БІР ХАТТЫҢ ІЗІМЕН
Москвадан Роллан ағадан маған хат келді. Семейдегі Бұршақбай ағам мен Ырысқайша тәтемнің пәтеріне жолдапты. Пошта жәшігінен көкейімді тескен таңдаулы оқудың алтын кілтін, өмірлік асыл мұратымның ұшығын құдай берген екен. Сол сәт игілік нышан сәулесін айқын ұқпадым. Көңіл күпті, уайым күшті, беймаза күй болатын.
(Суретте: Қос жазушы. Андрей Георгиевич Битов пен Роллан Сейсенбаев.)
Конвертте тасқа басылған даяр адрес, мекеме көрсетілген: «121825, Москва, ГСП-2, ул.Воровского, 52. Союз Писателей СССР. Правление 291-63-07». Қолмен жазылған жазушының есімі: «От Ролл. Сейсенбаев».
«12.04.89 ж. Мәскеу қаласы.
Қадырлы Айгүл-жан!
Бүгін сенің еңбегіңді Литинститут маған берген еді, соларды жылдам оқып шығып, өздеріне өте жоғары баға беріп қайтардым.
Сенің қайда екеніңді білмей жүруші едім, енді білетін болдым. Литинститутқа былтыр мені мұғалім қылып шақырған (аударма бөліміне, мен Тува студенттерінің шеберімін. Биыл қарақалпақ группасын аламын), сонда сені іздетіп таба алмадым. Өз курсыма немесе проза бөліміне алдыруды ойлаған едім.
Мен, май-июнь-июль айларында Мәскеуде болмаймын. ФРГ, Финляндияға сапар шегемін. Августке келемін.
Сені приемный комиссияға тапсырдым. Онда Панов Вадим деген жігіт бар. Барлық іс қағаздар соның қолында. Оған Роллан ағаның қарындасымын деп айтасың. Әйелі қазақ қызы – Алма. Оған да айт. Ұялма! Хатымды алысымен, «Қоңырқаз» әңгімесінің қазақшасын менің адресіме салып жібер. Емтиханға мұқият дайындал. Әңгімелерді де көбейт.
Ағалық сәлеммен – Ролл. Сейсенбаев», деп қол қойып, келесі бетті сызық арқылы нұсқапты: 107076 Москва, Богородский вал д 6 корп 2 кв 243».
2001 жылы «Қоңырқаз» атты тырнақалды әңгімемді қайта аударуға ниетім ауды. Аударма жанрындағы авторлық алғашқы тәжірибем болған соң әсте оңайға соқпады. Роллан аға орысша нұсқасын «АМАNАТ» журналының 2002 жылғы №3 нөміріне жариялады. 2016 жылы ұлттық нақышы қанық суретші-график, әдеби жазу стилі айқын Жеңіс Кәкенұлы «Қоңырқаз» атты әңгімеме бірнеше иллюстрация салды.
Бұршан ағам мен Ырысқайша тәтем екеуі хатты оқи сала, а, құдайлап қуанышы қойнына сыймай кетті. Біздің Роллан Мәскеуде үлкен тұлға, құдай берді десіп, дереу Бағдаш ағаны қонаққа шақырды, тәтем қазы, жал-жая асып, армян коньягін ашып, бір рюмкадан асырмай, үшеулеп керемет тойлап жіберді. Бағдаш аға туыс, бір елден, оқуға қабылдау комиссиясы тексеретін повесть-әңгімеме аудармашы тауып берген. Орыс тіліне семейлік ақын, ғалым Мұрат Сұлтанбеков аударды. Байжанов Сапар ағам Мәскеуге телефон соғып: «Роллан, қарағым, Айгүл күрделі оқуға барғалы жатыр, онда біздің бағымызға өзің барсың, өзіңе сенемін, қол ұшын бер, көмектес!», – деп тапсырса керек. Бұл сырды Ырысқайша тәтемнің айтуымен білемін. Бауырмалдық қасиет бұрын қазақта ерекше тұнық еді. Аксиома, халықтың өзін-өзі сақтау түйсігінен туған көрегендік. Қаншылдықты мықтап ұстанған этностар берекесі сүттей ұйып, несібесі артып, жарық әлемді билеп-төстеп, меңгеріп отыр.
Мәскеуге ұшып барғанда таң елең-алаң, айырма 4 сағат, уақыттан жаңылғандай дағдарған күй кешу. Бөтен планета сияқты жүрексіну. Ауылдан мегаполиске келудің психологиялық қысымы зор. Кең жерде еркін өскен соң жиілікті, тарлықты жатсынасың. Метрода зу-зу вагондар мен зырылдауық эскалатордан жүрек шайлықты. Жер астына үңги сырғисың, зындандағы тұтқынша қамалып, алып бөшкеден лықсып шығардай жер бетіне асығасың. Метро картасы қолда. Чемоданда көп кітап.Тілім шорқақ, орысша екі сөздің басын қосуға қарадай ұяламын. «Б» әрпін «в», «ф» әрпін «п» деймін. (Қазір орыс тілінде жиірек эссе жазуға көштім, бірақ ана тілімде жоқ әріптерді дәл дыбыстау үшін недәуір күш салу керек). Әдебиеттен мығыммын, тарих пәні қиын.
Роллан аға қарсы жолықты, алғашқы көруім, жүзі жылы, жымиып, «Келіп қалдың ба?», – деп жүгімді көтерісті. Есікті Клара тәте ашты. Көз жанары нұрлы, мейірімді, әдемі. Кіреберістен коридордың ұзын бойы кітап сөрелері, құдды кітап патшалығы. Кабинет толы бөлек кітап қоры. Роллан аға М.Горький атындағы Әдебиет институтына қабылдауда ең маңызды сынақ шығармашылық конкурс екенін, маған «5» қойғанын, конкурстан өтпесе, емтиханға жібермейтін қатаң заңын айтты. Проза бөлімінің бір тобын аса беделді орыс жазушысы Андрей Георгиевич Битов қабылдап аларын, оның досы екенін, мені өз тобына алуға келіскенін Роллан ағадан естідім. Елден жырақта Роллан аға болғаны мұндай жақсы болар ма! А.Г.Битовтың семинарына сырттан бөгде жас авторлар келгіштеп, өзара мэтр атап, көзіне көрінуге ұмтылатынына артынан куә болдым.
Клара тәте: «Бұл үйге дәм тартып, қазақтың талай қаракөз баласы келген, баршасы тегіс Мәскеудің небір таңдаулы оқуына түсті. Елге нәумез қайтқан бірі жоқ. Құдайға шүкір, абитуриенттер үшін біздің үй құтты шаңырақ. Бұйырса, жаның сүйген оқуға сен де түсесің!», – деп қадай айтты. Алғашқы төрт күн осы үйде болдым.
Роллан Сейсенбаевтың прозасы шет тілдерге аударылған, абырой, мәртебесі биік. Алматыдан «Жазушы», «Жалын», Москвадан «Молодая гвардия», «Советский писатель» сияқты беделі зор ірі баспалардан кітаптары 50-100 мың данамен жарық көрген әйгілі жазушы. Шығармашылық адамдары мемлекет төлейтін қаламақыға дән риза, ешкімнің алдында рухы жасып, кішіреймейтін. Жазушы қауымы әлеуметтік тұрмысы еркін, еңсесі тік, жүзі жарқын қуатты елдер көркейген үстіне гүлдене бермек. Шығармашылық элита туған елі мен жерінің бағын өсіретін құпия бағбан, баталы сөз иесі, дуалы жандар екенін білген соң ұлттық идеология ежелден берік қалыптасқан. Кіші проза шебері, философия ғ.к. Әсел Омарова,
Москвада тұрады.
Қазақстаннан келген жастарға Роллан аға көмегін аямасын өзім екінші курсқа көшкен жылы башқұрт-татар аударма бөліміне қазақ қызы түскенде білдім. Әсел Сыдықова Алматыдан келді, екеуміз достасып кеттік. Жазушы жас буынға қамқорлығын бас пайдасы үшін жасаудан аулақ, болайын деп талпынған исі қазақ баласын рухани желеп-жебеп жіберуге жаны асық. Жоғары оқу орнына бала түсірудің сатымсақ, саудагер, ашкөз, ардан безген күмәнді түрін бұл кісі ырымға білген емес, көмегін ешқашан бұлдаған емес. Шетте аттай 20 жыл тұрған қазақ жазушысы ұлтшылдықтың жасампаз күшін әбден білсе керек. Абай өсиетіне адалдық қанда бар, тек арқылы әкеден берілген кие.
Әр сейсенбіде біздің институт бойынша жаппай творчестволық семинар өтеді. Поэзия, проза, әдеби сын, аударма, әр жанр жеке дара талданады, өз ішінде топ-топқа бөлінеді. Андрей Битовтың «Пушкинский дом» атты әйгілі романын іздеп жүріп сатып алдым. Ол кісі маған ерекше ықылас танытып тұратын. Курста жалғыз қазақпын. Роллан аға кейін елге оралған соң Андрей Георгиевич оқта-текте өзімен кездесе қалса: «Как сестренка?», – деп менің мұнда не бітіріп жүргенімді сұрайтынын айтып қояды. Кітап мұқабасына автор: «Дорогой Айгуль – от учителя с пожеланием счастья. А.Битов. 29.9.92», – деп қолтаңба берді. Семинарда кілең орыс, еврей, кубалық, украин, беларусь, латыш ұлты өкілдеріне 10 бет әңгімемді Андрей Боченкин есімді төменгі курс студенті дауыстап оқып берді. Сыни талдауда Битов не дер екен, қалай қабылдайды деп іштей алаңмын. Андрей Георгиевич «Қоңырқаз» атты әңгімеме «Магический реализм», – деп кесіп баға берді. Прозада «сиқырлы шындық» аталған әдеби таңба латынамерикалық жазушыларға лайық саналған уақыт. Битов көркем сөйлейді, нөсерлі ой қуатын, күрделі лексикасы сарқырамадай табиғи тіліне қайран қаламын. Роллан аға екеуінде бір ғажап үндестік бар. Бірі қазақ, бірі орыс қос жазушы көсіле сөйлесе, көне дәуірде бұқараға уағыз айтқан әулиелер әуезіндей аудиторияны интеллектуальдық танымымен баурап алатын. Роллан Шакенұлы қос тілге бірдей жүйрік билингвист жазушы екенін көзіқарақты жұрт біледі. Үйіне бір барғанымда Роллан аға Андрей Битовпен бірге түскен суретін маған естелікке берді. Үлкен қос жазушыны әдеби жолымда тегін кездеспеген тұлғасы, тұғыры биік жандар, қамқор ағаларым деп танимын.
Тверь бульварында оқитын, классикалық әдебиеттің өзіне мін таққыш біздің студенттер шетінен көсем, білгіш, сөз тапқыш, айдар тағып, ат қойғыш қауымға жатады. Білім қоры анық, қиядан сүрінбес, тіл мен жақтан мүдірмес кесек тұлға көрсе: «Ішіне кассета қойып алған сияқты», – дейтін. Бұл таңдаулы институт адасып келгендер мен халтураны менсінбейтін. Құдай берген қабілетіме сенім, тілді еркін игеру, ішкі комплекстен атымен арылу оқудың екінші жылы басталды. 5 курста мемлекеттік емтихан – телегей теңіз XIX-XX ғасыр орыс әдебиеті пәнінен білімі даусыз, сауаты мол орыс жігіттері сүрініп, «4» алды, жалқы қазақ, менің «5» – үздік баға алуым бұйырған абырой еді.
Роллан Шакенұлының Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығынан бастап тәуелсіз «Тарлан» сыйлығына дейін ірі масштабта алған сыйлықтары мол. Жазушы-драматург творчествосынан докторлық диссертация қорғалды. Халықаралық «AMANAT» журналы кітапханасын шығарудағы басты мақсат – дүниежүзілік руханият қазынасын қазақ халқына молынан уағыздау, бұл іс, әлбетте, алғаш салынған түрен емес, алаштың оқыған азаматтары бастап берген биік елдік мұраттың заңды жалғасы. Қоғам өзгеріп, құндылықтар ауысып жатқан өліарада әдебиет мүддесін қорғау өте-мөте маңызды болды. «Аманат» журналы кітапханасы 200 томды құрайды, түгел жарық көрді. Ол Орхон-Енисей ескерткіштерімен ашылды. Әлем мәдениетіне үлес қосу арзан атақ үшін жасалмайды, ұлтын сүйіп, қастерлеуден туады. Жазушы жұбайы Клара Серікбаева екеуі Абайдың «Қара сөз» атты кітабын аударып, 1993 жылы 50 000 данамен жарыққа шығарды. Роллан Сейсенбаев Абайдың асыл мұрасын 15 тілге аудартты.
Клара тәтенің мейірбан мінезін суреттеп, «Майя» атты повесімде эпизод етіп жаздым (А.Кемелбаева. «Майя». Повесть. «Жалын», №1-2. 1994./ «Жібек жолы» баспасы, 1997). Мәскеудегі бес жылда бұл шаңыраққа жиі барып тұрдым, елден жырақта жаныма жақын тарттым; өзімді таңдаулы оқуға түсірген, адам баласын жатырқамайтын, кішіпейіл, жерлес жандардың дархан жүрегін, шапағатын көп көрдім. Клара тәте адамшылық қалыбы таза, өте білімді зиялы, қазақ әйеліне тән көркем мінезі, тектілік қасиеті айқын. Дін мен әдебиет туралы түсінігі зор ғибратты әңгімелерін талай сүйсіне тыңдадым. Ол бөлек әңгіме. Кейде Роллан аға маған: «Сен менен гөрі Клара тәтеңді көбірек жақсы көресің!» деп қалжыңдап күлетіні бар.
Айгүл КЕМЕЛБАЕВА,
жазушы, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты.