Орнын таппаған бір ғана әріп­тің, жалғыз дыбыстың кейде сөз мағынасын танымастай етіп бұзып, түсініксіз, ақылға қо­нымсыз әлденеге айналдырып жіберетінін көріп, біліп жүр­сек те соған ой тоқтатып, мән бере қоймайтынымыз бар-ау. Мәселен, шашылықты сүйіп жемейтініміз жоқ шығар. Бірақ қай-қайсымыз болсақ та, ша­шы­лық сөзін иә орыстікі, иә болма­са қапқаз халықта­рының бі­рі­ні­кі болар дейміз де қоя саламыз. Соңғы жылдары тіпті түрік бауыр­ларымызға теліп, кәуап деп аударатын болып жүрміз. Ал бірақ соны өзіміздің төл сөзіміз деп ешкім ойласашы. «Шаныш­қы­лық», «шаншылған» дегеннен шығып тұрған жоқ па. Тегі, ер­те замандарда бабаларымыз ет­ті қылышқа, істікке шаншып, қақ­тап жеген болар-ау. Жолай, та­рих көшінде «н» және «қ» ды­быс­тары түсіп қалып, өзіміз бі­ле­тін «шашылыққа» айналғанын ой­лап көрген біреу бар ма?

 

 

 

Серіктес ТОҚҚҰЛОВ

 

 

Базарда мейіз бен өрік қағын са­тып алып тұрып, соңғысын «ку­рага» дегеннен басқаша ата­ған адамды көріп пе едіңіз? Мық­т­ағанда курага өзіндік бір тер­мин екен деп білуіңіз мүмкін. Ал оның өзіміздің «қураған» дейтін сөзімізден шыққанын, қура­ған (кепкен) жеміс деген ма­ғынаны білдіретінін ойлап жат­пайсыз.

Алыс-жақын елдердегі жер-су аттары да солай. Мәселен, Суху­ми дейтін курорт  атауы. Бұл – біздің түркілердің тіліндегі су құмы деген сөз, қазіргіше айт­сақ – жағажай. Судак – су­дағы.

Кейде тіпті мағынасыздыққа ұласатыны бар. Айталық, өзі­міз­дің ең соңғы ханымыз Кен­е­сары­ның атын мақтанышпен ата­майтын қазақ жоқ. Ал сол жа­рықтықтың аты кенеден, әрі са­ры кенеден шығуы ақылға қо­на ма? Өзі қазақ, әрі асыл текті сұл­тан болса… Қазір қайсымыз баламыздың атын мейлі сары болсын, мейлі қызыл болсын, әйтеуір Кене деп қойғандаймыз? Мүмкін емес.

Бұл арада да кілтипан бір әріп­те, бір дыбыста. Жаңа туған хан­заданы ата-анасы – тіпті ұлы ата­сы Абылай хан болса да өзі біл­­сін – Көне Сары деп атаған болуы керек дейтін ой келеді. Мұн­да баланың арғы (көне) те­гіне – Абылай, Шыңғысқа – тар­туын ырымдау үрдісі бар ма дей­мін.

«Маңғұлдың құпия ше­жіре­сінде» Шыңғыс ханның тегі Бөр­те Чино аталғаны, оның әйе­лі Көке Марал болғаны жа­зы­­лады. Ал сол Бөрте Чиномыз ежелгі түрік хандарының тегі Бөрідей Ашына. Мұндағы Бөрі – түріктердің өзіміз білетін түп ата­сы, ал Ашына – хан руы.

Аңыздың айтуынша, бір жау­гершілікте дұшпандар бар­лық түріктерді қырып-жойып, тек аяқ-қолы жоқ тоғалақ баланы тірі қалдырып кетсе керек. Оны бір қаншық қасқыр тауып алып, бауырына басады да, кейін со­дан бала көреді. Ашына – «көңіл­дес» дейтін сөз екенін бі­ле­міз, адам мен ұрғашы қас­қыр­дың байланысуы заңды бол­майтыны екібастан. Сол Қан­шық қасқырдың балалары өзге руларды бағындырып, би­лік құрған, ал олардан тараған ұр­пақ түріктерге хан болды. Бө­рі­дей Ашына – солардың бірі. Кө­кесі (сірә, Көк дегені болар) – Аспан, содан – Көке Марал (Көк Марал).

Олардың он екінші ұрпағы Бо­дончар аталады, дұрысы: Бү­тін Сары (Түгел Сары, Сары Ал­тын) болар деймін.

Бәлкім, оны бойындағы әл­де­бір ерекше қасиеттері үшін осы­лай атаған болар немесе өзі­нің түсі де сары алтындай болды ма екен. Сондықтан Қасым сұл­тан­ның ұлы Көне Сары атануы со­ған, ежелгі бабасы Бүтін Са­рыға мегзейді. Айтпақшы, Бүтін Са­ры руы Нұрұн деп те аталуы те­гін болмаса керек. Жалпы, «Құ­пия шежірені» оқи отырып, он­дағы адам аттары мен атау­лар­дың бәрі қазақша екеніне ерік­сіз назар аударасыз. Шыңғыс хан­ның бабаларының бірі – Бай Сұң­қар, тағы бірі – Менен Ту­дың. Нағашысының аты – Қы­рылдақ. Рулары Тайшуат (Тойшулат) аталады.

Әмір Темірдің руы әдебиетте Бару­лас деп аталады. Бұл – «Бауыр­лас» деген сөздің өңі өз­гер­ген түрі. Шыңғыс хан мен Те­мірланның (Темір-ләңгінің) ру­л­ары төртінші атадан туысады. Әмір Темір өзін Гүрген (Кір­ген, яғни Күшік күйеу) атайтыны содан. Әмір – әмірші, бү­гін­гіше айт­қанда, премьер-министр жә­не қытайша екінші адам (ләңгі), яғ­ни Екінші Темір, Шыңғыс әу­ле­тінің күйеу баласы. Темір Ләң­гі Темір Игоның – Шың­ғыс ­ханның лайықты ізбасары бол­ды, тек бір ғана айырма­шы­лығы – Шыңғыс хан тәңіршіл бо­лса, ол адал мұсыл­ман болған. Бі­рақ онысы Ақсақ Темірдің тү­рік сұлтаны Баязитті және мұ­сыл­ман елі – Иранды қанға бояп, жермен-жексен етуіне ке­дер­гі бола қоймаса керек.

Исламның даму тарихы адам таңқаларлық.

Иудаизм мен христиандық секілді дүниежүзілік екі дін туып, етек жайған осынау то­қым­дай жерде көзді ашып-жұм­ғанша жарты әлемді жайлаған тағы бір діннің пайда болуы қа­лай? Нақ осы мұсылман ға­лым­дарының антикалық ғылымды ашып, қайта  жаңғыртуын немен тү­сіндіруге болады? Философия, математика, медицина – бәрі гүлденіп, қайтадан өркен жайды. Әбу Әли ибн Сина, Фараби сияқты ғалымдар, Омар Хайям, Рудаки,Низами сынды ақындар. Ал бұл кезде Еуропа түнек пен былапыт қыспағында болатын. Бір ғажабы, Еуропаны орта ғасырларға дейін тағылық жайлады. Ғылым мен өнерді былай қойғанда, қалыпты адами қатынастардың, қарапайым тазалық атаулының нышаны жоқ еді. Тіпті, сол еуропалық­тар­дың қайтіп адам болғанының өзі таңданарлық. Ал мұсылман Шы­ғысында «Мың бір түнде» ай­­тылатын ғажайып өмір өр­кен­­деп тұрған. Тегінде, бұл – ер­те­гілер жинағы болғанымен, он­­да сол кездегі аста-төк бай­лық, аңызға бергісіз тіршілік си­патталатын. Ал оның еуро­па­лық теңдесі саналатын әрі одан көп берідегі «Декамероннан» Еуропаны жайлаған мерез бен адамның нәсіпқұмарлығын ға­на оқисыз.

Еуропада Израильден қуыл­ған жөйіттер мекендейтін. Еуропалықтарға Шығыстағы сән­ді-салтанатты өмір жайында со­лар әңгімелейтін. Содан кейін еу­ропалықтар темірден сауыт-сай­ман асынып, Шығысты то­нау­ға аттанды. Өздерінің шап­қын­шылығы мен тонау­шы­лығын ақтау үшін олар: «Құддыста Құдай тағаланың (Иса Мәсіхтің) табыты сақтаулы. Соны мұсыл­ман­дардан азат ету керек» дейтін сылтауды ойлап тапты. Осындай былжырақты ұран ғып кө­тер­ген олар исламда Иисус-Иса ибн Мәриямның басқа пайғам­бар­­лармен бір қатарда, мүмкін, тегі, олардан да артық құрмет­те­леті­нін білмейтін де еді.

Бұл жорықтан кресшілер еш­теңе тапқан жоқ. Бірақ олар Шы­ғыстың ғылымын және бел­гілі бір дәрежеде мәдениетін үй­реніп қайтты. Атақты Ренессанс, Еуропаның жаңғыру дәуірі осыдан басталған еді.Еуро­па­лық­тар жөншемді жуынуға, жі­бек-торқа киінуге, арифметиканы үйренуге қадам басты.

Арабтар өз жерлерін қорғауға мам­люктерді тартты. «Мами» – «қасқыр» сөзінің синонимі, «ұлық» – «үлкен», «алып», ал «ма­ми ұлықтар» – ислам дінін қабылдаған түрік сарбаздары немесе Франция жасақтарының шетелдік үлгісі есепті. Араб Шы­ғысын әуелде кресшілерден қор­ғаған олар кейін Каирдегі бү­кіл билікті басып алды.

Бірақ кресшілер беттерінен қайт­қан жоқ. Олар соры қай­на­ған арабтарды мың жылдан бері тонаумен келеді. Әсіресе, мұнай дегеннің не екенін түсінген соң Суэц каналын тартып, бұл жерді билеп-төстеуге алаңсыз кірісті. Соңғы жылдары мұны Ирактың, Ливияның, Мысырдың, Сирия­ның мысалынан көрумен келе­міз.

Олар мұны «ақ түсті адамның ауыртпалығы» деп атайды, яғни бірден-бір көзі ашық, көкірегі ояу ақ түсті христиандар – әлем­нің билігіне жауапкер деп біледі. Сөйтіп, ХХ ғасырда күштінің өз айтқанын істететін, өмір салты мен тірлік қалпын өзгеге еріксіз таңатын Шыңғыс ханның идеясын барынша ұсқынсыз түрде қайта жаңғыртты. Ақтық ­мам­люк­тер Наполеонмен бірге кетті де, қалғандары ассими­ляцияланып, дағдылы арабтарға айналды. Ал кресшілер ақылман ис­лам­ның өркениетін тал­қан-­
дауын жалғастыруда. Олардың ұстанымдары қисынсыз екенін бір-ақ нәрседен көруге болады: «Асад биліктен кетуі керек!» де­ген сөздеріне бола: «Мұны Си­рия­ның халқы үшін шешуге қан­дай қақыларың бар?» деп қар­сы сұрақ қойсаң, олар көз­дерін ойнақшытып, ақ сайтандары ұстай қалады. Қарап тұ­рып, жаның түршігеді.

Шыңғыс хан ата-бабалары­ның аттарын байыптап оқып көріңізші:

Бөртэ Чоно – Бөрідей Ашына.

Батачи хан – Баташы хан.

Тамача – Тамаша.

Харичар мэргэн – Қарасұр мерген.

Ужим барохул – Ұжым бәрі­құл.

Сали хачачу – Салы (?).

Их нудэн (?).

Сэм сочи – Семсушы.

Харчу – Қаршы.

Боржигдай мэргэн – Бор­жық­тай мерген.

Довун мэргэн – Табан мерген.

Табан мергеннің балалары Бу­гы хатачу – Бұғы ….?, Бугуту сал­жи – Бұғы тусашы және Боданчар мунғақ – Бүтін Сары Мұңғақ аталған.

Олардың шығу тегі жайында ана­лары «Маңғұлдың құпия ше­жіресінде» былай дейді: «Сен­дерге шынын айтайын: Біз­дің үйге күн сайын орхо (шаңы­рақ) арқылы, айналасына нұр шашып, Көктің елшісі ке­летін. Ол менің күнәһар тәнімді сипайтын, оның нұры менің бойыма даритын… Сендердің бауыр­ларың Көктің ұлдары ғой».

Аналарының аты Алан гоо деп жазылған, ол, сірә, Алаң қой (Алаң – қай) деген сөз болар дей­мін. Оның айтуынша, сол ба­лалары Нұрдан жаралған, яғни Көктің елшілері болған.

Бүтін Сары немесе Бүтіндей (түгел) Сары – Шыңғыс ханның тікелей бабасы. Содан олардың руы Нұрұн (Нұрдан) деп аталған. Бодчар Хабичидан – Менен Тудың (Менің ұлымсың), одан – Хачи (Қашу?), Хачидан – Хайду (Қайту), оның ұлы – Байшинхор – Бай Сұңқар. Менен Ту­дыңның тағы бір ұлынан – Хочичу (Қашық у?).

Барулас. Бұл, сірә, Бауырлас дегеннен өзгерген болар дегенді айттық. Оның бір ұрпағы – Әмір Темір. Демек, Менен Тудың – дау­сыз адам аты және Шың­ғыс хан мен Әмір Темір – оның ті­ке­лей ұрпақтары. Бай Сұңқардан – Тумбинан сэцэн немесе Түн мен Ай Шешен, одан – Қабыл­хан, одан – Бартан батыр (Бартан – таң деген сөз), одан – Есухей батыр немесе Ес Әкей – Шың­ғыс ханның әкесі. Егер бұл есімдердің таза түріктік еке­ніне кімде-кімнің күдік-күмәні бол­са, өз дәлелдерін айтуына, бұл сөздердің басқаша мәнін кел­тіруіне болады.

Бар кілтипан әріптер мен ды­быстарға тіреледі. Осы есім­дердің бәрінде дерлік аудармашылар қазақ тілінде жоқ э, ч, ц әріптерін жазған, оның есесіне бізге тән қ, ң әріптері жазылмай­ды. Бұл әдейі жасалған деуге болмас. Бірақ осы әріптер мен ды­быстар сөздерді түсінбестей етіп өзгертіп, маңғұл сөздеріне (қазіргі түсініктегі) ұқсатып жі­берген. Әшейін бірнеше аударма жа­салған. Тіпті, «Құпия шежіре» түрік тілінде жазылған болуы керек. Одан пішік жазумен (иероглиф) қытайшаға (хань тіліне), содан кейін басқа тілдерге және қазақшаға да аударылған. Жеткен нәтижеміз – қазіргі. Бұл кі­таптың жарыққа шығып, жүз жылдан аса уақыт бойы зерттеле бастауына Бичурин, Сафаров, Бартольд, Гумилев сынды орыс ғалымдары көп еңбек сіңір­­ді. Қанша жерден кем­ші­ліктері  мен бұрмалаушылықтары болды дегенмен, олардың үлесі орасан.

Күні кеше дерлік, ХІХ ғасыр­да өмір сүрген ханымызды Кене деп жүрсек, сонау ХІІІ ғасырдағы тү­рік сөздерін жаңсақ жазған шет­елдіктерге қандай кінә арта­тын жайымыз бар?

Әріп пен дыбысқа қатысты та­ғы бір мысал келтірейін. Марко Поло былай деп жазады: «Қай­ду патшаның бір қызы бол­ды, аты татарша айтқанда Анчиарм болатын, ал французша бұл Жарық ай дегенді білдіреді». Менің кенже қызымның аты – Айгерім. Айы – Ай, Керімі – өте сұлу, ғажайып сұлу, яғни Айдай сұлу. ХІІІ ғасырда бір итальян­дық түрмеде отырып, басынан кешкен оқиғаларын әңгімелеп, ал екінші итальяндық оны қа­ғаз­ға түсірген. Сөйтсе де сөздерді және олардың аудармасын соншама дәл бергенін көрмеймісіз.

Біздің бүкіл тарихымыз дер­лік өзгелердің қолымен дәл осын­дай қателермен жазылған. Біз­дің бабаларымыз тарихты жазу­мен емес, жасаумен болған. Ал бүкіл дүние демін ішіне тар­тып отырып, олардың істе­ген­дерін қағазға түсіре берген және қа­зір біздің өзімізден басқаның бәрі сол тарихты зерттеп, зерделеу үстінде. Шыңғыс хан туралы, оның ата-бабалары мен ұр­пақ­тары жайындағы күллі ақ­па­раттың негізінде небәрі бі­рер ғана кітап бар. Олар:

1. Маңғұлдың құпия ше­жіре­сі (МҚШ).
2. Марко Поло.
3. Гильон де Рубрук.
4. Плано Карпини.
5. Рашид ад-Дин.
6. Қытай жазбалары.

Бұлардан өзгелердің бәрі, әсі­ресе, еуропалық кітаптар – бар болғаны осы кітаптарды маз­мұндау, тәпсірлеу, түсіндіру мақ­сатында ХІХ және ХХ ғасыр­ларда жазылған дүниелер.

Ал жоғарыда аталған еңбек­тер 1240 жылдан 1340 жылға дейін жазылған. Орыс зерттеу­ші­лері Карамзин, Бартольд жә­не Гумилев тамаша туындылар жазды, бірақ олар да түрік тілін біл­ген адамдар емес.

Маңғұл ғалымдарына келсек, «МҚШ-ны» заманауи маң­ғұл тіліне тұңғыш аударушы Қ.Дам­дисүріннің соған жазған ал­ғысөзін оқыса да жеткілікті.

Екі дәйексөз келтірейік:

1. «Маңғұлшадан маңғұлшаға ау­дару дейтін сөз құлаққа түр­підей тиетін болар».

«Абырғы арасанның сол жақ дөңесіндегі жұртты 1969 жылы ар­хеолог Х.Перле қазып көріп, ХІІІ ғасыр кезіндегі қаланың орны, әрі Шыңғыстың Ауруг (ауыр уық) ордасының қалдығы деп дәлелденген болатын… Мүм­кін бұрынғы «Ауыруық» де­ген сөз өзгертіліп, қазір Абыр­ғыға айналған болар деп долбарлаймын. «Ауыруық» деген атау «абыр­ғы» – «үлкен» деген сөз емес, қазіргі моңғол тіліндегі ағу­рыс, уырхай (ағуырхай), ағу­лық, ағуылға деген сөздермен тектес. Ағуырық сөзі тегінде зат қоя­тын қойма, қамба (ағулық) де­ген мағына білдіретін тәріз­ді».

«Ауыруық» деген сөз қандай м­а­ғына береді деп кез келген қа­зақтан сұраңызшы, бұл орасан үлкен киіз үйдің сүйегі, оны үлкен, ауыр итарқа деп аударуға бо­лар дейді. Бәлкім, сол жерде хан­ның үлкен ақ ордасы тұрған бо­лар, «ауыруық» сөзі соған мег­зейді. Демек, «Құпия ше­жіре­нің» сөздері мен терминдері қан­дай мағына беретіні қазіргі маң­ғұлдардың миына кіріп те шықпайды.

Бұған осы заманғы маңғұл­дар­дың ешқандай кінәсі жоқ, олар Шыңғыс ханды иеленген де емес. Біріншіден, сонау Поль­ша­ға дейінгі Азия мен Еуро­па­ның өзге де халықтары сияқты, олар да оның қағанатының құра­мында болған. Екіншіден, Шың­ғыс хан туралы аңыздар оларда да сақталған. ХХ ғасырда олар­ға Маңғұлия дейтін мемлекет атауы нейбет күштеп таңы­лып, Шың­ғыс хан да міндеттеп беріл­ген. Біз жарты әлемді қалай жау­­лап алып, одан қалай айрылып жүрміз дегенде маңғұл хал­қы әлі күнге дейін айран-асыр болады. Мұның жауабы біреу-ақ: бұған олардың еш қатысы жоқ. Қазіргі американдарша дү­ниені өз білгендерімен пішіп-көктеп жүр­ген біздің аталарымыз – шап­қын­шы түріктер бо­ла­тын. Тү­сі­нік берушілер бізді үзіл­­ді-кесілді шатыстырумен ке­леді. «Түмен» деген сөздің тү­бірі – ту, байрақ, жа­лау. Ал тү­мен – тумен, жалау­мен. Яғни бұл өз туы, елтаңбасы бар жеке ру де­генді білдіреді. Қолдың қа­ра­мы, әскер саны – екінші мәсе­ле.

Ұлы Сүйінбай ақынның:

Бөрілі байрақ көтерсе,

Жоқты жонып табамыз, –

дейтін сөзі жауынгерлердің рухын  көтеруде тудың қанша­лық­ты маңызды болғанын көр­сетеді.

Памирде Гиндукуш деп ата­ла­тын шың бар. Ол түрік­тің Кін­­дік күш деген сөзінен шық­қан. Жердің кіндігі деген мағы­на­да. Қазір, ХХІ ғасырда, Жер­дің кіндігі Қазақстан екені бар­­ған сайын айқындала түсуде. Біз ұлы өркениеттердің, мәде­ниет­тердің, этностардың, дін­дер­дің, қағанаттардың тоғысқан то­рабында өмір сүріп отырмыз.

Шығысымыз – Қытай: со­циа­лизм, атеизм, ежелгі мәде­ниет, айлапат халық, алапат ақ­ша, пішік жазу, Ұлы Қытай қор­ғаны.

Терістігіміз – Ресей: славяндар, православ христиандар, әс­кери күш-қуат, ұшы-қиыры жоқ аймақ, мәңгілік ақиқат із­де­ген жұрт, Кремль.

Батысымыз – Иран: мұсыл­ман-шейіттер, парсы сәулет өнері мен поэзиясы, шариғат заңдары, ымырасыз антиамериканизм, антисемитизм.

Оңтүстігіміз – түркі бауырлар: кеңестіктен кейінгі елдер, хал­қы – орасан зор қаржы қиын­дығын шегіп отырған жап­пай сауатты жұрттар.

Біздің көлеміне көз жеткісіз ай­мағымыз, асты кенге толы же­ріміз, ежелгі көшпенділерден мұра болған мәдениетіміз, ат төбеліндей ғана деуге болатын хал­қымыз бар. «Өркениетті ел­дер­дің» текешіктері бізге ақыл ай­та бастаса: «Жігіттер-ау, сендер бірінші сыныпқа енді бар­ған­да біз университеттерде са­бақ оқы­тып жүргенбіз» дегіміз келе­ді. Бұл көне тарихқа да, Шың­ғыс әулеттерінің тұсына да, кеңестік өркениетке де қа­тыс­ты. Біз те­пе-теңдікті ұста­ма­сақ, Дүние төң­керіліп түсуі мүм­кін. Дегенмен, барлық қиын­шылықтарға тө­теп бере алсақ, біз гүлденген мемлекетке айналамыз. Оның мы­салын араб мемлекеттерінің қор­ша­уында қаншама соққы көр­се де тепе-теңдікті сақтап, са­ли­қалы саясаты, білікті дип­ло­матиясы, өнегелі де өрісті ғы­­лымы мен сер­пінді армиясы ар­қылы өзге­лерді өзімен са­на­су­ға мәжбүрлеп отырған Израиль­­ден көруге болады.

Мұны біздің Елбасымыз жақ­­сы түсінеді. Президент Н.Назарбаевтың жақында Бей­жіңге, Жиырмалықтың Сам­ми­тіне барған сапарын осының жар­қын мысалы деуге болады. Сам­миттің шараларына бастан-аяқ қатысқан ол Астанаға қай­ты­сымен Ташкентке жол тар­тып, Құрбан айттың алғашқы күнінде жақында көз жұмған әріп­тесі әрі досы И.Кәрімовтің ба­сына барып тәу етті. Тек осы­ның өзін-ақ айнала қоршаған Дүниенің шындығы мен шарт­тылықтарын, Қазақстан­ның дү­ниедегі орнын нәзік сезінудің үлгісі демеске бола ма?!

Қазақстанның мемлекет ре­тін­де және Н.Назарбаевтың же­ке тұлға ретінде Ресей мен Түр­кия арасындағы жанжалды рет­теудегі ролін Түркия Пре­зиденті Р.Ердоған шұрай топтың алдында мойындады. Менің ойымша, «Біз – Еуропамыз, ал Ре­сей және әсіресе Орта Азия – жабайы ордалықтар, сон­дық­тан олар бізге ақылшы емес», – дейтін қазіргі Украина басшы­лары­ның өркөкіректігі болмаса, Ресей мен Украина арасындағы қарым-қатынас та әлдеқайда жақ­сы болар еді. Ол шараға мұ­рын­дық болуға, Астанада кездесулер өткізуге біздің ел дайын еді, Президент өз ниетін дер ке­зін­де айтқан да болатын.

Күні кеше Елбасымыздың Жа­понияға кезекті тарихи са­пары өтіп, оны жапондықтар ең мәртебелі деңгейде қабыл­да­ды. Кезінде аса ірі қалалары АҚШ атом бомбасынан жермен-жек­сен болған ел Қазақстанның жә­не Н.Назарбаевтың заманауи дүниенің ядролық қауіпсіздігі мен дінаралық келісім мәселе­ле­ріндегі ролін қалтқысыз танып отыр. Біз осыған марқаямыз, осы­ны мақтан етеміз. Қазақта көне сөз бар: «Малым – жа­нымның садағасы, жаным  – арымның садағасы».