қарарына сәйкес жүзе­ге асырылатын барлық іс-шара­лар­ға қолдау көрсе­туін сұраймыз. Біз БҰҰ ара ағайындық етуімен сирия­лық саяси процесті қамтамасыз ету, ғаламдық процестерге үлес қосу үшін астаналық платформада белсенді ынтымақтасуға шешім қабылдадық» деп тұжырымдалған.
– Кейбіреулер бұл басқосуды елі­міздегі «әлемге танылу» комплексінің бір көрінісіне балайды. Шындығында, әлемдік БАҚ-тың қазақ даласындағы ара ағайындық әрекет туралы  жарыса жариялауы қай қазақтың да құлағына жағары сөзсіз ғой. Ресей мен Түркия, Иран мемлекеттерінің бастамасымен келiссөз өткiзуге алаңқай ұсынған Қазақ­станның бұл процестегі ролі туралы айтсаңыз?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Әрине, әлем көз тігіп отырған жан­жалдарды шешуге Қазақс­тан­ның белсенді араласуы оның ха­лы­қ­аралық бе­деліне әсер ететіні белгілі. Алайда Түркия мен Ресей арасындағы жанжалдың шешілуінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың екі мемлекет Президенттерінің алдын­дағы беделі екендігі даусыз. Жоғарыда атап өт­кеніміздей, келіссөзге ша­қы­рылған саяси топтардың барлығы да өздеріне көмектесіп отырған елдер ұсынған Қазақстан территориясын келіссөз­дер алаңы ретінде мойындады және келіссөздерге қатысты.
Сейілбек  МҰСАТАЕВ:
– Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік кең­есінің тұрақсыз мүшесі ретінде тек келіссөз өтетін бейтарап орынды ұсынумен ғана шектелгенімен, мұндай қадамның жауапкершілігі ауыр, өзіндік тәуекелдері де бар екенін ұмытпайық. Қазақ елі, Елбасы осының барлығын елеп-екшеп, байыппен шешім қабылдады. Келіс­сөзге дайындық кезеңі ауыр әрі ұзақ жүрді.  Алты жыл бойы келісімге келе алмай, бір-бірін жаудай көретін, қырық пышақ болып жүрген тарап­тардың басын қосып, келіссөзге жинау де­геніңіз оңай шаруа емес. Астана келіссөзінің басты миссиялары Сириядағы дау-жанжал­ды реттеу жолдарын іздестіру, оқ атуды тоқтату режимін орнататын тетіктерді табу, бейбітшілік орнатуға негіз қалып­тастыру еді. Бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев келіссөзге қатысу­шылар­ға арнаған үндеуінде «Қазақ­с­тан Сириядағы жағдайды шешудің бірден-бір жолы – өзара сенім  мен өзара түсіністікке негіздел­ген келіс­сөздер деп есептейді», – деп атап көрсет­ті. Астана процесі өз миссиясын атқарды деп айта аламыз.
– Келіссөз нендей нәтижемен аяқталды, оның елімізге тигізер әсері қандай болмақ?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Астанадағы бас­қосу қарсылас та­­рап­тардың ке­ліс­­сөздерді жал­ғас­­тыру­ға мүдделі екен­­дігін көрсетті. Бұл келіссөздердің басты жетістігі деп айтуға болады. Әлемдік басылымдар «Астана процесі Женеваға бастар жол» деп жапа-тар­мағай жазып жатуы келіссөздердің нәтижелі бол­ғанын көрсетеді және Сириядағы Аза­мат соғысының аяқталуына мүд­де­лі болып отырған Ресей, Түр­кия жә­не Иран үшін де жаңа келіссөздерге не­гіз болмақ.
Сейілбек МҰСАТАЕВ:
– Сириялық ресми биліктің делегациясын бастап келген БҰҰ-дағы Сирия өкілі  Башар әл-Жәфари «Астана кездесуіндегі ең маңызды нәрсе — келіссөзге қатысушы тараптар бірауыздан қорытынды декларация қабылдай алды» деп ризашы­лы­ғын  білдірді. Әлемдік  қа­уым­­дас­­тық Астана келіссөзіне Сирия билігі мен оп­позициясының арасындағы ті­келей диалог орнату­дың, гибридті со­ғысты бейбіт жолмен тоқтатудың тиім­ді тұғыры бола алды деген баға берді. Сонымен, басы Астанада бас­талған Сириядағы жағдайды реттеу жөніндегі келіссөз 2017 жылғы 8 ақпанда Женева қала­сында жалғасын таппақ. Ал Қазақ­стан болса, БҰҰ Қауіп­сіздік кеңесінің тұрақсыз мүшесі ретінде ғаламдық маңызы зор Сирия дағда­рысын шешу миссиясы бастау алған, Астана процесін жоғары деңгейде ұйым­дастырып, ойдағыдай өткізе алған бейбітшілік сүйгіш ел ретінде дүниежүзілік тарихта мәңгі қалатын болды.
– Шындығында, бүгінгі күні әлемді алаңдатып отырған Сирия тақыры­бының оңтайлы шешімін табуына себепші бола алсақ, біз үшін абырой екені рас. Алайда, осы Сирия қасіретінен сабақ алу жағын ескере бермейтініміз неліктен?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Сирия жанжалының саяси, діни және экономикалық себептері терең талдауды қажет етеді. Бірақ бас­ты мәселе – діни бөлшектелу. Ливан, Сирия, Ирак  тарихы  діни  бөлшекте­лу­дің ел тәуелсіздігіне үлкен нұқсан келтіретінін көрсетеді. Екінші бір мә­селе – халықты демо­к­ра­тиялық бас­қаруға үйрету. Халық­тың билікке ара­ласуы сауаттылыққа  тәуелді нәрсе. Үшінші мәселе – елдегі саяси күш­тердің билікке араласу про­цесін реттеп отыру қажет. Толық шек­теуге де болмайды және барлығын бір топтың қолына да беруге болмайды.
Сейілбек МҰСАТАЕВ:
– Адамзат тарихының кез келген кезеңіндегі қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік жіктелудің (стратификация) негізінде жатқан «біздікі» және «бөтендікі» дейтін  әмбебап пси­хологиялық айқындауыштар бар. Ұлтымыз, дініміз, тіліміз, еліміз, жынысымыз, жасымыз, кәсі­біміз, т.с.с. толып жатыр. «Біз-бө­тен» болып жіктелу қоғамның дамуына ғана емес, түрлі соғыстарға да, қуа­ныш­пен қатар қайғы-қасіретке де, өрлеу мен құлдырауға да, жалпы адамның бүкіл өміріне өзінің әсерін тигізіп келеді. Алғашқы қауымдық құрылыстағы ру-тайпалық тәртіптің де, одан кейінгі дәуірлердегі діни, мәдени, ұлттық ерекшеліктердің де астарында «біздікі-бөтендікі» дихотомиясы (грекше «ди» – екі, «томия» бөліну, жарылу) жатыр. Адам бала­сының психологиялық тұрғыда «біз­дер» және «бөтендер» болып жіктелуі түрлі соғыстармен қатар, геноцид (грекше «ген» – тек, ұрпақ, «цид» – өлтіру, қырып-жою), нәсілшілдік, апартеид (африкаанс тілінде «шеттету, бөлу»), дискриминация (латынша «бөлу», «түртпектеу»), ксенофобия (ксено – бөтен, фобия – қорқыныш), исламофобия (мұсылмандардан қорқу), синофобия (қытай атаулыдан қорқу), шовинизм (француз солдаты Николя Шовеннің есімімен байланысты туындаған ұлттық астамшы­лықты, өзге ұлттарды дискриминациялау мен қанауды білдіретін ұғым), антисемитизм (семит тіл тобындағы еврейлерге қарсылық), экстремизм, терроризм сияқты толып жатқан жағымсыз «фобиялар» мен «измдер» адамзатқа қарсы жасалатын қылмыс­тардың да бірден-бір себебі.

---

Ғалым ЖҮСІПБЕК, АҚШ, Вашингтон «Қайта өрлеу» институтының сарапшысы:
– Астанада өткен Сирия дағ­да­рысын бейбіт реттеу жөніндегі келіссөздің маңызы зор деп ойлаймын. Ең алдымен бұның адами гу­мани­тарлық жағы өте маңызды. Се­бебі, Сириядағы қантөгісті адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған азаматтық соғыстың ең асқынған формасы деп сипат­тауға әбден болады. Бұл діни (дін аралық, дін іші), этникалық, саяси, гео саяси қайшылықтар билеген және алпауыт сыртқы күштер араласып отырған қақтығыс болып тұр. Бұған АҚШ та, Ресей де, Түркия да, Иран да, Сауд Арабиясы да тікелей араласуда. Тәуелсіз деректерге қарағанда жарты миллионға жақын халық қырылған, соның ішінде көптеген бала бар. Соғысушы жақтар тарапынан химиялық қару да қолданылған, тұтқындар азғындықпен азапталған. Миллиондаған босқын шетелге қашқан. Жалпы, бұл дағдарыс бүкіл адамзат үшін ғасырлар бойы ұятты қара дақ болып қалатын сияқты. Сондықтан Қазақстанның бұндай дағдарысты шешуге мұрындық болуы өте маңызды.
Екіншіден,  Астанаға Ресей, Түркия, Иран сияқты ел өкілдерінің келуі және АҚШ-тың да қарсы шық­па­уы, осынау күштердің Қазақстанға  деген  сенімділігінің айғағы. Бұл сенімділік еліміздің көп векторлық сыртқы саясатының бір жемісі. Осы саяси стратегияны көп сынағандар болды. Алайда, ешқандай алпауыт күшпен жанжалдаспай, оның ықпалында да қалмай, өзіндік саясатын жүргізе білу ғана осындай сенімділікті туғызса керек. Астана келіссөзі сияқты бастаманы басқа жерлерде өткізу оңайға соқпас еді.
Астана келіссөздері Қазақстанның Ресейден де, Түркиядан да бөлек, өзіндік мүддесі мен ұстанымы бар екенін көрсетті десе де болады. Біздің дипломатиямыз­дың одан ары дамуына оң әсерін тигізетіні анық. Алай­да, бұл практикалық  жағы. Ал Сириядағы қыр­ғын неге басталды? Бұл басқа сұрақ. Орта Шығыстағы елдер (әуел баста Сирия, Ирак, Мысыр) қазіргі аянышты жағдайға қалай жетті? Иран мен Түркиядағы кейбір исламшыл саяси топтардың Сириядағы жағдайдың асқынуына қандай әсері болды? АҚШ пен Ресей неліктен осы жанжалға белсенді араласты? Елімізде осындай сұрақтарға байыпты және ғылыми тұрғыдан жауап беретін күшті теориялық аналитикалық негіз­деме болу керек. (Бұл жерде әр түрлі қитұрқы теорияларды (теории заговоров) айтып тұрған жоқпын). Және де бұл аналитикалық зеттеулер этнографикалық, тарихи зерттеулерден нәр алса да, олармен шектелмей заманауи саяси және қоғамдық аналитикаға негізделуі керек. Бізде және басқа да пост кеңестік елдерде кейбір саясаттанушылардың өзі қитұрқы теориялардың (теории заговоров) жетегінде кетіп қалатыны бай­қалады. Осы теориясымақтар көршілерімізден келетін секілді. Әр нәрсені оп-оңай түсіндіре кететін осынау теориясымақтар, әрине,  ғылым да, шынайы аналитика да бола алмайды. Жалпы, бұл тек посткеңестік елдердің ғана емес, көптеген мұсылман коғамдарының да үлкен проблемасы. Кейбір деректерге сүйенсек, мұсылман коғамындағы оқыған, білімді азаматтардың жетпіс пайыздан астамы осы қитұрқы теорияларға сенеді екен. Алайда, егер де қайсыбір қоғамда кикіл­жің, қақтығыс туып жатса, бұл ең алдымен сол қоғам­дағы алауыздықтың айғағы, береке-бірліктің жоқтығы мен қоғамдық институттардың болмауының немесе кенже қалуының салдары.
Келіссөздерден айтарлықтай нәтиже күту өте қиын. Дегенмен, Сириядағы соғысушы жақтардың (кейбір негізгі үлкен топтар келуден бас тартса да) және де Ресей, Түркия мен Иран сияқты сыртқы күштердің келіссөзге келуінің өзі дәл қазіргі шарттарда айтарлық­тай жетістік. Осы Сирия қасіретінен сабақ алу жағы да өте маңызды. Ақпарат көп, алайда қайшылық та көп. Батыс Асадты кінәлайды, Ресей оппозицияны. Алайда, Орта Шығыс елдерінің қоғамына назар аудару керек. Жалпы, этникалық болсын, діни негіздегі болсын популизм басым. Бұл алқапта Мысыр, Түркия, Сирия, Ирак сияқты заманауи ұлттық мемлекеттер, Сауд Арабиясы мен Иран секілді діни идеологияға негіздел­ген мемлекеттер кұрыла бастағанда көптеген системалық қателер жіберілді. Олар әрдайым біреуге қарсы мемлекет (реакция) ретінде  құрылды. Яғни біреуге қарсы шығу ұлттық идеология ретінде негізге алынды. Бара-бара бұл ұлттық идентификацияда я бізденсің, я дұшпансың  дейтін ақ-қара дүниетанымына алып келді. Діннің саясилануы тағы бар. Сирия ХХ ғасырда бүкіл Орта Шығыс елдерін жалмап алған осы процестің шарықтаған шегі болды. Бағзы уақытта бұл елде бүкіл әскери офицерлер тек бір діни топ өкілдері (алауиттер) болып шыға келді.
Сирияда өзгерістер эволюциялық жолмен жүруі керек еді. Ал Башар Асад бастаған билікке реформалар жасауға көп мүмкіндік берілмеді. Ақыры қан төгілді, екі жақтан да арандатушылар шықты. Алайда, Сирия­дағы Рамадан Аль Бути сияқты мұсылман қайраткерлер уақыты келе үлкен (қалалардағы бай әулеттермен арада ға­на емес) алауиттер басқарған Сирия басшы­лығы мен сунниттік көпшілік  арасында да сенімділік орнайды деп сен­ді, осы жолда көп жұмыс істеді. Бірақ Шаббиха тә­різдес, Башар Асадқа бағынбайтын қарулы алауит топтар мен бейбіт оппозицияға бағынбайтын, тіпті оларды кәпір деп санайтын джихадист исламшыл­дарға  қантөгіс керек болды. Сыртқы күштердің әсері тағы бар.
Десек те, жоғарыда  айтылғандай Сирия қоғамында секталық (алауит-сунни), этникалық (араб тілдес-күрд) және жалпы дүниетанымдық бөлінушілік болма­ғанда (күрдтер ондаған жылдар бойы азаматтық ала алмай келді), арандатушылар дәл бұндай табысқа жетпес еді. Діннің саясилануы, суннит мұсылмандарды бру­тализацияға ұшыратып, ойларын өш алу, кек қайтару ұғымдарының тұмшалап алуы – Сирияда терроршыл ұйымдардың дамуына жағдай жасады.
Мамандарға мәлім, 1995 жылы соғыс аяқтал­ған Боснияда халық әлі күнге бір-бірімен араласпайды, бөлек анклавтарда тұрады. Сириядағы қантөгісте 500 мың адам көз жұмды. Халықтың жартысы бос­қын­ға айналды… Бұл жаралар қалай жазылады? Бейбіт өмірге қадам бір жерден бастау алу керек қой. Сон­дықтан да Астана бастамасы өте маңызды.

Дайындаған
Айнара Ашан.