Шоңайна

Қазақ музыкасының ән өнерінде өзіндік орны бар талантты  әнші,  композитор Тұрсынғазы  Рахимовтың ортамыздан кеткеніне де  жыл толыпты.  Тұрсынғазы  бала  кезінде Мұқағали Мақатаевтың  қолына су құйып, батасын алса, ержетіп, өнер жолына түскен соң ақиық ақынның  өлеңдеріне талай тамаша ән шығарып, халықтың батасын алды. Сол әндерімен  ол қазақ музыкасының  тарихына өз атын өшпестей етіп жазып кетті. Тұрсынғазы  «аузын ашса, жүрегі көрінетін» ақ көңілді, бала мінезді, аңқау жан еді. Оның «малтүгелдік» аңқаулығы туралы талай қызық әңгімелер дос-жарандарының арасында жиі айтылады. Тұрсынғазының сондай «қожанәсірлігі» туралы  мен  өзімнің «Бірі қалжың, бірі шын» атты кітабымда ертеректе жазып едім.  Тұрсынғазыны еске алып, сол «езутартарларын» бірнешеуін еске түсірейін.

Я НА БАБЕ СИЖУ…

Менің бір байқағаным, кейбір алдыңғы ағаларым мен кейінгі інілерімнің, жолдас-жораларымның «аш­шы судан» ішкен кезде өзінің масайғанын біл­діре­тін бір әдеттері болады екен. Мысалы, Теміржан аға (Базарбаев) «ашшы су» басына қатты «шыққанда» ше­шенше сөйлей бастайды. Ағамыз «шешеншеге ауыс­қанда» ол кісіні «демалдыруға» тырысатынбыз.

Ал композитор Жолан ағамыз (Дәстенов) «аш­шы суға» қызған кезде, міндетті түрде «Қотырбай мен Аманбай» деген «сүйікті» анекдотын бастайтын. Ағамыз «Қотырбай мен Аманбайға» көшкен кез­де, оны тездетіп жеңгейдің қолына «өткізуге» асы­ғатынбыз.

Ал Қапан деген көрші ағамыз: «Құралай, жа­тыр­­сың жайды сұрамай, Мәнісін айтшы, қалқам, бұл қалай?..» – деп әнге салатын. Қапанның «қатты қыз­ғанынан» «Құралай» әні хабар беретін. Қапан аға «Құралайға» басқанда, көрші-қолаң тым-ты­рақай үйлеріне қашатын. Себебі, Қапан аға мас бол­са, алдымен қатынын сабайды, одан кейін, көр­ші­леріне «концерттің» көкесін көрсететін!

Ал Болат деген досым, «ашшы судан» «ауыр­ла­ған» кезде, міндетті түрде белбеуін ағытып, биге кі­рі­седі.

Енді Тұрсынғазы деген әнші, композитор інім «аш­­шы суға» қызған кезде өзі жарытып білмейтін орыс тілінде «керемет» сөйлеп кететін. Тұрсын­ға­зы­ның «орысша әңгімелері» Семей өңіріне кең та­ра­ған. Соның бірі мынау.

Бір басқосудан көңілді шыққан Тұрсынғазы фойе­де креслода шалқайып дем алып отырса, бір құр­дасы:

– Түке! Бұл не отырыс? – депті сөзге тартып.

– Я на бабе сижу, не мешай, пожалуста! – депті Тұр­сынғазы онымен сөйлескісі келмей.

– А где баба? – депті, құрдасы да орысша сөй­леп.

– Какой баба? Мен бабымда отырмын! Не видиш што­ли, вот колхоз! – депті, Тұрсынғазы құрдасына ашу­ланып.

 

ҚҰРМЕТ КӨРСЕТУ

Семей облыстық филармониясында әнші болып жүргенде Тұр­сынғазы өзінің басқаруындағы концерттік тобымен Аягөз ауда­нын­дағы ауылына гастролдік сапармен барады. Ол әріптестерін ауыл­дағы үйіне апарып, анасының қолынан дәм татырады. Қасын­да­ғы әртіс­тердің біразы ансамбльде музыкалық аспапта ойнайтын орыс жігіт­те­рі екен.

Тұрсынғазының анасы ет асып, қонақтар дастархан басына оты­ра­ды. Қарындары ашып, жолдан шаршап келген олар тамаққа құл­шына кіріседі. Үй иесі қонақтарға:

– Қарақтарым! Ұялмай ішіп, жеңдер. Тамаққа ұят жоқ. Алыңдар! Алың­дар! – дейді. Сонда Тұрсынғазы жолдастарына түсінікті болсын деп, орысшылап:

– Дети, кушайте, кушайте, если вам не стыдно! Бешбармақа со­вест нет. Берите. Берите! – деген екен, анасының айтқанын сөзбе-сөз қазақшаға аударып, қонақтарға құрмет көрсетіп.

Е, БӘСЕ…

Бұл уақиғаны мен Құрманғазы мен Тұрсынғазының өз ауыздарынан ес­тіп, күлкіден «өліп» едім.

1980 жылдардың бас кезінде, жаз­ғы демалысты пайдаланып ақша табу үшін Семейдің Абай атындағы драма театрының бір топ әртіс жігіттері бір совхоздың қой қорасын жөндеуге жұмысқа барыпты. Олардың ішінде жүрген жері әзіл-күлкі Құрманғазы Бай­жұманов (жүректен ерте қайтыс бол­ды), баладай аңқау, не айтсаң со­ған сенетін «малтүгел» атанған әнші Тұрсынғазы Рахимовта бар екен. Ол кезде әртістер аз жалақысы ештеңеге жетпеген соң, кезекті еңбек демалыс­тарында ауылға барып, совхозға қа­ра жұмысқа жалданып жыл сайын қо­сымша ақша табатын еді. Өз тамақ­тарын өздері жасап ішіп, күнде таң атпай тұрып, қараңғы түскенше бел жазбай қора жөндейтін…

Бір күні түскі тамаққа отырар кез­де Тұрсынғазының іші ауырып, қо­раның артына оңаша кетеді. Бір қу­лық ойлаған Құрманғазы үлкен кү­рек­ті алып Тұрсынғазының артынан көрінбей, аңдып бірге барады. Тұрс­ынғазы бір ыңғайлы жер тауып, ішін босатуға отырады. Осыны аң­дып тұрған Құрманғазы, мысықша ба­сып білдіртпей барып, Тұрсынға­зы­­ның астына күректі қояды. Тұр­сын­­ғазы ойында түк жоқ, «рахатқа» ба­тып «шаруасына» кіріседі. Үлкен­дер­дің сөзі бар: «Қазақтықтың бір бел­гісі – үлкен дәретіне қарау» деген.

Сол әдетпен Тұрсынғазы «шаруасын» бітірген соң, астына қарайды ғой баяғы. Қараса, жерде ештеңе жоқ. Құрманғазы Тұрсынғазы болды-ау де­ген кезде күректі алып, білдіртпей тайып тұрады. Тұрсынғазы аң-таң бо­лып біраз отырады.

– Япырау, қайда кетті, біраз «дү­ние» түскен сияқты еді. Бұл қалай, – деп өзінен-өзі сұрайды.

Содан ақырын тұрып, шалбардың ауын тексереді. Онда да түк жоқ. Сол аң-таң күйі шалбарын киіп, қолын жуып, дастархан басына келеді. Оты­рып қасықты енді макаронға сала бер­генде:

– Түу, немене сасып кетті? – дейді Құр­манғазы түк білмегендей Тұр­сын­ғазыға қарап. «Ұрының арты қуыс» дегендей, Тұрсынғазы үн- түн­сіз қасықты тастап, далаға кетеді. Жү­гі­ріп қораның артына келіп, шал­бар­ды төмен түсіріп, ауын қайта қа­райды, балақтарына қолын жүгіртеді. Етіктің қонышына қолын тығады, он­да да ештеңе жоқ. Содан алдыңғы отыр­ған жеріне барып айнала қа­райды. Ештеңе жоқ. Содан аң-таң бо­лып дастархан басына қайта оты­ра­ды. Жігіттер үнсіз. Қуырдаққа құл­шына кіріскен. Тұрсынғазы да қа­сығын алып енді сала бергенде:

– Жігіттер, жаңағы жаман иіс та­ғы да сасып кетті, қайсың «бүлдіріп» отыр­сыңдар, – деп, Құрманғазы Тұр­сынғазыға тесіле қарайды. Тұр­сын­ға­зы қайта қасығын тастап, үндемеген күйі далаға қайта кетеді. Бұл жолы Құр­манғазы жігіттерін ертіп, Тұр­сын­ғазы не істер екен деп, аңдып ар­тынан шығады. Тұрсынғазы жүгі­ріп қораның артына қайта келеді. Ке­ле сала оң жақ етігін шешіп, шыл­ғауын сілкиді, етігін төмен қаратып, та­банын қағып көреді. Ештеңе жоқ, содан сол жақ етігін төмен қаратып, табанын қағып көреді. Ештеңе жоқ. Апыр-топыр, шалбарды шешіп, теріс айналдырып сілкіп көреді. Ештеңе жоқ. Ақыр болды, бәрін қарайын деп, іш киімін шешеді. Онда да еш­теңе жоқ. Содан түрсиін ұстаған күйі сі­лейіп тұрып қалады. Терең ойға ба­тады.

«Мүмкін ештеңе болмаған шы­ғар?». «Жоқ, болды», – дейді өзіне-өзі. – «Болса қайда? Мүмкін артымнан кеп қара төбет жеп кетті ме? Оны қа­лай мен білмеймін?!». Бір кезде ішек­тері қата күлген жігіттердің дауысын естиді. Артына жалт қараса;

– Іздегенің мынау ма? – деп Құр­манғазы үлкен күректі көтеріп, қарқ-қарқ күліп келе жатыр.

Сонда Тұрсынғазы қуан­ға­ны­нан:

– Е, бәсе, бар болатын. Сен мұны қай­дан таптың?! – деп, аң-таң болыпты.

Аймұханбет БЕЙСЕМБЕКОВ.