Өзіне дейінгі және өзінен кейін әдебиетке қанат қаққан қыздар Мәриям Хакімжанованың назарынан ешқашан тыс қалған емес. Қазақ совет ақыны Шолпан Иманбаеваның (1904-1926) өлеңдерін түгендеп, 1950 жылы жинақ қып шығарды.  Шолпанға қатысты жарық көрген, көрмеген материалдың бәрін жинап, оны танитындар мен туыстарына естеліктер жазғызғаны жеке архивінде сақтаулы. 1926 жылы «Әйел теңдігі» журналының июль-октябрь, №7-10 санында шыққан Сәкен Сейфуллиннің «Шолпан өлді» деген мақаласын өз қолымен көшіріпті:

---

 

 

Мағира ҚОЖАХМЕТОВА,
«Балбұлақ», «Дертке дауа» басылымдарының бас редакторы,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

 

«Шолпан өлді. Октябрь таңы атқаннан кейін ояна бастаған қазақ қыздарынан шыққан жаңа талап, жас ақын Шолпан 1926 жыл 18 сентябрьде жоқ болды. Ай­мақ­тық партия комитетінің әйел бөлімі­нің шығаратын «Әйел теңдігі» жорналы­ның 5-6 нөмірінде Шолпанның кім екені айтылып суреті басылды. Шолпанды қазақ оқушылары біле бастаған еді. Шолпан қазақ қыздарынан шыққан бірінші ақын еді. Шолпан жыл құсы еді, жаңа гүл­деген қазақ қызы еді, өсіп жетпей тез солды. Көктей солды. Шолпанның жасы 23-те еді. Әке-шешесі Ақмола үйезінің Нұрбай болысының қазағы. Кедей нашар адамдар. Шолпанды 1918 жылы қазақ әде­тімен Алдаоңғар баласы Бекей дегенге берген. Бекей сүймеген адамы болған­дықтан Шолпан совет заңының арқасын­да босанып шыққан. Ақмолада 1923 жы­лы Коммуна мектебінде тәрбиелеуші болған. 1924 жылы Орынборға келіп әй­ел­дер мектебінде болған. Шолпанның өлеңі ең бірінші рет 1923 жылы «Еңбекші қазақ» газетінде басылып шықты. Сонда-ақ ақын екені көріне қалған еді. Жыл сайын өлең кестесін әдемілеп келе жатыр еді. Не керек көк шыбық жетпей қиылды. Шолпан 1923 жылы 1926 жылы жазған өлең жинақтарын өлер алдында маған жіберіп­ті. Жазған хатында: «Өте нашарладым. Доктрдың «өлесің» деген күні жетіп қал­ды. Қош болыңыз! Шолпан батты деп есеп­терсіз. Өлімге берілген қарындасың Шолпан» депті. Айтқандай кешікпей Шол­пан өлді. Сөзінің басында «Үлгілі сөз, Бола ма кез, оқып, біліп жазбаса. Ал­тын мен жез, Алынбас тез, Еңбектеніп қазбаса. Тіліңнен шығар, Басқалар ұғар көңілдің шерін қозғаса» депті. Сүйдеген Шолпан еңбек жолында өлді. Қазақтың кедей әйелдерінің көңілін шерін жырлауға аласұрып ізденген Шолпан жетпей жоқ болды. Қош, қарындас. Қош, жолдас! С.Сә­кен».

«Қамаш Ярылқамышова апайдың қол жазбасы» деп сақтаған парақтардан мына үзіндіні оқиық: «Шолпан мені қасына ертіп Сәкен Сейфуллиннің үйіне бірнеше рет алып барды. Ондағы жұмысы Сәкенге қолжазбаларын көрсетіп, жазған өлең­дерін сынатбақ. Сәкен оның жазған өлең­дерін оқып шығып сөзінің бағытын дұ­рыс табатын және ақындығында күмән жоқ екендігін дәлелдей «жаза бер, талабың күшті ғой өсесің» деп ақылын айтатын. Былай шыққан соң Сәкеннің өлеңіне берген бағасын маған талдай түсіндіріп, ой бағдарының дұрыс екенін дәлелдей жымиып күлетін.

Қазақ әйелдерінің ішінен тұңғыш са­уа­тын ашқан және баспасөз қоғамына араласып жүрген сол кездегі әйелдердің бірі Назипа Құлжановамен 1921 жылдары Ақмолада танысқан. Кейін Орынборға оқуға келген соң да Назипадан қол үзбей жазған өлеңдерін оған сынатып, бағалы­ла­рын газет, жорналдарға  басылуына кө­мектесуін өтініп жүрді. 1924 жылы бір­ге оқып жүргенімізде мені ертіп Нази­па­ның үйіне келді. Қолында жазған бір, екі өлеңдері бар еді, соларын Назипаға беріп «Өлеңдерімді алдымен өзіңіз оқы­ң­ыз, егер ұнамды деп тапсаңыз, баспасөз бе­ті­не жариялауға жәрдем етерсіз» деді. Біраз уақыт өткен соң екеуміз Назекеңнің үйі­не тағы келдік. Назипа Шолпанның өлең­­дері «Қызыл Қазақстан» журналына басыл­ғанын хабарлап, жорналдың сол нө­мірі мен жазған қаламақысын қоса берді де, Шолпанға бұдан былай да өлеңді үзбей жазып тұр деп көп ақылын айтты. Өзіміз оқу­шы жолдасым Шолпанның қо­лы­на ақша тиген соң екеуміз де қуанып На­зекеңнің үйінен шыққаннан кейін «Ка­феге» кіріп тырнақалды қаламақыны жуып «Пирожный» және басқа да тәтті то­­қаш нандар алып жегеніміз әлі есімде».

Ал машинкаға басылып сақталған Шолпанның туған сіңлісі Гүлсім Иман­бае­ваның естелігінен он бес жасар Шолпанды сүйгенімен қашып кеткен Ажар апасының (туа сала Жаймағамбет деген туыстары бауырына салған) орнына күш­теп бергені, басқа да нақты деректерге қанығасың.

13 жасында Алматыда 1939 жылы өт­кен Қазақстан Жазушыларының II съезі­нің делегаты болып сайланып, 17 жасында Қазақстан Жазушылар одағына мүше болып қабылданған Зияш Қалауова (1952 жылы 1 маусымда көз жұмды) есімінің ардақталуына  Мәриям апамыз зор ықпал жасады. Өлеңдерін толық­тырып жинақ етіп шығарды. Аңырап ар­тында көзі көрмей қалған Төлеу әке­сінен 1962 жылы естелік жазып алған дәп­тері со күйінде. Біразы жарияланды да. Сол дәптердің бұған дейін жарық көр­меді-ау деген тұстарына назар аударайық: «Әлімбекова Жамалхан (56 жаста): Немере сіңлім Төлметова Күлханс 1942 жылы Бүргем бастауыш мектебінде мұ­ғалім болып істеді. Ол кезде ер-азаматтар майданға кетіп, теңдік қыз-қатындарға тиген жоқ па? Сол сияқты Бүргем мектебін кіл қыз-келіншек билеп бір тұрған. Күлханс бір күні келгенінде Зияш деген керемет  ақын қыз бар. Бізбен бірге істейді, балалар оны өте жақсы тыңдайды. Сабақ бергенде оның арқасы бар. Аяғың­ды қия бассаң өлең етеді. Сол қызды бір күні ертіп келейін деді. Мен ертең ертіп кел, ақын деген қандай болады екен, көрейін деп тілек білдірдім. Келесі күні Зияш, Сара, Күлханс  үшеуі келді. Тамақ ішіп, шай ішіп, кешке дейін болып кетті. Үш қыз өлең айтып, біраз көңілімізді кө­терген болатын. Содан былайғы жерде олар анда-санда келіп жүрді. Алматыдағы жазушы­лар­дың қызық-қызық өлеңдерін айтып күлдіретін еді  (Мейірлі Әлімбеков Жа­мал­ханның жолдасы. Алпыстың ар жа­ғына кеткен кісі. 30/Х-1962 жыл. Түр­кістан қаласы, Жуковский, 17).

«Зияштың нағашылары бар. Қуандық Нарымбетов, Сүйіндік Нарымбетов. Осы­ның екеуі де Зияштың шешесі Рақима­ман бірге туған. Зияштың нағашы шешесі 1954 жылы қайтыс болды. Зияшты естіп бата қыла келіп қайтқан еді. «Абай» колхозында болар кәзірде. Олардың қонысын «Ашылған» дейтін тоғай еді. Рулары Қоңырат ішінде «Божбан» дейді. Сондай-ақ, «Ырысқұлов Айнақұл деген Сарыағаш ауданы, Шымкент облысы, Жылға стан­ция­сындағы №28 мектептің бастауыш кластарына сабақ беретін мұғалім. Қазақ университетінің  филология факультетінің Ү курс  оқушысы. Диплом жұмысы Зияш туралы. 1/ІV. 1965 ж.» деп белгілепті, осы­ның бәрі Зияшқа қатысты толық білуге құмартқанын ағартады. Дерек жинай жүріп, жүздескен жандардың бет пішініне де көңіл бөлгендей: «Айзада. Жиен қарын­дасының аты. Бетінде аздаған шешек дағы бар, екі көзі көкпеңбек кісі екен. Кеудесі қайқаң, орта бойлы әйел. Үстінде жасыл, жапырақты жібек көйлегі бар. Масы калош киіпті аяғына». Түркістан ауданы халқының санын білгісі келіп, 10 орта мектебі, өзбек орта мектебі бар дейді. «Түр­кіс­танның сәл түстік жағындағы «Ком­мунизм» колхозын аралағанда Шой төбе деген жерді көрдік. «Гауһар ана» деген жерде жолда қалды. «Чапаев» колхозына барғанда 30 жылдық Қазақстан колхозы жолда қалды. Кентау өзі шағын, өзі сұлу қала. Байтасов – горкомның ІІ секретары. Руы Қоңырат, Саңғыл. Жүнісов горсо­вет­тің бастығы. Кентаудың сол жағында бірнеше таудың сілемі жатыр. Оларды жергілікті жердің халқы: «Мың жылқы», «Қалмақ қамалған», «Қатын қамалған», «Келін­шек», «Домбыра, Сырнай», «Шоқ тас» деп атайды екен. Түркістаннан Кентауға дейін «Құш ата», «Бүргем», «Қарашақ» өзені су диірмені сияқты жерлер бар. Ащысайға баратын темір жолды кесіп өтудеміз»  деп, төңірегіне журналистік елгезектікпен қарайды.

Қалам ұстаған әр қазақ қызының жолы ашылуын қалады. Соның бір мысалын  1963 жылы Ғылым академиясында бүкіл дүниежүзі әйелдерінің Мос­квада өткен конгресіне қатысқан Моңғол әйелдерінің делегаттары мен Қазақстан әйелдерінің өкілдері алдында сөйлеген сөзінен көреміз. Қазақ совет әдебиетінде әйелдердің алатын орны мен қосқан үлесіне қатысты айтқанын ғана келті­ремін: «Соңғы бес-алты жылдың ішінде шарықтап өсіп, шабытты жыр жазып, көзге түсіп жүрген ақынымыз Тұрсынхан Әбдірахманова. Тұрсынхан­ның кәзірде екі өлеңдер жинағы кітап болып баспадан шығып, оқушыларынан жақсы баға, жылы орын тапты. Тұрсын­хан­ның келе­шегі зор үміт күттіреді. Оның өлеңдері тар­тымды, лирикаға толы. Алған тақы­ры­бын еркін меңгере алатын ақын. Тұр­сын­хан жұртшылығымызға әншілігі­мен танылған қызымыз. Ол қазақтың халық әндерін сазды үнімен шебер орындайтын болса, өлең өнерінде шебер қиыс­ты­ратын ақын. Тұрсынхан сонымен қа­тар, әдебиет зерттеушісі. Қазақ совет әдебиетінің классиктері туралы жазылған мақалалары көңілге қонымды. Ол аспирантурада оқиды. Оның диссер­тация­сының тақырыбы Жансүгіровтің лирикалары туралы. Ол еңбегін кәзірде аяқ­тауға жақындап қалды.  Жас прозаик қызымыз Шәрбану Құмарова өз творчествосын қысқа әңгімеден бастады. Оның әңгіме, очерктері оқушы жұртшылығына өте ұнауда, өз авторын тез таныды. Құ­ма­рованың кітап болып шыққан әңгімелер жинағы «Қыз сыры» деп аталады. Құ­марованың тілі жатық,көркем, сюжеті тартымды болып келеді. Соңғы кезде Құмарова қысқа-қысқа балладалар мен телекомедия жазып жүр. Бұл да жас ав­тордың жан-жақты іздену үстінде еңбек­теніп жүргенін аңғартады, сонымен қа­тар, қуантады. Жазушы болам деген адам оқудан, ізденуден жалықбауға мін­детті. Жас ақындарымыз Бұғыбаева, Айтқо­жина, Байтанаева, Қунақова, Шалабаева, Сейілжанова, тағы басқалары тұңғыш жинақтарын оқушы жұртшылық­қа ұсын­ды. Бұлардың бәрі де оқу, іздену үстінде еңбектенуде. Кәзіргі қадамдары жаман емес. Ал бір-бір жинақ жазушының шығар биігі емес, бірінші қадамы ғана екенін ескерткім келеді». Тұрсынхан шығармашылығы жайлы дүркін-дүркін көлемді мақалалар жариялады, архивінде Тұрсынхан жазған хаттар да баршылық. Осы әріптес сіңлісінің бір (50 жылдығы болса керек) мерейтойының дастарқан  шығынын билік басындағыларға қайта-қайта барып, тегін өткізіп бергенін айт­қаны есімде. Ұмытпасам, Бижамал Рамазанова көмектесті деген тәрізді.

Қaзақ семьясында 1917 жылы туған қарақалпақ совет ақыны  Қасымова Марияммен алпысыншы жылдары жиі хат алысыпты. «Гүлжаһан», «Құрылысшы», «Науаи» атты поэмалардың авторы М.Қасымова орыс, өзбек тiлiнде жазылған шы­ғармалармен қоса қазақ тiлiнен С. Сей­фуллин, С. Мұқанов, М. Хакімжано­ваның өлеңдерiн қарақалпақ тiлiне аударған. Шығармалары 1934 жылдан бастап жариялана бастаған  Мариям Қасымованың қазақ ақындарын жақсы танитынын Жұбан, Ізтай, Ғафу, Сағи, Қуандыққа хаттарында айрықша сәлем жолдайтыны  аңғартады. Әмина Жәкето­ва, Тұрсынхан Әбдірахманованы сұрап сәлем айтады. Хаттарынан өмір жолын дұрыс таңдай алмағандықтан 1952 жылдан бері үш баласын жалғыз тәрбиелеп жатқанын, «Аму дарья» журналында бө­лім меңгеруші екенін білеміз. «Біз де қазақ боламыз, қа­зақтың байұлы – алаш деген руымыз. Жалғыз інім бар. Ол осын­­да областной газеттің отв.секретары болып істейді. Ата-ана ертерек өліп қал­ған…» деп жазыпты бір хатында.  Апалы-сіңлідей хабарласып тұрған екі ақынның хаттары небір сырларға тұнып, толық  жариялауға сұранып-ақ тұр.

Еліміздегі түрлі баспалардың өтініші­мен жазған жабық рецензиялары да же­тер­лік. Мәселен, 1978 жылдың 15 қаза­нында «Жаңа талап, жас ақын қызымыз Жадыра Дәрібаеваның «Гүлжайна» атты тұңғыш өлеңдер жинағын сүйсіне, қуана оқып шыққанын  жазыпты. – Жадыра білім бұлағынан мейірі қанғанша сусын­даған, топшысын бекіткен, білімді ақын. Орыс-қазақ тілдерін меңгерген, екі арнадан қуат алған қуатты ақын. Өзінің туған халқы қазақтың әдет-ғұрпын, салт-са­на­сын жете білуге, жетіспегенін жетілдіруге талпынатын қасиеттерін өлеңдерінен көреміз. Қазақ  дәстүрін біршама білгеніне қанағаттанбайды. Мұндай қылықтары шолушыларын қуантады. Талапты да та­лант­ты ақын қызымыз іздену, зерттеу жолына енді ғана бетін бұрған десек, ар­тық айтқандық болмас. Өмірдің астарын, өткеннің қатпарын, шындықтың шырақ­тарын енді өз көзімен көріп, өз ой елегінен өткізуде. Жадыра өзін сүйсіндірген құбы­лыстарды өзінше жырлайды… Жадыра әр түрлі тақырыпқа лайықты өлең жазады. Жазған өлеңдерінің ырғағы да әр түрлі. Оны игеруі де әрқалай. Отан, туған жер, табиғат көрінісі, махаббат сазы, жастық жалаулары, қуаныш құдіреті, мұңды наз, ана мейірін аңсау, тағы, тағы­лар». Осы ойларына нақты мысалдар кел­тіріп, жас ақынның кемшін тұстарына да тоқталады, талдайды. Тілі де маржандай төгіліп, келісті тіркестері автордың жыр шумақ­тарымен үндесе кетеді. «Өлең деген қа­сиетті ұғымда ұйқастан басқа да көп­те­ген белестер, асулы қырлар, тереңнен тебі­рентер сырлар барын» ескертіп, «Осы бет алысынан танбаса болашақта өз орнын табатын  ақын  деп ойлаймын…қана­тыңды еркін самғай бер, Жадыра!» дейді сеніммен.

Архивін ақтарғанда, Шолпан Иманбаевадан бастап Гүлнәр Шәмшиеваға дейінгі толқын өкілдерінің Мәриям апамыздың жылы лебізін иемденгеніне көз жеткізесің. Гүлнәр туралы жазғанын қуана оқыдым, үзіндіге ден қояйық:
«Қазақ әдебиеті» газетінің поэзия бө­лі­міне. Сіздердің маған жолдаған жас  ақын қызымыз, Қазгу-дың журналистика факультетінің 3 курс студенті Гүлнәр Шәм­шиеваның бір топ жаңа өлеңдерін оқып шықтым. Білімді жастардың өлең жазуға талпынып талаптанғаны мен үшін зор қуаныш. Қанаты жетілмеген, қауыр­сыны қатпаған, қаламы төселмеген балғын ақын қызымыздың кейбір өлең­дерін оқығанда, кәдімгідей оты ойнап, ұшқыны жайнап тұрғандай әсер қал­ды­рады, қуантады. Жаңа ой, жаңа тақырып, жаңа кесте, жаңа ұйқас, жаңа буын өлшемі әр өлеңнің шағын бойында жеткілікті екені байқалады. Гүлнәр өлеңді қысқа жазуды тәуір көреді. Неғұрлым өлең қыс­қа болса соғұрлым қиындығы да, жақ­сылығы да қатар жүретіні анық. Сондық­тан да қысқа өлеңдердің кемшілігі мен ке­тігі тез көзге түсетіні шындық. Ақын қы­зымыз көп ойланып, толғанып  жазады. Өзінше бағыт-бағдар іздейді. Ешкімге ұқсамаймын, ешкімді қайталамаймын деп тырысады. Мысалы, «Өлең» деген жырында: «От жырлардың домнасында балқығам, Өлең деген Есенин ғой шал­қы­ған. Өлең деген буырқанған дария, Жа­ға­сына жетемін деп ал­қынам…». Гүлнәрдің бұл өлеңі не бары он алты-ақ жол, төрт шумақ. Осы төрт шумақ өлеңге ақын ай­тайын деген ойын, өлеңді қалай бағалай­тынын, қалай жақсы көретінін сыйғыза білген». Одан әрі автордың сәтті өлең­де­рінен мысал келтіріп, ойын түйіндейді: «Гүлнәр Шәмшиеваның келешегі бар ақын. Оның осы өлеңдерінің кейбірін топ­тап, «Жалын» журналына, «Лениншіл жас» газетіне ұсына отырып, кейбір ла­йық­ты деп тапқанын «Қазақ әдебиеті» га­зетіне жариялаған жөн. Жазып жүрген ақындар мен ақын қыздарымыздан олқы түспей­тініне сенемін». Жас ақынға кеңе­сін айтып, батасын беріпті соңында. Пікір 1977 жылдың 7 желтоқсанында жазыл­ған.

Сара Мыңжасарова, Фариза Оңғар­сы­нова, Ақұштап Бақтыгереева, Мәрия Қа­рақонақовамен жақын араласты. Хан­бибі Есенқараеваның Жазушылар ода­ғына өтуін ерекше қадағалады. Рза Қу­на­қова, Бәтима Батырбекова, Күләш Ах­метова, Шырын Мамасерікова, Шәр­бану Бейсенова, Сара Латиева… тізімді ұзақ жалғастыруға болады, бәріне көз­қарасы жақсы еді. Орыс тілінде жазатын Ардақ Еженовамен сырласқан сәттеріне шейін көз алдымда.

– Менің қағаздарымды түптің түбінде сен ақтарасың. Мен туралы кітапты сен жа­засың, ал ұмытып кетсең, аяғыңнан тар­тып, анда-санда есіңе салып отырамын, – дейтін, «сен» деген сөзге ерекше екпін бе­ріп. Сол айтқан сөзі есімнен кетпейді. Қай­тыс болғаннан кейін белгілі қоғам қай­раткері Оразалы Қозыбаевтың көмегімен ша­ғын екі кітап арнап шығар­дық. 100 жыл­д­ығына орай үш том­дық шы­ғармалар жи­на­ғын құрастырдым, жарық көрді. «Қазақс­тан» телеарнасында «Жарқын бейнесінің» түсірілуіне атсалыс­тым. Архивіндегі материалдардың то­лық­тай кітап боп шығуы үшін жүгір­ге­нім­нен нә­тиже жоқ. Бұлардың бәрін жүйелеп дайындауға шамам жетер емес. Мәриям апам туралы жазғандарымнан бір том шығар еді, егер қолдайтындар болса, оған арналған өлең­дердің өзі қаншама десеңіз­ші!

Міне, апамның сол бір ауыз сөзінің де әсері шығар, шаң басқан қағаздарының арасынан қажет-ау дегенін іздеп, тақы­рып­тарға бөліп дайындап, басылымдарға жанталаса ұсына бастағаным. Өйткені буыл­ған, оралған қай папкасын ашып қал­саң да, ішінен құнды бір дерек, мәлі­мет, қызықты сыр, оқиға шыға келеді.

«Бір жапырағым менің, ел қамын ой­ла­ған Едігем» деп, құшағына қысатынын қалай ұмытайын… Дәл қазір мен де архи­вім­ді ақтарып, 1995 жылғы күнделік бет­теріне үңілдім: «5 февраль, жексенбі. Түн­гі 11-де Зоя телефон соқты, жүрегім су етті. Мәриям апам инсульт алып, ес-түссіз көрінеді.

6  февраль, дүйсенбі. Таңертең Мәриям апама келдім. Қасында жалғыз өзім біраз отырдым. Маңдайынан, бетінен, иегінен сипап сүйіп, апа, апа деймін. Бет-жүзі от­тай ыстық, қыр-қыр етіп жатыр. Қайран өмір, тұтас бір ғасыр ауып барады Мәриям апаммен, өзімен бәрі кетейін деп тұр-ау, қатты жыладым. Әмина тәте мен Шолпан деген сіңлісі отыр үйде. Екі тілегі бар еді апамның: (сүйегіне түскендер) таза жуса екен тәнімді, жоқтау  айтса… соны айттым. Сара апама хабарластым, о кісіні апам жақсы көретін шынайы…

7 февраль, сейсенбі. Қайран апам, өтті өмірден. Дүние қаңырап бос қалғандай, жүрегім езіліп, көзден жас парлағаны-ай… Апама арналған сөздер еріксіз қағазға түсті. Түстен кейін соны «Егемен Қаза­қ­-
с­танға» Жанатқа апарып бердім.  Фариза апаймен кіріп шықтық, біраз кісілер жиналыпты. Орны толар ма жан апамның…Мәриям апамның құшақтап, еміренгені, сүйгені… анам еді ғой менің…

«Бар қазаққа ана еді ғой!» –  Фариза апа жазғандай.