Жалпы тәрбие мен ұлттық тәрбие
«Балам деген жұрты болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын. Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы. Мойындағы борышты білу – білім ісі,
борышты төлеу – адамшылық ісі». Ахмет Байтұрсынұлының жүз жыл бұрын «Қазақ» газетінде жарық көрген бұл ойлары әлі де маңызын жойған жоқ. «Біз болашақ тізгін ұстар жастарымызды қалай тәрбиелеп жүрміз?» дейтін сұрақ әр кезеңде де өзекті. Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта біз де қолымыздан келгенше жастар саясатын жүзеге асырып келеміз. Ол еңбегіміздің қандай нәтиже беріп жатқанын әркім әрқалай бағамдайды. Кезінде М. Жұмабаев «Мен жастарға сенемін» деп жас буыннан үлкен үміт күтсе, Қ. Аманжолов «Сен неткен бақытты едің, келер ұрпақ» деп келер жылдарға қызыға қараған. Бүгінгі жастар шынында да үлкендер сенімін ақтай алды ма? Көңілде бүгінгі жеткіншектер «Саудасы – ар мен иманы, Қайрат жоқ бойын тыйғалы. Еңбекпен етті ауыртпай, Құр тілменен жиғаны» деп Абай сынайтын заман ақыр жастарына айналып кеткеннен сау емес пе деген күдік те жоқ емес. «Дөңгелек үстеліміздің» бүгінгі саны қазақ жастары тақырыбына арналады.
– Қазіргі жастардың білім-ғылымға ұмтылысы, көрсем-білсем деген қызығушылығы жоғары. Бәрі де жақсы, сапалы өмір сүргісі келеді. Алайда жақсы өмірге ұмтылыс жолында рухани байлықты жолда қалдырып, материалдық игіліктерге жаппай ұмтылыс таныту көңілге алаң ұялатады. Байлық пен мансап бүгінгі жастардың мақсатына айналып кеткеннен сау ма деген де ой туады. Сіз қалай ойлайсыз?
Шәріпбек ӘМІРБЕК,
саясаттанушы:
– Жалпы жастарға тән білімге, танымға деген құлшыныс біздің жастардың бойынан да табылады. Бірақ қоғамдағы құндылықтар жүйесі оларды белгілі бір қарқынды даму траекториясына бағыттай алмай отыр. Мысалы, жастарды жігерлендіретін, жетістікке бастайтын алғашқы құндылықтар баспалдағы – білім. Біз осы ұғымды жастар қалай қабылдап түсінеді, соның негізінде қандай ұстаным қалыптастырады деген мәселеге зерттеу жүргіздік. Өкінішке қарай, ресейліктер «знание – сила» деп түсінсе, ағылшын жастары «ақыл», «ақпарат», «жетістік» деп қабылдайтын білім ұғымын біздің жастарымыз тек диплом сөзімен байланыстырады екен. Осыдан-ақ қабылдау деңгейінде қате түсінік қалыптасып отырғанын көреміз. Осының өзі елімізде жаппай диплом алу үшін ұмтылыс көп болғанымен, шын мағынасындағы білім алу үшін талпынатындардың аздығын байқатады. Сондықтан «білім» құндылық ретінде жастарды жасампаздыққа жетелемейді. Екіншіден, жастар еліктейтіндей, өз күшімен жетістікке жетіп жатқан ұлгі тұтарлық тұлғалар да аз. «Аузы қисық болса да бай баласы сөйлесін» деген қағида жаңа құндылықтарға негіз болуда. Маған бір танысым, мынадай оқиғаны айтты. Жанжалдасып қалған мектеп оқушысы қарсыласына: сен менімен ұрсысу үшін үйіңде пәленбай мың ақшаң болуы керек» деп талап қойған. Бұл әлеуметтік жіктелістің мектепке де жеткенін көрсетеді. «Әлеуметтік лифт» жұмыс істемегендіктен, жоғарыға өрлеудің тек бір ғана амалы бар – мансап қуу. Бірақ ол үшін байлық болуы керек. Формула тым қарапайым, бірақ ол қоғамдық сананы толық жаулап алған.
Дәурен БАБАМҰРАТ,
Болашақ қозғалысының жетекшісі, Алматы қаласы Қоғамдық Кеңесінің мүшесі, саясаттанушы:
– Біріншіден, мен сізбен толықтай келісемін. Алайда салыстырмалы түрде алып қарасақ, бұл бір жақты пікір. Жастардың барлығы тек қана ақша қуып кетті деп айта алмаймын. Десе де қоғамда бұның көріністері жетерлік. «Басты мақсат – еңбек ету емес, қалай да ақшалы болу» деген ұран тек қазақ арасында ғана емес, бүкіл әлемде белең алған үдеріс болып отыр. «Арыңды сатасың ба, біреуді алдайсың ба, әлде адал кәсібіңмен табасың ба маңызды емес, ең бастысы мал тапсаң болды» деген қағида ғаламдану кезеңінің басты ұстанымына айналып барады. Өкінішке қарай, осындай ойдың жетегімен жүрген қазақ жастары көбейіп келеді. Оның басты себебі – тек қана өзін сүйгіштік. Отан сүйгіштік жоқ, Алла сүйгіштік жоқ, туған сүйгіштік жоқ, тек қара басының қамын ойлайтындар осы ойды өмірлік ұстанымына айналдырған. Осылайша қатты эгоизмдену біз үшін қауіпті. Алайда бұл бүкіл қазақ жастарына тән құбылыс деп айта алмаймын. Тәуелсіздік алған жиырма бес жыл ішінде мемлекеттік қызметте, бизнес саласында, білім беру саласында болсын елі үшін жаны ашып, жанкештілікпен жұмыс істеп жүрген жастарымыз жоқ емес. Біздің мақсат пен мүдде – осы балансты дұрыс сақтап отыру. Тек қана өзін сүйіп, өз рахаты үшін өмір сүретін жастар қатары отанын сүйетін, ұлттық рухы мықты, білім-білігін еліне адал қызмет етуге арнайтын жастардан асып кетпеуі тиіс. Ол үшін патриоттық сезімді арттыру бағытындағы жұмыстарды тоқтаусыз жүргізе беруіміз керек.
Ермек НҰРЫМОВ,
Алматы қаласы физика-математека бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің психологы:
– Біз ешкімге бай болма немесе мансаптың артынан қума деп айта алмаймыз. Егер сен бай болмасаң немесе мемлекеттің бір беделді қызметінде отырмасаң сенің орныңда өзге біреу отырады. Мәселе байлық пен мансапта емес. Адамның адамшылығында. Бұл үшін ұрпақ тәрбиесіне аса мән беру маңызды.
Ата-бабаларымыз ұрпағының салиқалы да білімді болғанын медет тұтты. Дұрыс жолды шындық пен кешірімшілдіктен, мейірімнен іздеді. Ақиқат пен оның қағидаларына мән бергендердің сөзі өтті, өнегесі көпке жетті. Елбасымыздың «Балабақшадан бастап мектептерде, колледждер мен жоғары оқу орындарында, әскери орындарда біз балаға тек білім беріп қана қоймай, тәрбие беруді де назардан шығармаумыз керек» деген сөзі тәрбие беру ісінің маңызды сала екенін көрсетеді.
– Аға буынның кейінгі жас буынға көбіне көңілі тола бермейтіні заңдылық секілді. Алайда, бұған бүгiнгi бүлдіршіндердің тәрбиесінен гөрі күнбағыстың қамына көбірек алаңдап кеткен сол үлкендердің өздері екенін кейде ескере бермейміз. Ұрпақ алдындағы
жауапкершілікке селқос болу ұлт үшін қаншалықты қауіпті?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Күйбең тіршілік пен пендешілік бала тәрбиесіне әсер ететіні сөзсіз. Өкінішке қарай ата-аналардың басым бөлігі таң атпастан кетіп, кешке сүйретіліп үйлеріне зорға жетеді. Сондықтан балалардың басым бөлігі үшін ең басты тәрбие орны – мектеп болып қала бермек. Өкінішке қарай мектептегі тәрбиенің олқы тұстары да жеткілікті. Әр түрлі реформалардың кесірінен мұғалімді шаршатып алдық. Аймақтардың бірінде жүргізілген зерттеуде мектеп оқушылары әдептілік туралы әңгіме мектепте емес, отбасында көбірек айтылады деп көрсетті. Бұл бір жағынан ата-аналардың жауапкершілігін көрсетсе, екінші жағынан мектептегі жұмыстың деңгейін байқатады.
Дәурен БАБАМҰРАТ:
– Әр буынның ұлт алдында үлкен міндеті бар. Ол – өзіне дейінгі аға буынның қалыптастырып, дамытқан тәрбие негіздерін өзінен кейінгі буынға дұрыс тапсыра білу міндеті. Алайда осы жауапкершілікті сезінбейтін аға буын өкілдері жоқ емес. Менен кейін «күл болмаса, бүл болсын, өзім асарымды асап, жасарымды жасап қалайын», дейтін ұстанымдағы үлкендер кейінгілерге қандай үлгі қалдырып жатқанын, оның ұлт үшін қаншалықты қауіпті екенін сезінбейтін де секілді. Өздері осындай үлгі көрсете тұра, жастарды сынайтын ағаларға қандай уәж айтуға болады? Әр буынның ұлт алдындағы міндеті халқына пайдалы іс тындыру, өзінен кейінгілерге жақсы үлгі көрсету. Осы жауапкершілікті әркім сезіне бермейді. «Қазір ішімдікке салынбайтын, жаман әдетке берілмейтін, білімді, еңбекқор, иманды ұрпақ өсіп келеді» дейтін оң көзқарастағылар да жоқ емес. Кейде «бүгінгі ер жігіттердің бойында еркектік мінез, батылдық, намыс азайған, бәрі нәзік болып бара жатыр» деген де пікірлерді құлағымыз шалып қалады. Бұл пікірлердің әрқайсының жаны бар. Бұл – біздің бүгінгі қоғамның көрінісі.
Кеше ғана «ADK» сауда орталығында 5 мың теңге үшін жартылай жалаңаштанған жастарымызды көргенде бәріміз қынжылдық. Ешкімнің мәжбүрлеуінсіз-ақ болмашы ақша үшін саналы түрде шешінген халықтың сол бір көрінісі қоғамның бүгінгі кейпін анық ашып бергендей… Тұрмыс билеген санамыздың ақшаға осынша байланғанына налыдық. Жігіттеріміздің нәзіктеніп бара жатқаны біз үшін қауіпті. Қазақтың жері кең болғанымен, халық саны аз. Кең жерімізді қорғау үшін бізде ер тұлғалы, намысты, батыл да, жігерлі азаматтар көп болуы тиіс. Арқаны кеңге салып, шалқып өмір сүретін уақыт қазаққа әлі келген жоқ. Біз әлі де тынбай еңбек етуіміз керек. Өз-өзімізді қамшылап, алдымызға мақсат қойып, жақсы нәтижеге жетуге ұмтылуымыз қажет.
– Ұрпақ бойына ұлттық тәрбие мен заманауи білім-ғылымды қатар сіңіре отырып дамыту ҚР Жастар саясаты туралы заңнамасының мақсаты ретінде көрсетіліпті. Біз осыны қаншалықты жүзеге асыра алдық? Еңсесін тіктеп келе жатқан мемлекет үшін жастар саясаты қалай жүзеге асырылуы қажет деп ойлайсыз?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Жастар саясаты туралы жиі айтамыз, құжаттар да жеткілікті бірақ көңілге қонатын, арнайы жүзеге асыру тетіктері нақтыланған, қаржымен қамтамасыз етілген концепция әлі жасалған жоқ. Жастар саясаты ұғымы бар, мазмұны белгісіз. Сонымен бірге барлығы қаржыға тіреледі. Мемлекеттік тапсырыс арқылы ақпарат құралдарын, спорт саласын, жоғары оқу орындары жүйесін белгілі бір концепция бойынша жұмысқа жұмылдырса, тауды қопарып тастауға болар еді. Алайда …
Дәурен БАБАМҰРАТ:
– «Алдымен тәрбие, содан кейін білім беру керек» дейтін әл-Фарабидің пікірі дәл бүгінгі күнге арнап айтылғандай көрінеді. Осы қағиданы біз әрдайым жадымызда ұстауымыз қажет. Бүгінде «ұлттық тәрбие деген не?» деген сауалға жарытып жауап бере алмайтындар көп. Жалпы тәрбие мен ұлттық тәрбиенің ара-жігін ажырата алатындар өте аз. Тәрбиенің бәрі ортақ, «өтірік айтпаса, ұрлық жасамаса болды,» деген секілді түсінікпен өмір сүретін азаматтар да бар қоғамда. Бұл өте өкінішті жағдай. Себебі әр ұлттың тек өзіне ғана тән жастарды тәрбиелеу жүйесі бар. Оны біз ойлап тапқан жоқпыз. Ол – мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан халықтың ұлттық тәрбие беру формуласы. Қазір сол формуланың бұзылуы байқалады. Бізде өте білімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары жастар көп. Бірақ олардың бәрі бірдей ұлттық тәрбие бастауынан суарылған деп айта алмаймыз. Бұл тұрғыдан келгенде, бізде проблема аз емес.
Ермек НҰРЫМОВ:
– Халқымыз «ұрпағымен мың жасайтынын» жақсы білген.
Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі, жастар тәрбиесі бір-бірімен жалғасып, өз ерекшеліктерімен жүзеге асырылады. Тәрбиенің мақсаты адам бойында ізгілік, инабаттылық қасиеттерін және тіршілікке қажетті дағдылар қалыптастыру болып табылады.
Кешегі ел басқарған Абылай, Жәнібек, Керей мен Қасым хандар, дау тоқтатқан Төле мен Қазыбек, Әйтеке билеріміз, жау тойтарған Наурызбай, Қабанбай, Бөгенбай батырларымыз, бертін келе елінің рухани мұрасын еселеп өсірген Хакім Абай, Ыбырай, Шәкәрім ақындарымыз, Алаш арыстары Әлихан, Ахмет, Жүсіпбек, Ільяс және т.б. қазақ халқының тарихына есімі алтын әріппен жазылатын дара тұлғалар. Жас буынның санасына осындай қастерлі есімдер сіңіріп, олардың арда ісін насихаттап отыру біздің міндетіміз. Дәл қазір жас буынды қазақтың ұлттық ерекшелігі негізінде тәрбиелеу бізге ауадай қажет. Бесік жырымен тербетіліп, батырлар жырын тыңдап өскен бала өз елінің бар жақсы қасиетін бойына сіңіріп ержететіні анық. Біздің де ұстанып отырған мақсатымыз зияткер, дарынды жастарды бірінші кезекте ұлттық тәлім-тәрбие незізінде жетілдіріп, одан кейін барып батыстың білімінен сусындату.
– Қазақ үшін өмірдің мәні саналатын – шаңырақ көтеру, бала сүю, отбасы құндылықтары осы күні екінші кезектегі шаруаға айналған. «Әуелі жағдайымды жасап алайын» деп бірінші материалдық құндылыққа ұмтылатын жастар көбейген. Қазақ жастарының құндылықтарының ауысуы, өмірдің мәніне деген көзқарасының өзгеруі заман талабы ма, әлде, шетелге еліктеушілік пе?
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Әрине құндылықтар жүйесінің өзгеруі отбасы құндылықтарына да әсер етті. Қазіргі кезеңде «азаматтық неке» студент жастардың бір бөлігін қамтып отыр. Олардың арасында ұлттық дәстүр сақталған деп есептелетін ауылдан шыққан жастар да бар. Сезім мен материалдық жағдайдың мәңгілік тартысы қазір соңғысының нақты басымдығымен ерекшеленеді. Отау құрған жастардың 50 пайызға жуығының ажырасуы отбасы құндылықтарының дағдарысын көрсетеді, ал дағдарыстың басты себебі – материалдық мәселелер. Бұл шетелге еліктеушілік емес, нарықтық жағдайға бейімделу.
Дәурен БАБАМҰРАТ:
– Егер біз о бастан ұлттық тәрбиені жалпы тәрбие негізі етіп алып, жүйелі түрде жұмыс жасасақ, бізде мұндай мәселелер белең алмаған болар еді. Жаһандану дүрмегінде өзгелердің жақсы қасиетін де, жаман қасиетін де талғамай сіңіріп алуға бейімделіп алдық. Жастардың жақсы өмірге ұмтылысы әрине жақсы ғой. Бірақ әр нәрсенің екі жағы болатынын естен шығармауымыз керек. Шегінен шыққан нәрсенің зияны тиетіні шындық.
Ермек НҰРЫМОВ:
– «Елу жылда ел жаңа» деп бекер айтылмаса керек. Тәуелсіздік алғанымызға жиырма бес жыл толды. Осы аралықта біраз нәрселер, соның ішінде адам талғамы да өзгеріп шыға келді. Яғни, заманға қарай төселу қазіргі жастардың басты қағидасына айналды. Нарықтық заман салдарынан адам көзқарасы да өзгеріске ұшырады. Әрине бұның жақсы жақтарымен қатар келеңсіз тұстары да жоқ емес. Қалай болғанда да, қанша жерден еліктеп, солықтасақ та біз Батыс бола алмаймыз. Сондықтан өзіміздің шығысқа лайықты ұстанымымыз бен өзімізге тән табиғи танымымыздан адаспауымыз керек.
– Жас буынның солқылдақ келетіні белгілі. Сондықтан болар әр түрлі діни, идеологиялық ағымдардың жетегіне еретіндер кездеседі. Оған қоса, жаппай «бұқаралық мәдениеттің» етек жаюы тағы бар. Осы тұста бүгінгі жастар мен жас өспірімдердің мәдени талғамы қандай деген сұрақ туындайды.
Шәріпбек ӘМІРБЕК:
– Қоғамда айқын бағдар беретін құндылықтар жүйесі қалыптаспай солқылдақтықтан құтыла алмаймыз. Материалдық құндылықтар басым заманда бар нәрсенің өлшемі – ақша, тек ақша. Діни бағыттар да, секталар да алдына ақшаны салып елімізге кіріп алады да, қанатын жая бастайды, ал кейіннен оңдырмай шоқып алады. Сонау көне дәурден келе жатқан «Алтын артқан есектің алмайтын қамалы» жоқ деген нақыл сөздің өзектілігі артып тұрған заманда өмір сүріп жатырмыз. Мәдени талғамды қалыптастыратын интернет пен телевидение. Бұл мәселеде әрине шетелге еліктеушілік басым. Алайда мен шетелде 5 мың теңгеге бола супермаркетте шешініп тауар алған оқиғаны естіген жоқпын, шетелдердіктердің тойларда әдепсіздік көрсеткенін де көргенім жоқ. Бірақ осындай келеңсіздіктер біздің елімізде болып жатыр. Неге?
Дәурен БАБАМҰРАТ:
– Қазіргі жастардың мәдени талғамы әр түрлі. Біз жақында Қалалық жастар басқармасының қолдауымен Алматы қаласында үлкен әлеуметтік сауалнама жүргіздік. Сонда «Сіздің мәдениет саласындағы бойтүзеріңіз кім?» деген сауалға жастардың көбі Қайрат Нұртас деп жауап беріпті. Екінші орында – Төреғали Төреәлі, үшінші орында – Роза Рымбаева, төртінші орында – Мақпал Жүнісованы белгілепті жас жеткіншектеріміз. Жауабында әртістер, мәдени қайраткерлер, өзге мәдениет саласының саңлақтар көрсетілгенімен, сауалнаманың алғашқы он тізімінде жауап берушілер тек қана әншілерді белгілепті. Бұл біздегі мәдени талғамның төмендеп кеткенінің белгісі емес пе. Тіпті мәдени талғам жойылып кетті деп те айтуға болатын шығар. Бүгінгі жастар мәдениет пен әншілік өнерді шатастырып алған. Олар үшін мәдениет дегеніміз – әншілік өнер. «Сіз қиналған кезде қайда барасыз? Кімнен медет күтесіз?» деген сұраққа көптеген мемлекеттік структуралар көрсетілгенімен, жастардың 67 пайызы «мешітке» деп жауап беріпті. Әрине, бәріміз мешітке барамыз, Құдайға сенеміз. Бірақ әлі оң-солын танып үлгермеген жас жеткіншектердің мешіттен басқа пана таба алмаймыз деуі де өте симптомды жағдай. Мемлекеттік құзырлы органдарға, аға буынға, ағайын-туысқа емес мешітке сенетін жастар көбейіп келеді. Бұл да біздің жастар мәселесінің түйткілді бір бөлігі деп ойлаймын.
Мәдени талғам төмендеген тұста жастар маргиналданады. Жастар маргиналданған кезде түрлі діни, саяси, идеологиялық ағымдардың жетегінде кетуге дайын тұрады. Ондай ағымдармен күресуден бұрын, біз жастармен жақсылап жұмыс жасауымыз қажет. Олардың мәдени талғамын дұрыс қалыптастыру жағын ескергеніміз жөн.
Ғалым ЖҮСІПБЕК, әлеуметтанушы,
АҚШ, Вашингтон, «Қайта ойлау» орталығының сарапшысы:
ЖАСТАР ӘДІЛДІКТІ
КӨБІРЕК ІЗДЕЙДІ
– Қазіргі жастардың білім-ғылымға ұмтылысы, көрсем-білсем деген қызығушылығы өте жақсы. Батыс елдерінде қарапайым фирмадан бастап үлкен корпорация мен мемлекеттік органдарға дейін жұмыс істеу мен басқару жүйелері адамдардың кәсіби біліктілігіне және адамның құқықтарын қорғауға негізделген. Жастар да сондай ортада өседі. Яғни білім-біліксіз, заң бұзғыш болса, жақсы жұмысқа бара алмайды. Бізге де неге осындай тәртіп пен жүйе орнатпасқа?
Жастар жақсы өмірге ұмтылыс жолында рухани байлықты жолда қалдырып, жаппай материалдық игіліктерге ұмтылды деп бір жақты айта алмаймын. Жастардың арасында екі жақты (рухани даму мен материялдық дамуды) да тең алып жүруге тырысатындар аз емес. Дегенмен, біздің қоғамымыздың кейбір әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерін назарға алсақ; жастар арасында материалдық игіліктерге ұмтылыс болуы табиғи нәрсе. Алдымен, бұған аға буынның өзі кінәлі, себебі олар ерікті- еріксіз түрде жас буынды тұрмыстық материализмге итермелейді. Бала тәрбиесінде біз басқалармен салыстыруды әдетке айналып алғанбыз. Онда да материалдық жақтарын салыстырамыз. Алайда дамыған елдерде бұл мәселеге ата-аналар өте сақ қарайды, оларда әр бала – өзінше жеке-дара тұлға. Сондықтан біздегі жастардың түйсігіне ақша табу, дүние табу деген императивтер алыстағы Батыстан емес, өзінің айналасынан сыналап еніп жатыр. Сондай-ақ кейбір зерттеушілер айтып жүргеніндей; біздің дәстүршілдігіміз (традиционализм), сырты ғана «қазақилық», мазмұны (яғни «контенті») тұрмыстық материализм болып кеткен сияқты (ақша, даңқ, мақтан дегендей). Бұл пост-кеңестік елдердің бір талайына тән құбылыс. Мәселен, қазақ тойшыл халық дейміз. Той жасау үшін барымызды саламыз. Ал осы тойларға кеткен жылдық қаражатпен бүкіл қазақ балаларына ағылшын тілін үйретуге болады. Немесе баласына шашылып той жасағаннан гөрі сол қаражатқа перзентін шетелге бір-екі жылға оқуға жіберсе қандай керемет болар еді. Шынын айтсақ; көптеген мұсылман елдері Батыс елдеріне қарағанда дүниеқұмарлыққа көбірек беріліп бара жатыр. Бұл елдердегі мансап, атақ, мақтан қуу дәрежесі Батыс қоғамындағы адамдарды шошытарлық деңгейде. Бұны америкалық мұсылман лидерлердің бірі Хамза Юсуф Хэнсон қынжылыспен айтады. Алайда Америка қоғамының өзін алып қарасақ, сырт көзге Манхэттан сияқты жабайы капитализм жайлаған жерлер еске келсе де (жалпы америкалықтар Манхэттан, Жаңа Орлеан сияқты жерлерді шынайы Америка деп санайды), негізінен өте жомарт және жәрдем сүйгіш. Америкалықтардың ең көп ақша шығындайтын саласы – қайырымдылық. Бұны бала жасынан бастап жүйелі түрде үйренеді. Сондай-ақ қайда барсаңыз да тегін ағып тұрған ауыз суы мен тап-таза тегін дәретханалар (бізде бұның бәрін кәсіпке айналдырып жіберген). Қарапайымдылық пен адамды сыйлау деңгейі де адам сүйсінерлік.
Қорыта келгенде, еліміздегі жастардың байлық пен мансапқа деген құмарлығының артуына олар өсіп-өнген ортаның әсері көбірек болатынын мойындауымыз керек.
Жастар саясаты демекші, менің ойымша жастар саясаты әділдік пен жеке тұлғаны сыйлауға негізделсе, жеткілікті болар еді. Әділдік бізде абстракциялық, тіпті қияли ұғымдардың біреуіне айланып кеткен сияқты. Ал америка қоғамында бұл өмірдің басты припциптерінің бірі. Саясаттану мен философия ғылымдарында арнайы түрде «әділдік теориясымен» айналасытын мамандар бар, арнайы салалар дамыған. Гарвард университетінің профессоры әйгілі Джон Ролздың: «сол ортада өмір сүретін ең нашар адамның жағдайын жақсартатын жағдайда болса ғана, қоғамдағы теңсіздікті қабылдауға болады» деген тұжырымы бар. Оның Америка ғылымына, қоғамы мен саясатына әсері сондай; «Ролздан бұрынғы» және «Ролздан кейінгі саяси философия» деп баға беретін болған.
Жас өспірімдердің мәдени талғамы туралы анықтама беру қиын. Ол үшін арнайы социологиялық зерттеулер жасау керек. Ал жалпылама баға беру ғылымға қайшы. Дегенмен, жастардың табиғаты сезімтал келеді. Жастар әділдікті көбірек іздейді, олардың бойынан «қате деп бағалаған» нәрселерді өзгертуге деген ұмтылыс та жиі байқалады. Сондықтан аға буын жастарды түсінетіндей, олардың тауын шақпайтындай болуы керек және әділдікке негізделген әлеуметтік, экономикалық бағдарламалар жасау керек. Жалпы, «біреуді (әсіресе жастарды деп айтар едім) түсінбей жатып, пікірін, дүние танымын, өмір салтын өзгертуге тырысу ол адамға жасалған қиянат болып саналмақ». Әрине, теріс жолға түскендерге бағыт-бағдар ұсынып, оларды қажет жағдайда психологиялық реабилитациядан өткізген абзал. Сөз соңында айтарым, қандай жағдай болмасын мәселені «адам – басты құндылық» деген припципке негіздей отырып жөнге келтіруге тырысқанымыз жөн.
Дайындаған
Айнара АШАН.