Ерболат МҰСТАФАЕВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, күйші

Соңғы кездері күй өнерінің беделі түсе бастағандай. Теледидардан сахнаға шығып, былқылдатып күй тартып отырған өнерпазды көрмейсің. Қасиетті қара домбыраның дауысы эстрада әндерінің арасында ғана тыңқылдайды да қояды. Радиоқабылдағышты қоссаң, диктор: «Бүгін сіздер күмбірлеген күй мен қалықтаған ән тыңдайсыздар», – дейді, бірақ таңертеңнен кешке дейін бір күй тыңдауға зар болып қала бересің.

---

2006 жылы Алматыда өткен «Күй керуені» атты күйшілер фес­ти­валінен бері 8 жыл өтіпті, содан бе­рі күй өнеріне мемлекет тарапынан ойдағыдай көңіл бөлінбей ке­леді. Ол фестивальді де ұйым­дас­тырып, әр өңір күйшілерін бір сах­наға топтастырып, қазақтың күй өнерін әспеттеп, төрге шығар­ған ел азаматы Иманғали Тасма­ғам­бетов пен сол жылдары Қазақ­стан телерадиокорпорациясына бас­шылық еткен Ғалым Доскен мыр­за еді. Ізінше «Мәңгілік сарын», «Қазақтың 1000 күйі» атты антологиялар жарық көрді.

Күй мүлдем ойналмай кетті деп отырғаным жоқ. Респуб­ли­ка­лық конкурстар өтіп тұрады, жабылудан аман қалған музыка мек­тептері мен музыка колледж­дерін­де, жаңа Астана мен оңтүстік астанадағы жоғары оқу орындарында күй бөліміне түсіп, оқып жүр­гендер, құдайға шүкір, бар. Бірақ көңіл толмайды да тұрады. Құдды тыңдарман мен көрермен күй өнеріне қарсы жорыққа шық­қандай әсер қалдырады.

Рухани кедей адам елі үшін қыз­мет жасайды дегенге, сабаса да се­не алмаймын. Жапония елінде екі адам жұмыс сұрап келсе, соның қайсысы музыка мектебін бітірген, бірін­ші соны жұмысқа алады екен. Мінеки, өнер мен мәдениетке деген құрметтің шынайы белгісі. Ал Жапонияның дамыған мем­ле­кет­тердің алдыңғы қатарында екені баршаға аян.

Ел ішінде «Скрипка» немесе «Пианино» аспаптары бойынша кон­курс өтті делік. Бас жүлде 4-5 мың долларды құрайды. Ал енді «Домбыра» аспабы бойынша Рес­пуб­ликалық конкурс өтеді, Бас жүлде 50-100  мың теңге. Айырма­шылы­ғына ден қойыңыз. Шетелге шы­ғатын Қазақстан Респуб­лика­сы­ның мәдени күндерінің концерттік бағ­дарламаларына зер салып қа­раңыздар. Басқа, ұлттық емес ас­пап­тар шығармаларын түгел ой­най­ды, ал кезек домбыраға кел­­­генде, 5-6 күйшіні қосып, күй­лер­ден попурри жасап, әйтеуір 2 ми­нутке жетер-жетпес бір номер құрастырады.

ХХ ғасырдың 70-80 жылдары кон­серваторияда оқып жүргенде, әр күйші барлық өңірдің күйлерін талғамай орындаушы едік. Кон­серваторияның мақсаты да жан-жақты етіп тәрбиелеу болатын. Ал қазір «сен батыстансың, ба­тыс­­тан ойна, сен Қаратаудансың, Сүгірден тарт, сен Ақтаудансың, Маң­ғыстау өңірінің күйлерін орын­дауың қажет» деген, т.б. және т.с.с. сөздер көбейіп кеткен. Сыр бойынан келсең, «Құрманғазыны тартуға болмайды», батыстан келген күйшіге «сен Тәттімбет пен Сү­гір­ден тартпа, ойнай алмайсың» де­ген сияқты таяз әңгімелер мә­дени ортада кезіп жүр. Міне, біз осы­лай біртұтас күй өнерін бөл­шек­теп, өңір-өңірге бөліп тас­та­дық, күйші аталарымызды да жер-жерге, облыс-облысқа, ру-ру­ға бөліп алдық. 30 тілге  аударылған атақты «Қыз Жібек» фильмінде Тө­леген батырдың айтқан бір сөзі көкейіме қонады: «Болмашыға өз­ді-өзіміз қырқысып жатқанда, бө­тен ел бізді бақпай ма екен, же­рімізге қызықпай ма екен?», – дей­ді. Домбырашы-күйшілер өзді-өзіміз қырқысып, қазақ хал­қына ортақ күй өнерін бөлшектеп жатқанда, домбырамыз скрипкаға, пиани­но­ға, саксофонға, гитараға, труба­ға, эстрадалық жеңіл әндерге жем бол­ды, сахнадан шеттеп қал­ды. Сөй­тіп, қазір жетім баланың кү­йін кешіп жүр.

Кейінгі кездері бір байқайты­ны­мыз – күйлердің ескі нұсқа­ла­ры­­ның (варианттарының) ұмы­ты­ла бастауы, сирек орындалуы. Күй­­­­шілер сайысында, Респуб­ли­ка­лық түрлі конкурстарда күй орын­­даушылар барлығы бір адамнан үйренгендей, құдды бір-бірі­мен келісіп алғандай әсер қал­ды­ра­ды. Егер қазіргі жас буын дом­быра­шы­ларды бір сахнаға жинасаң, жеке орындалатын күйлерді бәрі бірдей, бірге ойнайды-ау, шамасы. Әрине, қазақ халық аспаптар оркестріне түсірілген күйлерді барлық күйші бірдей орындағаны дұрыс, ал жеке орын­далатын күйлер де сол ор­кестр­­лік күйлердің кейпін кигені көңіл­ге қонымсыз. Олай дейтін се­бебіміз, күй өнерінің байлығы оның көп нұсқалылығында, орын­даушылық ерекшелігінде, дыбыс шы­ғару байлығында, мәнерлеп ой­налуында емес пе еді…

Сол уақыттардағы тартылатын күй нұсқалары неліктен қазір ұмы­­тылып барады? Бірізділік неге ба­сым? Көпнұсқалылық қайда жо­ғалды деген сұрақтар туады.

ХХ ғасырдың 70 жылдары жа­рық  көрген 8 күйтабақтан құрал­ған ан­тологияның (1 күйтабақ қо­быз күй­лерінен тұрады) ішіндегі күй­лердің көбісін орындағандар Қали Жантілеуов және Шәміл Әбілтаев екені баршаға мәлім. Ойымызды тү­сінікті жеткізер болсақ, қазіргі кез­де сол ескі нұс­қалар бір-бірімен ара­ласып кеткен. Мысалы, Әбікен Ха­сенов және Мағауия Хамзин орын­даған Тәттімбеттің «Бес тө­ресі» екеуі екі түрлі әдемі күй еді, қазір екі нұсқа бір күй болып кеткен. Құлағы тесік тыңдаушы нұс­қалардың араласып кеткенін тез аңғара алады. Сол сияқты, Төлеген Мом­беков орындаған және Генерал Асқаров тартқан Сүгірдің «Шал­қымасы» да солай «винегрет» бол­ған. Мұндай мысалдарды көп­теп кездестіруге болады. Мы­са­лы, Құрман­ғазының «Қайран шешем» күйін Дина әжеміздің орын­даған дара нұсқасымен араластырып ойнар ма едіңіз?

Түрлі конкурстарда, күй сайыс­тарында қазылық еткен өнер адам­дары ескі күй нұсқаларын дұ­рыс емес деп, жаңа нұсқаларды тық­палады. Сөйтіп, көне нұсқалар орындалмай қала берді. Бір сөзбен айтқанда, ғасырлар асып жеткен күй тарихын өшіріп, жаңа күй та­ри­хын жасау үрдісі қанат жайды. Жә­не бұл тірлік Қ.Жантілеуов, Н.Ті­лендиев, Р. Омаров, Р. Ғабдиев жә­не т.б. майталмандардың көз­дері кеткен соң басталды.

Тағы да қайталап айтайын, мұн­дай тірлік қазақ өнерін байытпайды, керісінше инкубатордан шық­қан жұмыртқалардай барлық күйшілерді бірізділікке итерме­лейді, жан-жақты зерттеуді тұсай­ды, көпнұсқалылықты жояды.

Батыс Еуропаның өзінде нота жазуы арқылы тайға таңба бас­қан­дай етіп, жазып тастап кеткен дегеннің өзінде, әлемге әйгілі бол­­­ған композиторлардың шығар­ма­ларының орындалуы, трактовкалары, басқа нұсқалары баршы­лық. Қазір, құдайға шүкір, ға­лам­тор бар, таспалар бар, аңғаруға болады. Ал қазақ күйлері осыдан 50-60 жыл бұрын ғана нотаға түсіріле бас­тады. Құйма құлақ қазақ ата-ба­баларымыздан мұра боп қалған төл өнерді саф алтындай сақтап кел­меп пе еді, жазу-сызу болғанға дейін ес-жад арқылы ұрпаққа жетіп еді ғой. Әрине, мына күйші бы­лай орындаған деп нотаға тү­сіріп, кітап етіп шығаруды, солай орын­далуды талап етуді қол­да­мас­қа шара жоқ. Бірақ екі немесе үш нұсқаның бір нұсқаға ай­нал­ғанына немесе бірінің ұмытылып қалуына жол беруге болмайды. Көз алдыңызға тек сары гүлдерден топ­талған даланы елестетіңізші. Енді сол сары гүлдердің арасында қызыл, көк, ақ гүлдер аралас болса, дала тоқылған кілемдей әдемі көрініс бермей ме? Сол секілді, күй өнерінің байлығын толық көр­сете білген жөн. Күй нұсқа­лары­ның сан алуан болғаны ұлт­тың мақтанышы. Бар қазаққа ор­тақ Дәулеткерей, Құрманғазы, Тәт­тімбет, Қазанғап, Дина, Сүгір ата­ларымыз бен әжелеріміз күй өне­рінің осындай халге түсерін ой­лады ма екен. Оқап, Қали, Рүс­тембек, Рысбай аталарымыз тірі­ліп келсе не дер еді?..

Динаның «Бұлбұл» күйінің қай нұсқасы дұрыс? Ол күйді Дина ше­шеміз 40 жасында басқа, 60 жа­сын­да тіпті бөлек, 80 жасында тағы басқа нұсқамен тартты дейік, сол әр кезде ойнағанын тыңда­ған­дар хал-қадірінше, жад арқылы жат­тап алды да, солай орындап кет­ті. Жаппас Қаламбаевтың тарт­­қаны ма, Қали Жантілеуовтің нұсқасы ма, Рүстембек Омаровтың орын­дағаны ма, әлде Сағын Жал­мы­шевтың нұсқасы ма, әлде Қар­шы­ға Ахмедияровтың нұсқасы ма? Кім дөп басып айта алады? Бұл сұраққа жауап іздеудің өзі әбестік. Өйткені, әр нұсқа өзінше бір шедевр.

Тағы бір айта кететін жайт – қа­зіргі күй орындаушылардың дом­быраны қырғызша тартуы (дом­быраны иыққа салу, аударып-төң­керу, тарсылдату, ұруды және т.б. солай атадық. – Е.М.). Олар тың­дарманның емес, көрерменнің көңілін ғана аулаушылар деп есеп­теймін. Салыстырыңыз: қыр­ғыз күйлері ән тақылеттес болса, қа­зақ күйлері – мазмұны бай, толық аяқталған формасы бар күрделі шы­ғарма. Ал қазір орындаушы тыңдаушыға сай әрекет ететін заман туды, сахнада рахаттанып был­қылдатып күй тарта алмайсың, домбыраны аударып-төңкеріп, ұрғылап, иыққа салмасаң, сені кө­рермен қабылдамайды. Техни­калық прогресс заманында өмір сүріп жатырмыз, тез тарту қажет деу­шілер көбейді. Әрине, көрер­мен­нің көңілінен шығу, ыстық ықылас пен қошемет көру дұрыс, тек күйдің барлығына соны телу бұрыс. «Ойбай, башпайымен күй тарт­қандар болған» деп айды ас­пан­ға шығаратындар да жетерлік. Бірақ данышпан ақсақалдар айт­қандай, біздің жеті атамыздан да үл­кен қасиетті домбыраға аяқ ти­гізу әбестік емес пе!?

«Үй сыртында кісі бар» дегенді әжем жиі айтушы еді. Ананың көңілі балада, баланың көңілі да­ла­да болып, мезгілінде  үлкен­дер­дің айтқанына жете мән бере қой­ма­дық. Алпауыт мемлекет­тер­дің жа­сырын түрде жасап отырған қи­тұрқы саясатынан бейхабар жандар өте көп. Ол саясаттың көк­сейтіні – қазақ сияқты азғантай ұлттардың жеріндегі байлығы. Ол байлықты у-шусыз қалай ала алады? Тек қана, біздің рухымызды төмендетіп, ұлттық құндылық­та­ры­­мыздан ажыратқан уақытта, бізді сауатсыз, білімсіз еткенде, ұл­ты үшін жаны күймейтін қаны­пе­зер қылып тәрбиелегенде ғана мақ­саттарына жетеді. Алкоголь мен темекіден уланған, дінсіз­ден­ген, ар-ұяттан жұрдай болған, ру­хани жаны кедей халықты жеңу оп-оңай. Ондай халық өзара қы­рық­пышақ болып, өз ана тілінен безіп, ұлттық мәдениет пен өнерді ту-талапайға салып, көкпар етіп тар­тып жүргенде қалай әлсіреп қал­ғанын сезбей де қалады. Қазір ра­дио, теледидар, газет-журнал­дар, жалпы барлық ақпарат құрал­дары осы айтылған ашкөз саясатқа бағытталған демеске шара қалма­ды. Олай дейтін себебіміз бар: те­ле­дидарда қазақ тілінде берілетін арналардың  жабылуы, ұлттық өнер мен музыканы дәріптейтін хабар­лардың тоқтатылуы, қазақ ті­ліндегі хабарлардың жұрт ұй­қы­ға кеткенде, түнде берілуі, оқу бағ­­дарлама­ла­рындағы музыкалық аспап пәнде­ріндегі сағаттардың қысқартылуы, жастардың өз ана тілін меңгермей жатып, өзге тілде сөйлеуі, ұлттық менталитеттің бұ­­зылуы, дініміздің талапайға түс­­кені, кітап оқымай­тыны, ақыл-кеңес сұрап алдына баратын ақ­са­қалдардың азайып кеткені, қыз балаларымыздың ашық-ша­шық киініп, баланы туып, көшеге тастап кетіп жатқандары және т.б. бәрі-бәрі сондай жымысқы­ сая­саттың барына күмән келтір­мейді. Біздің  ұлттық  музыкамыздың өс­пей  жатқанын, ұлттық  аспаптары­мыз­дың өгей аспаптардың көлең­кесін­де қалып қойғанын да осыдан іздейміз.

«Домбыраны тарта алмаған – сабалаған, өлеңді айта алмаған – абалаған» деген ауырлау тиетін сөз бар қазақта. Көрерменнің көңіліне жол таба отырып көрген уақытша арзан марапат пен атақ-даңқты қуып жүріп, болашақтың барын да ұмытпағанымыз абзал. Келешек ұрпаққа жеріміздің байлығын ғана емес, өнеріміздің де бай мұ­ра­сын таза, адал күйінде табыс­та­ғанымыз жөн.Талғампаз тыңдар­ман мен көрермен ұлттық му­­­зы­­ка­ға, оның ішінде күй өне­ріне көңілін бұрар деген үмітіміз әлі жоғала қойған жоқ.