немесе
«ЖІГІТІМ, БҰЛ САТҚЫННЫҢ СҮЙІСІ ЕМЕС!»

Әңгіме

Ол – Париж бұрын көрмеген, шетелдік ең үлкен,
аса зор, мәртебелі қонақ болып саналады.
А.Рамбо.

 

 

Жанар ӘБДІШОВА

 

Корольдардың сарайы (резиденциясы) − жер жүзіндегі ең сұ­лу, ең салтанатты, ең еңселі ғимарат Версальдың  елу жылға созылған құрылысы аяқталып, Франция королі  Людовик XIV-нің король резиденциясын, бүкіл үрім-бұтағын, айналасындағы ақсүйектерімен көшіріп апарып, орналастырып, атағы жер жарып, мейманасы асып тұрған кезі.

Бес жасында таққа отырған жас король кәмелетке толысымен, барлық көмекшілерінен бас тартып, билікті өз қолына алады. Міне, сол кезден бастап, Фран­ция­­дағы өмір мүлдем жаңа, жар­қын  бағытқа бет бұрады.

Ол сауда-саттық жұмыстары дұрыс жолға қойылған, экономика, флот, өндіріс орындарының жұмыстары дамыған, бірлігі мық­ты, өркениетті, атағына көр­кі сай, күшті мемлекет құруды алдына мақсат етіп қояды.

Айналасына талантты, білім­ді, дарынды, іскер адамдарды жинап, бала кезінен  «Құдай Берген» (Луи-Дьедонне), «Күн–Патша» (Луис) деп аталған король жетпіс екі жыл патшалық құрған кезінде, сол алдына қой­ған мақсатын орындап,  арманын ­то­лық іске асырады.

Тарихшылар Луис XIV бас­қар­ған уақытты  «Ұлы  ғасыр» деп атайды.

Ол тақта отырған кезінде өнер, ғылым, білімнің барлық түрі ерекше гүлденіп өркендеп, өнер­кә­сіп, сауда-саттық дамыды. Фран­цияның әскери күш-қуаты артып, елдің бірлігі нығайып, саясаты тұрақтап, флот жұмысы жанданды. Қорғанысы нашар елдерге басып кіріп, жерінің аумағын кеңейтті.

Әрине, осының бәріне қара­жат керек еді… Салық көлемі кө­­бейді, қарапайым халықтың тұрмыс-жағдайы төмендеп, жоқшылық, қайыршылық көрді. Наразылықтар, бас көтерілулер көп болды. Бірақ бәрі ұшықпай тұрғанда, дер кезінде басылып отырды.

Сол кезде онымен қатар де­бей­ле­сіп, тайталасып, бақтала­сып, дамып келе жатқан басқа мемлекеттердің патшаларының және корольдарының құлағына Луис XIV-нің армияға жасаған реформалары, кішкентай аңшы үйі­нің орнына аты аңызға айнал­ған сұлу Версальды салуы, ақ­сүйек­тердің сарайда тұруы,  әрі атқаратын қызметтерінің болуы  – үлкен жетістік, әрі жоғары құрмет екені, олардың өздерін ақсүйекше ұстау, сөйлеу, киіну, тамақ ішу, қарым-қатынас мә­нер­­лерінің (этикет) қалып­тасуы, орта буын өкілдерінің тұрмыс­тары­ның жақсаруы – бәрі, бәрі жетіп, іштерін күйдірсе, оның жаман қылықтары да, осал жақтары да көп сөз болатын.

Екі қасиетіне де тұстастары еліктейтін…

…Осылардың біреусі – Ресей­дің соңғы патшасы, әрі бірінші императоры – Петр I еді. Оның жасы сол кезде қырық төртте болатын. «Қайтсем, Ресейді өр­кениетті, мықты, ықпалды, бай, әрі күшті «Ұлы Россия» жасаймын!?» деп, жарғақ құлағы жас­тыққа тимей, қар жастанып, мұз шайнап, екі иығын жұлып жеп жүрген кезі…

Ол Луистың елін өркениетке сүйреген ерлік істерімен қатар, қоғамға өз ықпалдарын жүргіз­ген, тіпті залалы да тиген, көпте­ген ашыналарынан, яғни фаво­ри­ткаларынан (сүйіктілерінен)… әрі олардан туған некесіз балаларына да үлкен қамқорлық жа­са­лы­нып, білім алып, Жоғары мәр­тебелі ақсүйектерше тәр­бие­ле­ніп жатқанынан  хабардар еді… тіпті оның жуынғанды жек көріп, өмі­рінде екі-ақ рет суға түскенін, бірақ күніне он шақты рет мұр­нын жуатынын жақсы білетін.

Әсіресе, оны Луис XIV-нің ең соңғы фавориткасы Франсуаза д-е  Обинье маркиза Менте­нон­ның өмірі қатты қызық­тырған…

Жиырма бес жасында күйеуі ақын Скаррон қайтыс болып, жесір қалған Ментенон бетегеден биік, жусаннан аласа болып, елеусіз ғана өмір сүріп жатқан. Күн-Патшаға некесіз, он шақты бала туып берген, осы жерге жету үшін жолындағы талай әйелді зар қақсатып, улап өлтіріп, жала жауып, қара дуамен айналысып, жеңіске жеткенінде, Антенанс д-е Монтеспанның жасаған қылмыстары ашылып, сарайдан аластатылады.

Сол кезде олқалып бара жат­қан балаларын тәрбиелеу үшін, осы қарапайым ғана, діндар, қатал, ақырын сөйлейтін, жасы қырық сегізге келіп қалған, көп білетін, сыпайы, «оқымысты» әйелді Версальға алып келеді.

Балалар оны бірден жақсы көріп, кейін «мама» деп атап кетеді.

Айналасындағы тышқанның жорғалағанына шейін біліп отыратын король некесіз балаларын тәрбиелеп жатқан, сарайдағылар «қара жамылған әйел» деп атап кеткен бұл адам туралы естиді. Оларды көру үшін келген сайын мадам Ментенонмен сөйлесіп жүреді.

Сөйлескен сайын талай әйел­дердің жүрегін жандырып, махаббат «торында» талай аунақ­шы­ған, талай гүлдің иісін иіскеп, шырынын армансыз жұтып, аздап саябыр тапқан, тояттаған көбелектей болған Күн-Патша жасы қырық беске келгенде балаларын бағып жүрген маркиза Ментенонның ақылды, мағы­на­лы, ойлы сөздерін естіген сайын естігісі келіп, қасына жіпсіз байланып, айналшықтап шыға алмай қалады, жанына майдай жағады.

Жапырағы мәуелеген, көлең­келі, үлкен ағаштың түбінен сая тапқан, шөлдеп қаталаған, ұзақ жолдан шаршаған, қажыған жолаушыдай оның қасында тыншы­ғып, жаны жай табады…

Ментенон Күн-Патшаның бұрынғы барлық «қызық-шы­жы­ғы» төсектің айналасында ғана болатын фавориткаларына мүл­дем ұқсамайтын.

Оның кез келген сарай сұлу­ла­рынан, тіпті көптеген өзінің шашбауын көтеріп жүрген ақ сүйектерден, замандастарынан ақыл-ойы, өмірлік ұстанымы, білімі, көзқарасы жағынан көш ілгері екенін бірден байқайды.

Ол кейде күні бойы Ментенонмен сарай төңірегіндегі мә­селе­лермен, мемлекеттің ішкі, сыртқы істері, әдебиет, мәдениет, ғылым, білім, өнер, дін, шіркеу, отбасы, бала тәрбиесі… – барлық салада әңгіме-дүкен құратын.

Бірден іске асып, осы әңгімеге арқау болған жұмыстардың оң бағыт алып, Францияда ғылым, білімнің, әдебиеттің, өнердің, мәдениеттің, сәулет өнерінің гүлденуіне, өнеркәсіп, сауда-сат­тық істерінің дамуына, Версаль­дың залдарының көздің жауын алатындай жоғары талғаммен жабдықталуына, Париждың аббаттануына маркиза Ментенон­ның көп ықпалы болыпты.

Ол Версальға келгелі аралас­паған жұмысы қалмайды. Мем­ле­кет­тік жұмыстар туралы құ­жат­тар келгенде, оны мүлдем қызықтырмайтындай, немқұ­рай­ды түрмен қарап, қателерін түзеп, толықтырып, үн-үнсіз жазып беретін. Франсуаза Мен­тенонға риясыз сенетін­ король ол қараған қағаздарға тек­сермей-ақ, бірден қолын қойып береді екен.

Версальдағы өткен күндерінде корольдың ең сенімді фавориткасы, кейін жұбайы болған бұл әйел сексен томдай құжаттар жазған.  Соның осы күнге жарты­сы-ақ жетіпті.

Ол кезде Күн-Патшаның әйелі Мария-Тереза тірі болатын.

Көп жылдан бері дін қызмет­кері корольді отбасылық парызын, жұбайлық міндетін орындауы керек екенін айтып, қанша илік­тіргісі келсе де, Луис XIV он­ың сөзін маса шаққандай көр­ме­ген… Ментенонның сөз­дерінен ке­йін ол әйеліне көңіл бөліп, жа­нашырлықпен қарай бастайды.

Бірақ көп ұзамай Мария-Те­ре­за қырық бес жасында қайтыс болады.

Өмір бойы ішін күйдіріп, қан жылатқан көз жасын да, қыз­ға­ны­шын да, өкпесін де ішіне жұ­тып, күйеуінің қорлығына да, мазағына да шыдап, үнсіз бағы­на­тын, қарсылықсыз көнетін, қасында осылай өмір бойы жүре беретіндей көрінген Құдай қос­қан қосағы өлгенде Луис қатты қайғырады.

Өзімшіл король бәрін күтсе де, одан осыны күтпеп еді… Біраз уақыт есін жинай алмай қалады.Күш-қуаты тасып тұрғанда, жар төсегінен жерігенімен, ол да әйе­лін «өзінше» «сүйетін». Оны өзі­нің ең бір қымбаты, ең бір қа­жет, өте керекті атрибутындай қабыл­дайтын.

Король маркиза Ментенонға «үйленейік!» деп ұсыныс жасайды.

Араларында махаббат деуден гөрі үлкен сыйластық, жан үндестігі, ақыл-ой үндестігі, бір-біріне көңілі толған сезім үн­дес­тігі, іскерлік үндестігі пайда болып, бірін-бірі толықтырған екі ұлы тұлға – бөлек тұрудың еш мәні жоқ екенін сезіп, әйелінің жылы өткен соң, жасырын неке­лерін қидырады.

Людовик XIV-ші қара киін­ген­ді ұнатпайтын, енді мадам Ментенон  көбіне көкшіл, тағы басқа ашық түсті киімдер киетін болған.

Өзінен үш жас үлкен Ментенон екеуі жұптары жазылмай, ақсүйектердің ырду-дырду өмір­ле­рінен оқшауланып, оңаша­ла­нып, отыз екі жыл бойы Сен-Сиреде тату-тәтті, бақытты, тыныш өмір сүреді.

Петр I корольдің көзі тірісінде онымен кездескісі келген.

Көптеген тарихшылардың айтуынша, Петр I-нің қолы тимеді ме, жоқ әлде Күн-Патша­ның өзі кәрілігін, болмаса эко­номикалық қиыншылық­тарды алдыға тартып, қабыл­дама­ды ма… ол жағы белгісіз. Әйтеуір оның құйысқаны Людовик  XIV-і жетпіс жеті жасқа келіп, өмірден озғанына екі жыл өткен­де ғана (1717 жылы) көтеріледі. Бұл кезде оның шөбересі, бес жасар Людовик XV немере ағасы регент (басқарушы) Филип Ор­леон­скийдің  қамқорлығына алынып, таққа отырып еді.

Айналаны көріп отыру үшін (сәуір-маусым айларының ара­лығында) өзі жасаған кішкентай «үйін» каретаның орнына «бе­кітіп», «ерекше экипажбен» қа­сына үш жүздей салт атты әскерін (гренадерлер), аудармашыларын, тағы басқа қызметшілерін, азық-түлігін, арағына шейін  алып, Ев­р­опаны көру үшін көктем шығысымен жолға шығады.

Жол-жөнекей Копенгагенді, Голландияны  аралайды. Олар­дың көпірлерінің қалай салын­ғанына, жолдарының қалай жа­сал­ғанына, үйлерінің құ­­­ры­лы­сына, қойыл­ған ескерт­кіштеріне көп көңіл бөледі.

Осы сапарында Петр европа­лық­тардың «Ресей – өркениеттен мақұрым қалған, қараңғы ел» деген пікірін жоққа шығарады.

Францияға келмей тұрып, Петр I орыс тыңшылары алып кел­­ген кітаптардан, гравюлардан французша дұрыс білімі болма­ған­дықтан оқып толық түсіне ал­маса да, суреттерін әбден кө­ріп, олардың аспанмен таласқан, аллегориялық мүсіндерімен, ғи­марат­тарымен, шіркеулерімен, таспен өрілген көшелерімен танысып, инструменттерін көріп, зерттеп, бәрін біліп барады.

Күн-Патша қайтыс болған соң, Франция мен Ресей арасында бұрынғы тоң-торыс қабақтың мұзы еріп, жылымық қарым-қа­тынас пайда болады.

Бұл кезде Ресей өзін Ұлы держава екенін танытқан кезі еді.

Петр I Францияға барған сапа­рында өркендеген осы ел Швецияға қарсы соғыста өздері­мен одақтас болғанын қалаған, әрі қаржылай көмек дәметкен… сосын Прибалтика жерін иемденсе, Франция қолдау көрсетсе… деген дипломатиялық мақсат­тарымен келген… Әрі қызы Елизаветаны король  Луис XV-ке беріп, Версальдың иесі болса деген арманы да бар еді…

Сонымен мамырдың жетісі күні күн батып бара жатқанда, Петр Парижге келеді. Оның өзі жасаған «қызық» экипажына күдікпен қарап, қарсы алған ф­ра­нцуздар  «қинала-қинала» се­нім­сіздікпен, әрең қасына ереді.

Герцог  Орлеанскийдің бұй­ры­ғымен астанада ресми қабыл­дау болады.

Кешкі сағат тоғыздарда Луврға алып келеді.

Петр I-нің құрметіне осы ғимаратта орналасқан, корольдің шешесінің апартементінде мадам Ментенонның Күн-Патшаға арнап жасатқан, «дүниежүзіндегі байлықтың эталонындай ең әдемі төсекті» қойып, орын даярлайды. Тағы бір қанатында, алтынмен апталған, күміспен күп­телген аспалы шамдары мен жиранделяларында мыңдаған балауыз шамдары елбіреп жанып, күн шыққандай жарқыра­ған, ең әдемі залдарының бірінде алпыс адамға арналып жасалған алтын ыдыстар қойылған, ең үздік шеберлердің, аспаздардың қолынан шыққан неше түрлі тамақтарға, сусындарға толып, қа­йысып тұрған бай дастархан жайылады.

Петр I патша кіріп, әр тамақ­тан бір ауыз тигенсиді. Виноның бес түрінен ішіп көреді, екі ста­қан пиво ішеді. Сосын қара нан мен шалқан сұрап жейді де, орнынан тұрады.

Мына байлық, көзді қарық­тыр­ған мына жарқыл, ертегі елін­дегідей еліктіретін мына сұ­лу­лық оны таңқалдыр­майды…

Жататын орынды көріп, «өте үлкен, жайсыз!» деп, Луврда жат­қысы келмей, екінші даярланған, маршал де Вильруаның жекемен­шік үйіне келеді.

Ол – Ледигьер қонақ үйі еді. Бұл үйдің қасында өзен ағып жата­тын, әрі алдында «Арсенал» деп аталатын бақ бар еді. Бұл жер­дегі ұйықтайтын бөлме де ұнамайды… «үлкен!» деп жо­рық­қа шыққанда алып жүретін төсегін алдырып, киім шешетін бөлмеге кіріп, сол жерге қой­ды­рып, жатады.

Петр I  «Король өзі келсін!» деген шарт қойып, Ледигьер қонақ үйінен шықпай жатады. Екі күннен кейін оның айтқаны қабылданып, оныншы мамыр күні Франция королі Людовик  XV марш ойнаған оркестрдің қол­паш­тауымен, уәзірлерін (регент) ертіп, салтантты шерумен ке­леді.

Петр I аулаға шығып, жеті жасар корольді өзі қарсы алып, өзі сол жағында жүріп, екі кресло даярланып қойған бөлмеге кіреді. Петр I оң жақтағы арқалығы биік креслоға отырады. Ол корольға арналған кресло еді… амалсыздан екіншісіне Людовик XV-i отырады.

Петр I корольдің оң жағында жүру және отыру этикетін сақта­майды.

Таққа бес жасында отырған, бұл кездесуге әбден даярланған, сөйлейтін сөзі үйретілген, өзіне жүк­телген барлық жауапкер­ші­лік­ті сезінген, жіп-жіңішке қас­тарын түйіңкіреп, аузын бұртит­пауға тырысып, корольға лайық сән-салтанатын сақтап, тым бай­салды көрінгісі келген, опа­лан­ған, боянған, жасанды шашы бұй­раланған, ақсүйектерше тәрбиеленген, қуыршақтай болып киінген кішкентай король және… «жабайы дәу» сияқты болып көрінген, бойы екі метрден асатын, шашы жал сияқты иы­ғына түскен, маңлайы ашық, қасы қалың, аласы аз, үлкен көз­дері аздап қызарыңқыраған, осы аз уақыттың ішінде париж­дік­тердің арасында «орыстың аюы» деген «атақ» алған патша Петр I екеуі бір сағатқа жуық әңгіме­леседі.

Петр I корольді баласынбай, терезесі тең дәрежеде, аса бір сыйластықпен, көтеріңкі, ашық-жарқын, қуанышты дауыспен сөйлеседі.

Қоштасып шығып бара жат­қан­да (Сен-Симон да солай жазады), өте жақын тұрған Дюбуа­ның сөзіне сенсек, Петр I-i ко­роль Людовик XV каретасына жақын­да­ғанда, баланы жерден көтеріп алып, аспанға лақтырып, құша­ғына алады да, жоғары көтеріп, бетінен сүйіп: «Сир, это не поцелуй Иуды!», («Сир, бұл сат­қын­ның, екіжүздінің сүйісі емес!»), – дейді.

Кішкентай король бұндай «қа­былдауға» даяр болмаса да, түк те қорықпайды да, ештемеден шошымайды да.

Бірақ Петр I этикетті сақта­май, бүкіл Франция үмітін артып, бетіне қарап отырған, жал­ғыз мұрагері – «Сүйіктілерін» «допша лақтырып», қағып алып, бетінен сүйгені − оның өміріне жауапты адамдардың есін екеу, түсін төртеу қылып, наразылық­тарын тудырады. Алдындағы этикет бойынша өзіне арналған креслоға отырмай, корольдің орнына отырып алғанына «мы­рыңдап-ғырыңдап», қиты­ғып тұрғандары оның мына «қы­лы­ғының» қасында түк болмай қалады.

Бірақ Петр I патшаға бәрі жарасатын, себебі, ол бір Құдайға жә­не өзінің қолынан бәрі келеті­ні­не  Құдайдай сенетін… күші тасып тұрған кезі еді.

«Ұлы ғасырдың», Людовик XIV-нің тірі қалған жалғыз «кө­зін­дей» болған мадам Ментенонды көру үшін Сен-Сир монастырына барады. Ол сол жерде ақ­сүйек­тердің қыздарын оқыта­тын мектеп ашқан еді.

Бұл ақылды әйел туралы көп естіген Петр I (пиетет испытал) оны қатты сыйлайтын. Бірақ Ментенон сырқаттанып тұрға­нын алдыға тартып, кездесуден бас тартады… кәрілік «айғыз­даған» түрін патшаның көргенін қаламайды. Бұл Петр I патшаны тоқтата алмайды. Ол мадамның бөлмесіне кіріп, амандық-сау­лық­тан (дискурс) соң: «Ауырып жатырсыз ба?» − дейді. «Иә», – деген жауап естіген соң. –  «Қай жеріңіз ауырып жатыр?», – деп сұрайды. «Дәрменсіз кәрілік…», – деп жауап береді сексенге келген Ментенон. Петр қоштасып шығып кетеді.

Ұлы корольді діндар, адам баласына мейіріммен қарайтын, отбасына адал адам етіп, өмірін түп тамырымен өзгерткен мадам Ментенон сексеннің сеңгірінен асып, кәріліктен 1719 жылы қай­тыс болады.

Сонымен Францияның «Ұлы ғасыры» да аяқталады…

…. ….   ….   ….   …..

Ертесінде әйелі Екатеринаға «Өткен дүйсенбі күні корольдың қабылдауында болдым. Оның бойы біздің сарайдағы ергежейлі Лукадан екі-ақ елі биік. Бірақ өз жа­сына лайық емес өте ақыл­ды­лығымен, ұстамдылығымен, сүйкімділігімен мені таңқал­дыр­ды», – деп хат жазады.

Сол күні Петр I-ді Париждің атақты он екі магистраты қа­был­дайды. Король кешке оның құр­ме­тіне сағат бестерде Тюильриде салтанатты қабылдау ұйым­­дастырып, гвардия жаса­ғын, әскери оркестрді шақы­рады.

Ауызекі әңгімелесіп,  бас­палдақпен көтеріліп келе жат­қанда, Петр Людовик XV-i қолына көтеріп алады да: «Бар­лық Францияны көтеріп келе жатырмын!» («Всю Францию на себе несу!») − деген екен.

Кейін Петергофтың салынға­нына үш жүз толғанда, (Санкт Петербург. 2005 ж.) Петр I патша­ның құрметіне Нижний паркінде скульптор Н.Карлыхановтың жасауымен, Людовик XV-і қо­лына көтеріп тұрған «В моих ру­ках вся Франция!» деген жазуы бар мүсіні қойылады.

Негізінде Н.Карлыхановтың бұл монументі соғыстан кейін жо­ғалып кеткен скульптор  Р.Л.Бернштам жасаған «Петр I кішкентай Людовик  XV-i көтеріп тұрған кезі» деген ескерткішінің көшірмесі болып саналады.

Петр I патша Парижды өз бетінше аралап, бәрін өз көзімен көреді, көңіліне өзіне керектіні мықтап «тоқиды». Мата тоқитын, бояйтын мануфактуралардың бәрін аралайды. Крестьяндардың кедей өмірлерін көреді. Коро­ль­дер­дің атты мүсіндерін, үйлер­дің, көпірлердің қалай салын­ғанын көргенде, қолынан қағазы мен қарындашы түспейді.

Әсіресе, сәулет өнерінің кере­мет­тері, орталық алаңдардағы король Людовик XIV-нің атты мү­сіндері қатты қызықтырады. Осы сапарға шығардың алдында, орыс әскерінің шведтерді жең­ге­нінің құрметіне өзінің атты мүсінін скульптур Растреллиге жасатып жатыр еді. Сондықтан олардың қалай жасалатынын Луврдың астындағы қару-жарақ қоятын қойма ғана емес, мыстан ескерткіштер, аттың мүсіндері құйылатын үлкен шеберханалар бар болатын, соған арнайы барып көреді.

Көргендерінің бәрі көкірегіне түйіліп, санасында жатта­лып, Нева өзенінің жағалауындағы құрылысы 1703 жылы мамыр айында басталған «Санкт-Пе­тер­бургті осы қаладан артық қылып сәулеттендірсем, аббаттандырсам, гүлдендірсем, ерекше ес­керт­кіштер қойдырсам, көшеле­ріне осылай тас төсеттірсем» деген ойға жетелейді.

Ағаш ұсталарының шеберханаларын көріп, сөйлесіп, оларға өз өнерін көрсетеді. Мүгедектер үйінің сызбасын көреді, салынып жатқан ол жерге де кіріп, асханасынан дәм татады, бәрімен терезесі тең адамша сөйлеседі.

Француз армиясының парадын көрсеткенде, біткенін күт­пей кетіп қалады. Көңілі толмай қасындағыларға: «Солдаттар емес қуыршақтар, сап түзеп жүрудің орнына билейді!» − дегендей сөздер айтады.

Сегізінші маусым күні Пари­ж­дегі Ғылым академиясына барады. Ғалымдардың әңгімесі оны қатты қызықтырады. Көп сұрақ­тар қояды, олардың берген жауаптары көңілінен шығып, риза болады.

Әділет сарайына барады. Пат­ша кедендік кітапханада тұр­ған глобустан Каспий теңізінің дұрыс түспегенін байқап, өз қолымен түзетеді. Осы  көреген­дігі үшін кейінірек, ресми түрде, желтоқсанның 22-і күні, 1717 жылы Петр I  Франция Ғылым ака­демиясының мүшелігіне қабыл­данады.

Нотр-Дам шіркеуін аралап көреді, ол жерде өткен діни рәсімге қатысады.  Король­дар­дың, әскери қолбасшылардың бейіттерін көреді.

Версальға келгенде Петр I барлық қосшыларымен бірге мадам Ментенонның апартементі Трианонға орналастырылады.

Парижде болған қырық үш күнде Петр I басқалардың жылдап жүрсе де түсіне алмайтын өнер, білімнің құпияларын көңіліне тоқып, біліп алады. Ал осы жаққа келгенде екі елдің саяси қарым-қатынастары туралы ойластырған жоспарларының көзге көрінетіндей нәтижесі болмайды.

1725 жылы Санкт-Петербург­тың барлық көшелеріне тас төселеді.

Осы жылы өзі салдырған қа­ла­да (Санкт-Петербургте) ақ­панның сегізі күні жан дауысы жаһанамды күңірентіп, қатты қиналып, елу екі жасар алып пат­ша мерез ауруынан қуық, несеп жүретін жолдары зақым­данып, зәр  жүрмей  қалған­дық­тан гангрена болып, көз жұмады.

«Көзі жұмылардың алдында, дауысын қатты шығаруға шамасы келмей, қара терге малшынып, ыңқылдап жатты…», – деп жазады көзкөргендер.

«Елім! Отаным!» деп соққан алып Жүрек әзәзіл нәпсінің «сат­қын­дығынан» ерте келген Ажалмен арыстандай арпалысып, дүрсілі алысқа… тым-тым алысқа естіліп, Өмірді қимай-қимай… қиналып, ірің араласқан қанға «қақалып», ақыры жеңіліп, әрең-әрең  тоқтады…» дер едім.

29.01.2016 жыл.
Париж.