«…Мұны өйткені,
Ел оқиды – әуелі,
Елден алып Жел оқиды – өлген соң…».
Светқали.

 

«Аттаған сайын амалсыз кіді­ріп, бас киіміңді қалай жұлып ал­ғаныңды білмейсің. Өйткені, қар­сы алдың­нан ол кезде исі қа­зақтың бәрі де: «Шіркін-ай,бір көр­­сем-ау?», – деп жүретін аты әй­­гілілердің біреуімен қалайда ұшырасып қаласың» деген Әбіш­тің Алматы жайлы сөзі бізге бұйыр­маған – сұлу көрініс. Бүгін шайырлардың мағыналы ордасы болған шәрді күні бойы жаяу кезіп жүріп, бір аты әйгіліні кез­дестіре алмауыңыз мүмкін. Сонау алпысыншы жылдан бері ала­пасы бір кемімеген, күн озған сайын заман көшімен өзгеріп ба­ра жатқан шаһардың рухани ди­дарын кімдермен өлшейміз де­ген сұрақ пайда бола бас­та­ған­дай. Ақыны азайма­ға­нымен, ақы­нының даңқы мен дақпырты саябыр тартқан Алматының бір көркі ұлардай шулаған ақындары еді.

---

Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ

Кімнің мықты ақын екенін дә­лелдеу үшін сеңдей соғылысып көше кезген Жұматай қағана­ты­ның нояндарына албырт шақ­та­рында кездескен жоқпыз. Және Бауыр­жан Момышұлы: «Жар­қын­­ғали» деп айдар таққан кезде де біз ақынның жанында болмаппыз. Толқыннан толқынға көшкен аты мен өлеңіне кездестік. Тамсанғанмен, өлеңінің ар жа­ғын­да не тұрғанын аңдай алмай, «мықты ғой» деуге ғана шамамыз жет­ті. Егер ақынның өлеңде­рін­дегі көркемдік айшықтарды теріп жаз­саң, өлең туралы жазудан оңай нәрсе болмас еді. «Оның аза­маттық көзқарасы, тарихи таны­мы, эстетикалық талғамы, өмір жайлы толғамы» деп шумақ-шумақ мысалдарды оңай келтіре берсек, ондаған беттік мақаланы бірі­нен соң бірін шұбырту да қиын емес. Және ондай мақа­ла­лар бүгін жаттанды сөзбен айт­қан­да, «жаңбырдан кейінгі саңы­рау­лақтай» қаулап кетті. Айтқан ойың­ды дәлелдеу тек мысал кел­тірумен шектелмейді. Жалпыға аян, жаппай танылған ақынның өзіндік ерекшелігі – ен салынған өрнек. Оны біреуге тели алмай­сың, ені бар. Ал ақынның жан дү­ниесін, шығармасының ар жа­ғында не айтпақ болғанын, жалпы қаламгерлік болмысын танудан қиын нәрсе жоқ. Шы­ғар­машылық портретіне үңілген сайын жан-жақтан андыздаған ойлар есіңді шы­ғарады. Әлімсақтан бері адам­заттың басы қатып келе жат­қан сауалдардың жауабын табуға ақынмен бірге құлшынасың. Сол жауаптың ішінде ақынның өзі туралы да ақпар жүреді. «Ақын ба, ақын емес пе?» деген ойың се­ні сан мәрте мазалайды. Бір кі­тап­тың аяғына шыққанша мы­на дүние сияқты сен де мың құ­быласың. Сонда дүние мен адам арасы бір-ақ тұтам екен ғой деп ой­лайсың. Біздің одан еш айыр­машылығымыз жоқ екен. «Қу дү­ние, опасыз жалған» деп біз өзі­мізді айтып жатқандаймыз. Бі­реулер жолымызды кеседі, бі­реу­лер сатқындық жасайды. Со­ның бәрін «Өмір ғой» деп тұжы­рым­дағанымызбен, ар жағында адам факторы тұрғанын көп ес­тен шығара береміз. Өмір – өмір қал­пында. Адам – пенде қал­пын­да. Ақынның әлеміне кірген­де осы бір ойға шомасың. Ой үс­тін­де отырып, оқисың. Не оқып жатқаның, қандай сөз қолданып, қа­лай ұйқастырып жатқанын бай­қаймайсың. Өйткені, ақын сені ой­ға жетелейді.

Светқали Нұржанның поэ­зия­сында бүгінгі заманнан гөрі өт­кен уақыттың табы қалың. «Жазу­шы өзінің тарихын айтқан уа­қытта шынайы» деген Маркес­тің сөзі рас болу үшін қаламгер өтірік  айтпауы керек. Егер жа­сан­ды болса, бұл сөз де – жалған. Ақын өз болмысын, өзі жүріп өт­кен жолын жырлай отырып, сол бір шынайылығынан, адал­ды­ғынан айнымайды. Мейлі ол жүр­ген жол, таңдаған таным, ұстаным көпке ортақ болмай-ақ қой­сын. Ақын оған да қапалан­бай­ды. Өзі айтқан «…Құдай берген айбат, көрікті» өлеңіне шақ­тайды. Светқали жырларының көркемдігін оның қаламынан ту­ған барлық шығармаларынан таба алмас едіңіз. Бірақ айбатын жоғалтпаған қазақ жыры – оның шығармашылығының өзегі. Маң­­­­ғыстау даласы жырау­ла­рының тегеурінді күшін сақтап қалған ақын өткен күннің есесін бүгінгі жырларымен қайтарып алмақ болады. Қазақ баласының көкірегінде шамдай жануы тиіс се­зімдерді мынау-мынау деп қа­дап көрсететін ақын өзі де сол күй­дің ырқында отырады. Осындайда: «Оқымай-ақ отқа салма мені сен» деген ақын тілегін жерге қалдыруға әсте болмайды. Қа­зақ атаулы әр рудың баласынан құрылғанымен, әрқайсының жеке тағдыры, өмір жолы бол­ғаныменен, бәрінің ортақ шаңы­рығы – Алаш даласында бақытты болса да, бақытсыз болса да – тағ­дырлас. Әр қазақты бауырым деп тұтатын ақын – бәрінің алдында айбатты әрі кішіпейіл. Елі­нің басынан өткен ауыр күнді, тарамыс тағдырды өзінің басынан өткергендей құса. Сондықтан да оның: «Көктемнің күлте сағымы сынды, Жалап барады жалын ішімді. Хош! Фәни-Дәурен! Иеме жетіп, Басармын кәусар сағынышымды…»

де­ген озалы қазақтың арман сөзі сияқ­­ты естіледі. Бұл өмірмен ба­құл­­дасу емес. Тіршілікте есесі кет­кен, біреуге жамандық тіле­месе де, жауының кесірінен жақ­сы­лығынан айырылған, шуақты күн­деріне қарағанда алысып-жұлысып өткен майданы мол бол­ған жанның сөзі. «Әлсіздің жал­ғыз жұбанышы – Әділ Алласы» деген. Қазақ қанша мықты де­сек те – Дәуренінде мықты бол­ған. Ақын сол Дәуренді көп аң­сайды. Және оның оралуын кү­теді. Ол өзін осы уақыттың тұт­қыны сияқты сезінеді. «Мыналар таптырар ма моламда жай? – Шұбырып келед тағы маған қарай. …Шаншыла құлап барад құлпытасқа, басына жүрегімнің құлаған Ай…». Осы күйді ақын басына қандай іс­тің «сыйлағанын» ойлаудың өзі қиын. Жеке бастың мұңы, дерті көрінгенімен, соған ортақтасқың кеп, ақынмен бірге тұтқынға ай­наласың. Ол темір тордың ар жа­­ғындағы мүсәпір емес. Өк­ше­леген қалың даудың, өршелеген өшпенділіктің, ашу мен ызаның тұт­қыны. Бұл ашу-ызасы қазақ қа­лай ел болады, қазақ Дәуре­ні­нен неге адасып қалды деген ұлт­тық бояудағы ашуға ұласады. Та­рихи жадының қалғып кетуі, өт­кенге немқұрайлы қараудың ке­сірі  ақын  жанын толған­дыра­ды. Ол қазақ  даласының әр пұш^­па­ғын жыр­ға қосып, бүгінгі ше­ка­­ра­мыз­ға кірмесе де бір кездері баба тұл­парының тұяғы тиген қасиетті ме­кендердің барлығын өз туған то­пырағындай жырлайды. Ақын­мен бірге ғұмыр кешкендей, жасын сүртіп, бірге са­ғы­насың. Тұ­тас бір пс­и­хо­ло­гия­лық күйге еніп, сол Дәурен аяқ­тал­мағандай, Свет­қали сол бағ­зының жал­ға­сын­дай әсер қал­дырады. Бәлкім, ол – сондықтан көнеге құмар. Бәл­кім, сондықтан қастерлі Маң­ғыстау даласының жазирасын кезіп, мазарлардың кімдер­ден қалғанын анықтауға құш­тар.

«Көкірегім – көне кітап. Сұр тысты. Қырық қазына, мың мағына – қыртысты. Қиялым бар жетпіс түр­ге құбылған – Көздеріңмен қа­ра­машы бір түсті», – деп қиылуының өзі – «өткенге көз салшы, біз кім едік?» деп сұраулы жүзбен қарап тұр­ғандай.  Және осы сұраққа ақын­ның өзі де жауап іздейді. Маң­ғыстау қазақтарының басына төнген қауіпті жылдардан қа­зақ баласының рухын аман алып шыққан батырлар мен би­лердің өмірін, ерлігін жырлау арқылы сол рухты қайтарғысы ке­леді. Қазақ поэзиясына жаңа үн қатуды ғана мақсат етпеген ақын «қайым заманның қа­мы­рық­ты гөй-гөйін» дастандары ар­қылы жеткізді. Нақты құжатқа не­гізделген дастандары мен өлең­деріне ортақ сарын сол – қазақ рухы.

Светқали Нұржанның дас­тан­дары  арқылы біз бұрыннан білу­ге тиіс, білмегенімізге ұят та­рихи оқиғалар баяндалады. Бұл өткеннен бұрын болашаққа алаңдаудан жасалған қадам деп ой­лаймын. Біз білмеген шын­дық­тарды келер ұрпақ біліп өсуі үшін, біз жіберген қателіктерді ке­лер ұрпақ қайталамауы үшін – түгенделген тарих. Ақын шы­ғар­машылығын тұтас қазақ болмысы деп қарауға да болады.

Қолына қалам алып, ақын болу­ға талпынған әр жан өзінше тақырып қозғайды. Тақырыпты, жанрды алаламай бәріне өзіндік көркемдігімен келе алатын ақын ғана – шебер. Тарихи дастандары­на үңілгенге ақын өзіне соны жазуды міндет етіп алғанын аң­ға­расың. Егер адам бір салаға те­рең­деп кетсе, басқа тұсы ойсырап қалатынын да сездіргендей болады. Ақынның тұтас ғұмыры уақыт өткен сайын сағынышпен бітісіп, шығармашылығында сонымен ғана ғұмыр кешетіндей. ҚазҰУ қалашығына араға жылдар салып қайта соққанда, жас­тық кездегі сезімдердің қайта жаң­ғырып, енді оған ақылы тоқ­таған адамның көзқарасымен ой жүгіртуінің өзі – сабақ.  «Тәжі­ри­бе қателіктерден тұратынын» аң­ғартқандай, кейінгі із басып келе жатқан ақындарға енді бө­лекше жолмен жүруді нұсқайды. Өзі де бұрынғы қылықтарының сол кезде дұрыс көрінгенімен, уа­қыт безбеніне салғанда  қателік боп шыққанын мойындайды. «Сөзім есте… жұртқа жаққан азда­ған, Сезім есте сөнген, кейін мазда­ған. Кезім есте ағаларға еліктеп, Ақын емес, қоқым бола жаздаған». Бұл мойындаумен қатар өзін сы­нау һәм кейінгіге айтқан ақыл. Елік­теуді бастан өткермей және со­дан шықпай ақын болу қиын. Елік­теу керек, содан кейін өз жо­лыңды табу ләзім.

Біз ақынның жанын толық тү­сіне аламыз ба, жоқ па? Кейде бас­қа  дүниеге жаны ауырып жаз­ған өлеңің мүлде басқа аспектіде қа­былдап, өзгеше шешім шы­ға­рып жа­тамыз. Кейде бір ақындар ту­ра­лы жазғанда оны мүлде ғұ­ла­ма етіп, дүниенің бар білімін жи­на­ған, әр қимылын мүлт жі­бер­­­ме­ген, данышпандық сипат беріп жа­тамыз. Оның кәдімгі пенде еке­нін біле тұра, ақын деген тек ізгі­лікті жан екен деп ұға­мыз, пен­делігін естен шы­ға­ра­мыз. Ал Свет­қали сізге олай ойлауға мүм­кіндік бермейді. Бұл бір жағы авторға ғана емес, сол туралы жаз­ған адамның ұста­ны­мына да бай­ланысты болса керек.

Өз заманыңда тұрып, өткен күннің тарихына тап сол арада болғандай әсерлене алу, сол әсермен өмір сүру сезімтал жан­дарға ғана тиесілі қасиет шы­ғар. Светқали поэзиясы сізді сұлу саз­­ды, нәзік ғаламға жете­ле­мей­ді. Оның сұлу ханшасының өзі сіз­дің көз алдыңызға қол бастаған жауынгердей елестейді. Тұманбай лирикасындағыдай мөлдір се­зім­ге Светқали жырларында кенеттен батылдық біткендей.

Жарасқанның «Шөлдегі бұлт» де­ген этюді бар еді. Табиғат көрі­ніс ақын жазғандай елестетіп оты­рып, маған қазіргі қазақ поэ­зия­сы шөл сияқты көрінген. Сол шөлде қаталап келе жатқаныңда ал­дыңнан кезіккен әр ақын бұлт сияқты жаныңа рахат сыйлайды. Светқали Нұржан поэзиясы қа­зақ әдебиетінде шиыршық атқан өлеңдерімен, өткенді жоқтанған дастандарымен, адам жанының арманға деген ұмтылысымен құн­ды. Кейінгі жазғандарын оқып отырып, ерте қартайған кі­сі келбеті көз алдыңа келеді. Оның жүріп өткен жолы, кешкен тағ­дыры өзінше – «соқтықпалы, соқ­пақты». Әлі де жазары мол деп се­нетін ақын кейде бар айтарын тауысқан адамша саған сыр айта­ды. Өмірінің ылдиы басталған, қа­зақ өмірімен қатарласа ақын боп ғұмыр кешкен шайыр кейін­гі­ге қарап, сақтықпен мүлгіп отыр­ғандай.

Сан түсіп көрдім мен әбес жолға,

Әрайна, інім, әрайна! –

Мен ішкен уға сен әуес болма,

Сен әуес болма – жарай ма?!