Мәтжан би. Сөз білем дегендердің өзі ығысып жол берген, заманында шашасына шаң жұқпас дүлдүл атанып, бір қауым елдің жел жақтағы панасындай болған, таңдайы жарылып туған төбе бидің өзі еді. Оның да заманы атыс-шабыс, қулық-сұмдықтан кенде емес болатын. Қыр жайлаған елдің дауына түсіп, әділ төрелігін айтып, бір-біріне көз алартқан екі жақты  пәтуаластырған сұңғыла Мәтжан бидің қадіріне жете білгенде, қазынасы да мол еді-ау. Талай ұрпақтың азығы болған оны да бірде шайқап, бірде төгіп, бүгінгі күнге де жеткіздік. Бұл жолда талайлар көз майын тауысудай-ақ тауысты. Дегенмен де, ішкі дүниесінде сәулесі бар оқырманды қуантуға тиісті тың дүниенің жарыққа шыққанына көп бола қоймапты. Белгілі қаламгер Отыншы Көшбайұлының «Би Мәтжан» атты деректі романы жуырда қолымызға тиді. Әбіш Кекілбаевша айтқанда «шен тақпаған, шекпен кимеген, мөр ұстамаған» Мәтжан бидің қатарынан сөз асырып, атақ пен абыройға ілігіп, дүйім елдің шексіз сүйіспеншілігіне бөленуінің сыры неде?

Жусанды далаға шен жете қой­маған, мөрдің не екенін ұстап көрмеген мамыражай кезеңде бы­лайғы елдің бәрі бір-біріне құ­шақ ашып, төрін ұсынды ма? Қы­дыр көріп, алды мыңғырған мал­ға толы, жайқалған дәулет­ті­нің де күндердің бір күнінде өз дүниесі өзіне жау болып шығарын кім білген. Барымта, қарымта сын­ды әріректен келе жатқан, әр ауыл­дың шаңын бұрқ еткізіп, аза­маттарын «қап бәлем» деп кі­жінтіп, атқа қондырған жағ­дай­лар қыр төсінде ауық-ауық болып тұрған. Одан қалды, Құ­дай­дың қара суы жетпейтіндей құдыққа таласып, сойылға жығылған, басы таңылғандардың әділдік дәметіп, сөз құдіретіне сүйенген билерге келіп жүгінбегенде кім­нен араша сұрайды. Үміттеніп кел­ген төрдегі биің ағайыным деп бұра тартпай, ащы да болса ақи­қатты жақтайтын кемеңгер бол­са  жақсы. Ал енді туралықтың емес, туысқандықтың туын кө­теруді ойлайтын көп пенденің бі­рі болса ше. Маңдайы тасқа со­ғылып, тауы қайтқандар мұндай жағ­дайда әділдікті кімнен іздеп, қай күштіні пана тұтпақ? Міне, қазақ сахарасының кең сахнасында жүздеген жылдар өнер көр­сетіп, өз миссиясын адал ат­қар­ған, бетің бар, жүзің бар демей туралықтан таймаған ­би­­лер­дің маңызы осы жерде айқын се­зі­леді. Тура айтып, туғанына жақ­паса да, қара орман халқының айрықша махаббатына ие болған санаулының бірі жарықтық Мәт­жан би еді. Мәтжанды Мәтжан етіп, төрге шығарып, алқалы әлеу­метті аузына телмірткен де оның ақ жолдан ауытқымай, әділ­дік атты киелі құндылықты өле-өлгенше жақтап өтуінде бол­са керек. Тілі мен жағына сүйе­ніп, екі төбенің арасындағы ауыл­дың дау-да­майын шешіп, ты­­мақты пендені «пай-пайлатып» там­­сант­қан талай билерден айыр­масы да, ерек­шелігі де Мәтекеңнің әділ­дік­тен ауытқымай ғұмыр кеш­кен­дігінде. Өз мінін түзей алмай, өз пенделігінен аса алмай жүрген қа­тардағы көпшіліктің әйтеуір адам баласында аса сирек кезде­се­тін қасиетке ие сұңғылаға, оның ізгілікті болмысына ынтық бол­май тұра алмайды. Қатарынан асып туған біртуар бидің әділ­дігіне пәтуасы астасқан адал ше­­­­шімін мойындап, оған бас ұрудың өзі – ықылым замандардан бермен мұрты бұзылмай келе жат­қан жусанды даланың жазыл­маған заңы болатын. Қанша жер­ден қазан төңкеріп, терте бұзар тен­тек болсаң да, осы заңға ба­ғынуың қажет. Сонда ғана қайы­рымдылығы мен қаталдығы қа­тар жарысқан өмір атты ала­манда бір сүрініп, бір тұрып сен де қа­тарға қосыласың. Қаймағы әлі бұзыла қоймаған, сағы сынбаған қазақ қоғамындағы тұтас әлеумет түгел мойындаған билік пен билер деп аталар дегдар институттың басты талабы осы еді. Ал Мәтжан би болмыстарына адалдық, ту­ралық, шешендік, тіпті көріпкел­дік түгел сыйған би атты әділ би­лік салтанат құрған тұтас дәуірдің соңғы сарқыншағы болатын. Отыншы Көшбайұлы атал­ған деректі романында билер дәуірінің тыныс-тіршілігін, шынайы бейнесін тереңінен зерттеп, көркем кестелей білген.
Тың туындыда жеті жұрт ке­ліп, жеті жұрт көшкен өлкенің сол кезеңдегі әлеуметтік бет-бей­несі, көршілерімен ара қатынасы, бас­қа да толып жатқан ірілі-ұсақ­ты жайттар деректер арқылы баян­далады. Бір жағынан қазақ да­ласына  дендеп еніп келе жатқан орыс отаршылдығы, бір жағынан қылышы қайқаңдаған Хиуа хан­дығы сынды екі оттың ортасында қалған түбектің халқын қайт­кен­де зұлматқа ұрын­дырмай, аман-есен алып шығамыз деп уайым кеш­кен­дердің арасында Мәт­жан би де бар еді. Иегі жаңа ғана түбіттенген Мәтжанның ел­дің ауыр тұрмысын жалтақта­май айтып, Хиуа ханына Хорезм ойын­­дағы сулы жерден жер сұрап алып, сол жерге елді қоныстан­дыруы да оның қандай сын са­ғаты соқ­пасын, аузына қараған ха­лықтың мүддесі үшін ештеңе­ден тай­салмайтындығын білдірсе керек. Жалпы, өткен ғасырлар­да­ғы мы­сықтабандап келе жатқан орыс­тандыру саясатын алғаш сезіп, дабыл қаққан да қазақтың игі жақсылары еді. 1902 жылы Түркістан­дағы өткен елеусіздеу бір тойға сахараның барлық ай­мағынан ықпалды деген меймандар ағылады. Хатқа тіркелген қо­нақтардың арасында Шәкәрім қажы, Мәшһүр Жүсіп, Әлихан Бөкейханов сынды ерен тұлғалар да бар еді. Олар қымыз ішіп, кер­тіп қазы асап, әншілер мен жыр­шылардың өнеріне масаттанып қана қойған жоқ. Барлығының уайымы отаршылдық саясатымен бірге хақ дініміздің адал кей­піне дақ түспес пе екен деген үрей болатын.  Осы жиынға Маң­ғыстаудан Мәтжан да ат желдіріп же­теді. Аумалы-төкпелі кезеңде Ал­ланың тура жолынан таймай, ел­дігіміздің еңсесін тіктеу, ер­теңгі өскелең ұрпақтың келешегі қа­лай болмақ турасында тебі­ре­ніп сөз сөйлейді. Ұлтымыздың сол заматтағы кіл қаймақтары бас қосқан алқалы жиынның маңы­зы мен тарихымыздағы ұлт­ты ұйыстыру жолындағы роліне бо­лашақта бағасы берілер. Міне, осын­дай деректер молынан жо­лы­ғатын еңбектің оқырман қауым­­­ды ойлантып қана қоймай, дала демократиясының биік ұсты­ны – бастауында билер тұр­ған билік институтының шұрай­лы өлкеміздің түкпір-түкпірінде кездесетіндігіне шүкіршілік ет­кі­зеді.
Автор сонымен қатар, осынау ең­бегінде «Адайдың жеті қай­қы­сы» атанған әнші-жыршылардың тағдыр-талайына да үңіліп, олар­дың бас кейіпкермен арадағы қа­рым-қатынастарына тоқта­ла­ды. Жүздеген әулие тыныстап жат­қан өлкенің өзіне тән ерек­шеліктері кітапты парақтаған сайын алдыңнан шығады. Тағ­дыр шешті қылбұрау кезеңдегі ел аға­ларының ұстанған дала дип­ломатиясының сан алуан қыр­лары, жаулық іздеп жұлқына жет­кендердің көкірегін басқан баһадүрлердің, құрығына қасиет қонақтаған, төрт түлігі иен далаға сыймай жатқан байлар мен ау­зын­дағысын өзгеге жырып берген сахилардың бізге белгісіз қыр­­ларын оқып, бірде шаттанып, бір­де еріксіз күрсінесің. Әңгіме өзегіне айналып отырған туын­ды­ның басты ерекшелігі де осы бол­са керек. Тұтас өлкенің басынан бағы аумаған кезеңдегі бүкіл құрылымын көз алдыңа әкеледі. Ол кезең кеудесінде жаны, сәу­лесінде санасы бардың киелі сөз­ге тоқтап, «ұялатын үйдің та­балдырығын Отпан таудан да биік» санайтын ірілік пен мәрт­тікке толы сәулелі шақ еді. Түбі опа тапқызбайтын қызылды-жа­сылды дүниеге қолдың кірі деп қарап, елдің бірлігін биік мақсат деңгейіне көтерген Мәтжан би сынды дала данышпандарының да арманы бар ма екен… Дүние-ай десеңші, дуадақ қонған бозтө­бе­дей болып алыстан мұнартатын сол асылдардың да ғазиз сүйегін қорлап, құдыққа тастаған кесір кезең есіңе түскенде өзегіңді өр­тер өкініш алқымыңнан ала ке­теді. Иә, бәрін айт та, бірін айт, кө­мейінен сөз құйылған қайран Мәт­жан бидің кешкен ғұмыры қа­зақ сөзінің шаңырағына пе­ріш­те ұя салған ақжарылқап бір заман екен-ау.
Өңірдің талайлы тағдыры мен та­рихының белгісіз қырларын баян­дайтын көптеген дүние жазып, қолтығы жыртылған сәй­гүлік­тей елестейтін Отыншы Көш­байұлының сиясы кеуіп үл­гер­меген жаңа дүниесіне ақ жол ті­лейміз.

Кенжебек Тұманбайұлы.