Еліміздің игілігіне қызмет ететін ұлттық идеологиямызды қалыптастырып,  құлдық санадан арылып, өзімізді дербес халық ретінде сезінуіміз үшін   жиырма бес жыл аздық та, көптік те етпейді. Біз осы ұлы жолда неден ұтып, неден ұтылғанымызды бағамдау мақсатында төмендегі сауалдарды  бірқатар мамандарға жолдаған  едік…
Тәуелсіздік алғаннан бергі  жылдарда ұлт ретінде танылып, ұлттық көзқарас қалыптастыру үдерісі жолында басқалардан қандай өзгешелік байқаттық?  Әлемге қазақ болып танылудың жолы мен жөні қандай? Біз өзімізді қалай ұстап, қалай жол табуымыз керек?

 

Құбығұл ЖАРЫҚБАЕВ,
педагогика және психология ғылымының докторы,
Қазақстанның еңбек сіңірген «Ғылым және техника» қайраткері

БІР МӘҢГҮРТКЕ ЕКІНШІ МӘҢГҮРТ ҚОСЫЛСА…

Ұлттық мемлекет болып қа­лып­­­тасу жолында әлі де кем­ші­лік­тер бар. Оларды түзеу үшін баяғы за­­маннан қанымызға сіңген жақ­сы қа­сиеттерді жандандырып, өз­ге ұлт­тардан ерек, жасампаз дағ­ды­мыз­ды көрсете білуіміз қа­жет. Со­ғыс жылдарында жер ауып кел­ген көптеген халықтарға қы­сылтаяң кез­де төрімізден орын бе­ріп, бү­ті­ні­мізді бөліп, жар­тымызды жа­рып жеген едік. Бұл біздің басқа ұлт­тарға деген көз­қарасымыздың жақ­сылығын ай­ғақтайды. Біз өте бауырмал, ба­лажан халықпыз. «Ба­лажан» де­ген сөзде үлкен мән жа­тыр. Бас­қа­лардан бізді ерекшелеп тұратын осындай қа­сиет­тері­міз­ді дамыт­қа­нымыз дұрыс. Басқа этностар мен диаспоралар бізден осы қасиеттерді үйреніп, үлгі тұтуы қажет. Бір таңқаларлығы – Қа­зақ­­стан­дағы орыс баласы мил­лион­­да­ған ақша жұмсап, мектепте он бір жыл оқып, бітіргенде қазақ ті­лін білмейтін болып шығады. Орыс мектептерінде қазақ тілінің са­­ғаттарын көбейту керек. Біздің ел­де өмір сүретін барлық ұлт өкіл­дері қазақ тілін білуге міндетті. Орыстар бір тілді халық. Қазақ екі тілді. Енді ағылшын тілін үйрен­ген­­нен кейін орыстар екі тілді бо­лады. Қазақтар үш тілді болады. Осы арада тепе-теңдік болмай тұр. Орыс ағайындардың қазақ тілін үй­ренуге толық мүмкіндігі бар. Ауыл­­да да, қалада да қазақпен бір­ге өмір сүреді. Бірақ олардың көп­шілігі қазақша сөйлеуге құ­лық­сыз­дық танытады. Бұл – үлкен пси­­хологиялық жағдай. Біз қазақ ұлт­­тық мемлекеті болуы үшін өте мықты болуды үй­рен­геніміз жөн. Өзіміздегі басқа ұлт­­тық этностарға ғана емес, дү­ние­жүзіндегі халы­тарға өнеге көр­сете білуіміз керек. Өзімізді «Қа­зақ елі» десек, оған айнала­мыз­да­ғы жұрттар ешқандай қарсылық көрсетпейді. Екі жүз мемлекеттің ішін­де жеріміз  жөні­нен тоғызыншы орынды иеленіп тұрған елміз. Сондықтан біз ешкімнен жасқан­бай, қасқайып өмір сүруге толық ха­қымыз бар. Германияның өте бі­лімді бір азаматынан Қазақстан қайда десе, «Африканың қай же­рінде?»,– депті. Осының себебі неде? Қазір басқа ел тұрмақ, ара­мыз­дағы мәңгүрттер өзінің арғы тегін білмейді. Бір мәңгүртпен екіншісі қосылса, үшіншісі дүниеге ке­леді. Осылай өз тілімізді, дініміз­ді құрметтемейтін болсақ, ақыры жақсы болмайды. Қазақтар бірлік­те болуды үйренуге тиіс. Бұрын қа­зақтардан өзбектер жүз мың есе кем еді. Ал қазір қазақ 12 млн., өзбек 32 млн. Осының бәрі қазақ болып туғанын бағаламайтындар­дың көбеюінен туындаған мә­се­лелер. Біздің елде туған халық­тар­дың барлығы да қазақ елін, қазақ хал­қын, қазақ тілін сыйлауы үшін өте жоғары талап қоюымыз керек. Қа­зіргі үш тілділік деген мәселеде қазақ тілі соңында, ортасында орыс тілі, жоғарыда ағылшын ор­на­ласады. Ағылшын тілін жақсы мең­геру үшін біздің ортамызда ағыл­шындар көптеп өмір сүруі қа­жет. Кеше туған бала мен еңкейген қарт­қа дейін орыс тілін жақсы біле­м­із. Өйткені, біз төрт миллиондай орыспен бірге жүрміз. Жаңа маз­мұнды реформа деген бізге сай кел­мейді. Себебі, тек кітап оқу ар­қылы ағылшын тілін үйрену мүм­кін емес. Бізде қазақ мектептерінде оқи­тын балалар қазақтың қара­пайым (байтал мен бие, құнан мен дө­нен, құлын мен құлыншақ) сө­з­дерінің мәнін білмейді. Ол қалайша басқа тілді үйренеді? Бұл шешімі қиын сұрақ. Ағылшын үйренеміз деп миллиондаған ағыл­шындарды көшіріп келу, әсте мүм­кін емес жағдай. Біз бір кездегі Үн­дістан секілді күй кеше алмаймыз. Сон­дықтан осы мәселелер төңі­регінде билік басындағылар жақ­сылап ойланғандары жөн. Біреулер  қырықтан асқан орыс­тарға қа­зақ тілін білудің қажеті жоқ деп жүр. Ол дұрыс емес. Біздің жетпіс-сек­сенге келген қарт­тары­мыз орыс­шаға судай ғой, сондықтан олар да үйренсін. Ұлттың басты бір бел­гісі – басқа ұлттарды сыйлай жүріп, олар­ға талап қоя білу. Қазақ мем­лекетін, Қазақ ұлтын қалып­тас­тыру­да осы жағдайларды мықтап ес­кергеніміз жөн.

 

Ілияс ӘЙТІМБЕТОВ,
әлеуметтанушы

ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ СЕНІМІ

Бұл жалғыз біздің ғана басымызда емес, барлық ұлттардың ал­­дын­да тұрған мәселе. Өйткені, өмір өз­геруіне байланысты қоғам өз­ге­ре­ді. Кешегі құндылықтардың ор­нын басқа құндылықтар басады. Осы себептен бұл жағдайды тек қа­заққа ғана тән екен деп қараудың ке­регі жоқ. Бұл табиғи жағдай. Ал ен­ді осы өзгерістерді дұрыс қоры­тып, әрі қарай дамыту біздің өз қо­­лымызда. Жақында ғана елі­міз­дегі ғылымның дамуына үлес қо­сып жүрген көрнекті бір азамат мін­берде тұрып, Қазақстандағы қа­зақ-түрік лицейлерін мақтап, жас­тардың  адам  болып қалыпта­суы үшін мектептің орны ерекше еке­нін айта келе осындай лицей­лерді Қа­зақстанның әрбір аума­ғынан аш­са, білім жүйесінде үлкен өзгеріс бо­л­ар еді деп сөзін қорытты. Ол аза­мат әдетте өзінің ешкімге ұқса­май­тын құнды пікірімен бас­қа­лар­дан ерекшеленіп тұратын. Бұл жо­лы ол кісінің басқа елдерге жал­тақ­тап, солардан көмек күткені ме­ні қатты таңғалдырды. Біз неге өзі­мізге сенбейміз. Неге біреу ке­ліп, бізге жақсы өмір жасап беруі ке­рек? Басқалар жасаған жетістікті жа­сауға неге талпынбаймыз? Қа­шан­­ғы біреуге тәуелді болып, өзі­міз­ді-өзіміз төменшіктете береміз? Біз ештеңе жасай алмаймыз, біздің қолдан келмейді деген теріс пікір са­намызға әбден сіңіп кеткен. Осы мінезден арылғанымыз жөн. Сол қа­зақ-түрік лицейлерінде дәріс бе­­ре­тін мұғалімдердің тоқсан пайы­­зы қазақтар. Тек басында отыр­ған азаматтар ғана түріктер. Со­лардың әдістерін неге өзіміз үй­рен­беске? Бұрын ылғи орыстар бол­маса қазақтар өндіріс жасай ал­майды деп айтылатын. Әлі де осын­дай көзқарастар санамызды мең­деп тұр. Егемендік  алғанымызға қан­ша жыл өтсе де, өзгеге иек артумен келеміз. Адам өзіне-өзі сен­бейін­ше  еш ілгерілемейді. Әр­қашан жа­сампаз болғанымыз жөн. Қазір  ада­мдар тек әкім-қаралар­дың, би­лік­тің басындағы адам­дардың ғана аузына қарап өмір сүруде. Бізде адам­дардың өзін-өзі басқару қабі­ле­ті қалыптаспаған секілді. Ал ше­т­елдерде адамдардың осы қа­сие­ті жақсы дамыған. Олар барлық жағ­дайда шешімді өздері қабыл­дай­ды. Азаматтық қоғамда өмір сү­реді. Біз өзімізге деген сенімді қа­лыптастырмақ түгілі, бұрын­ғы­дан да төмендеп кеттік. Білім, ғы­лым, спорт және басқа да салаларда біз шетел мамандарының көме­гіне  жүгінеміз. Спорт сала­сын­­да да өзіміздің қазақтарға емес, өз­ге ұлт өкілдеріне сенім артамыз. Со­лардың жеткен жетістіктеріне қа­зақ  жастары неге жетпейді? Өйт­кені, біз еріншек халықпыз. Мә­се­лен, біздегі жоғары оқу орындары­ның бәрінде жемқорлар қаптап жүр. Оларға шектеу қойып жатқан еш­кім жоқ. Ал Қаскелеңдегі Сүлей­мен Демирел атындағы түрік аға­йын­дардың ашқан оқу орнында бар­лық адамдар бір тәртіпке ба­ғы­нады. Студенттер мен мұғалімдерге өте жақсы жағдайлар жасалған. Сырт­тан көрген адам риза болып, таң­ғалып, тамсанып жатады. Біз­дің министрлік осындай мәсе­ле­лер­ге неге көңіл бөлмейді? Шенеу­нік­тер бірінен соң бірі ауысуда. Бі­рақ елімізге тиімді іс атқара­тын­дары шамалы. Қарапайым халық пен биліктің арасында тығыз қа­рым-қатынас пен сенім орнама­йынша, бұл айтқан олқылықтардың орны ешқашан да толмайды. Қа­зақтардың өз-өзіне сеніп, аяғынан нық тұруы үшін билік жүйесінен заңды түрде жағдай жасалуы қажет. Шағын бизнеспен айналысатын адам­дар бізде өте аз. Ал шетелдерде өзінің жеке кәсібімен шұғылд­а­на­­тын адамдар 80-90 пайыз көп. Біз­дің елде адамдар үй салу мәсе­ле­сіне келгенде мемлекетке қол жайып отыратын. Ал қазір жеке кә­сіп­керлер зәулім үйлерді көптеп тұр­ғызуда. Бизнесті алпауыттар емес, кішігірім кәсіпкерлер жа­сай­ды. Сондықтан адамдардың тұр­­мысын түзеп, өз бетінше тірші­лік кешуі үшін мемлекет тарапынан қамқорлық керек. Ел басқарған әкім­дер елдің жайын ойлаудың ор­нына халықтың қазынасын жеп, бі­рінен соң бірі айыпқа тартылуда. Осы жағдайлардың салдары қа­зақ­қа зиян шектіруде. Кез келген адам өзі­нің әр ісіне жауапкершілікпен қа­раса, нұр үстіне нұр болар еді.

 

Қалас ЖАМАЛОВ,
философия ғылымының докторы,
Халықаралық Білім беру Корпорациясының профессоры

ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯМЫЗ БОЛМАСА…

Қазіргі кезде тек біз ғана емес, әлем­­­­дегі көптеген елдер эко­но­ми­калық үлкен қиындықтарға ке­зі­гіп отыр. Дегенмен, осы дағ­да­рыс қа­зақ қоғамының болашағы ту­ралы аңыздардан арылып, даму бастауларына бет бұрудың алғы шарты болады деген пікірдемін.

ХХ ғасыр ойшылдарының көз­қа­расы бойынша, бір мәдениеттен екін­шісіне өту дағдарыс – қирату – та­зарту – құндылықтарды қайта ба­­­ғалау, қайта өрлеу сатылары ар­қы­­лы өтеді деген болжамға иек арт­қан еді. Зерттеушілер қазір әлем­нің би­фур­­кация нүктесі ал­дын­­да тұр­ға­нын, онда тәртіп пен рет­сіз ұйқы-тұй­қы қатынастардың тез ауы­са­тынын және алдын алуға болмайтын жағдайлардың күшейіп тұрғанын қисындайды. Ф. Фукуяма мықты идеология және оған сүйе­нетін мемлекеттердің тарих сах­насынан кетуінің салдары есе­бін­де «тарихтың соңы» түсінігін ал­ға тартады. Осыған байланысты біз­дің планетамызда өмір сүріп отыр­ған өркениеттердің арасын­да­ғы жер байлықтары, қуат, ақпа­рат, т.б. үшін қақтығыстардың болу себептерін анықтайды.

Бүгінгі ғылым кез келген елдің да­мып, қатарға қосылуына 25-30 жыл керек екенін көрсетеді. Бас­па­сөз беттерінде: «біздің Қазақстан жас мемлекет қой, тәуелсіздік алға­ны­мызға енді ғана жиырма жылдан асты» деген жұбату сөздер жиі кез­деседі. Иә, отарлық езгіден құ­тыл­ғанымызға жиырма бес жыл болды, алайда біздің төл тари­хы­мыз­дың тамыры тереңге кетеді. Сон­дықтан дұрыс, объективті жол­мен құрылған қоғамның жиырма-отыз жылда жас та болса бас елдер қатарына қосыла алатынын естен шығаруға болмайды. Ол үшін қо­ғам­дық  өмір салаларына объек­тив­ті зерт­теулер жүргізіп, соның не­гі­зін­де ғана батыл шешімдер қабыл­дануы керек.

ХХ ғасырдың жетпісінші жыл­да­рының ортасында Дэн Сяопин қытайлық ерекше социализм сая­са­тын ұстанып, кедейлікке душар болған, экономикасы артта қалған, сая­си-әлеуметтік дағдарыстардан ти­тықтаған елді дамудың жаңа жо­лы­на салды. Сөйтіп, ол елдің эко­но­микалық  дамуының саяси жүйе жаңаруына тәуелді болатынын бар әлемге паш етті. Экономикалық ре­форма  халықтың басым бөлігі­нің мүд­десіне сай жүргізіліп, халық одан пайда тапты. «Қытай ғажайы­бы» сияқты серпінді реформалар бізде де жүрсе, әлемге өз ерекше­лі­гі­мізбен танылар едік.

Өз елінде, өз жерінде жүрсе де қа­зақ ұлтының өгей бала құсап, өз­ге ұлттардың қас-қабағына кө­бі­рек жаутаңдайтыны ащы да болса, ақиқат. Әрине, 300 жылға жуық Ресей боданында  болған халықтың қанына сіңген құлдық психология­дан айналдырған ширек ғасыр ішін­де арыла кетуі де оңай емес шы­ғар. Дегенмен, қазіргі кездегі ру­хани өмір құндылықтарын қа­лыптастырушы тұлғалар психологиясы Ф.Ницше айтқан құлдардың моралін көбірек елестетеді. Ниц­ше­нің ұғымы бойынша, құлдардың мо­ралі – пайданың, рахаттың мо­ра­лі. Ол былай деп жазды: «Еш­қа­шан қорғанғысы келмейтін, көл­де­нең жұрттың кекесінін басынан асыра салатын, аса шыдамды, бә­рін кешіретін, бәріне риза адам жек­көрінішті: себебі бұның бар­лы­ғы құлдың мінезі».

Бұндай мораль иелерін Ницше «кіш­кентай адамдар», «бейшара адам­дар» деген. «Кішкентай», «бей­шара» адамдардың қоғамның соң­ғы сатысында тұруы, жоқ-жітік, ке­­дей пенде болуы шарт емес. Ға­лым да, жазушы да, жұмысшы да, әмір­ші де құлдық моралдің иесі болуы мүмкін. Бұндай адамдар бар­­лығын да біледі, бәріне риза. «Біз бақытымызды тапқанбыз!» дей­ді олар көздері жыпылықтап. Ниц­шенің айтуынша, әмірші «кіш­кентай» адамнан болған ха­лық бақытсыз. «Кішкентай адам» билеген елді өтірік, жалған сөз, жалған іс жайлайды.

Менің ойымша, ең алдымен, мем­лекет құраушы қазақ деген не­гізгі ұлттың игілігіне қызмет ететін ұлттық төл идеологиямыз болмаса, осы құлдық қамытынан ешқашан құтыла алмаймыз.

Әзірлеген Гүлім СЫДЫҚОВА.