Қай кезде де қазақ өлеңінің қара қазаны ырыздықсыз болмаған. Оның ішінде Сыр өңірінің құдай берген сыбағасы бөлек. Арқа мен Атыраудағы, Алтай мен Жетісу жеріндегі еркін көшкен жыр керуенінің ұлар ізі Сыр топырағында да сайрап жатыр. Кешегі сүлейлер сонарындағы салқар көштің бүгінгі шұбыра түскен шұрайлы ұзын шұбары да көз қуантады. Ал енді тоқтап, тоқырап қалмай, үдере қозғалып келе жатқан осынау әдебиет, өнер көшіміздің көркін қазіргі орта буын да өзінше көркемдеп, оған өз өрнегіндегі бояуы мен болмысын әспеттеп келе жатқан жыр жампозының бірегей тұлғасы Шаһизада Әбдікәрімов десек, артық айтқандық болмас. Қазақ жерінің әр пұшпағындағы қазіргі тұстағы белгілі-белгілі деген ақындарды саралап келіп қалғанда, Сыр топырағында алдағы ағалар соқпағын сәтімен жалғастырып келе жатқан Шаһизада ақынның сонары сүбелі көрінетіні ақиқат.

Бізді кешегі Кеңес кезінде-ақ «қоғамда өмір сүре отырып, сол қоғамнан тыс қала алмайсың» деп үйретті ғой және бұнысы дұрыс та болған. Бірақ мұндағы мәселе – ақ пен қара болып бөлінуде ғана емес шығар, сірә, қоғамда өмір сүріп отырып, сол қоғамның қаттысы мен тәттісінен аулақ тұра алмайсың дегені де. Ал оны кім қалай сезінді, қалай күйінді, қайтіп сүйінді деген тұрғыдан қарағанда, бұл санатта ақыннан мықты барометрді тап­пасыңыз және анық. Бірден-ақ айтайық, осындайда Шаһизада ақынның жан айқайы озандап шығып, «ақырып теңдік сұраған» атан жілік аталарына тартқан асау арыны айқын сезіледі. «Құландай ащы дауысын» жер түбіне жет­кізген, «құлжадай айбар мүйізін» айға бұлғап кеткізген Исатайдай көсемін жырлаған ақын атасының үні – Шаһизада шығармашылы­ғында заманымыздың алыбы Әбіш Кекілбаевтай абыз аға алдында ашы­на айтқан арзу сөздерінен атойлап көрінеді.

…Қол тигенде қапылдан,

Қаны қызған мәрттік керек, мақұлы.

«Атасы бір, атқа мін!» – деп ақырған,

Ағаларды іздеп шықтым, ақыры…

 

Жаныма, арым, құтпан бол,

Жаза бассам, кіреукемді оқ бұзсын!

Бесігімнен шыққан жол,

Бейітіме аман-есен жеткізсін!..

 

…Керім сөзім болғаннан соң езге азық,

Кейіпкерім қаңғып кетті, тозды азып.

Бар еді, аға, біз билеген бір Әлем

Сол Әлемнен қалдық қалай көз жазып?! –

деп, Исатайдай ағасына жүгінген ер Махам­беттей қоғамдық өмірдегі рухани салғырттыққа, «сандығын­да­­ғысын малданған» құр кеуделерге зығырданы қайнай ашынса, бұны ақынның қара басының күйкі үні емес, қоғамның жан дауысы деп қабылдайсың. Ақын лексиконына зер сала қараған жан әу дегеннен-ақ оның тілдегі кез келген қарапайым сөзге көңілі көншіп, қалыбы тола бермейтінін айқын аңғарады. Кесек айтуға, кесіп, көсіп сөйлеуге дағды­лан­ған, кескекті ердің сойындай ішкі тыныстың кеңдігі ақынның өзіндік бір қыры көрінеді. Мұны адуындылық, арындылық десеңіз, тіпті жарасады, азаматтық, асқақ­тық десеңіз,құйып қойғандай қона кетер еді. Образды қолданыс­тары ­се­зім пернелерін дөп басып, көркем ойнап тұратыны бір бөлек, тыңдау­шы­сының айызын қан­ды­рып, санаңды сан тарапқа салып, ішкі қыбыңды қандырып, діттеген ойыңды қыран бүркіттей дәл басады. «Інің ірі кетті деп, інге тығып жібермек пе мені, аға» деп базына айтса да, «Байтөбеттер тірсегімнен тартқанда, Балағымды қағып тұр­дым жай ғана» деп, маңғаздана мәрттік ұстанса да… ішкі серпінінен де, сыртқы екпінінен де ерекше бір ақындық сұрапыл соғатыны сезіле­ді. Бірақ қалайда ол өзінің иманды­лық, адамдық кредосынан айны­мау­ға жан-тәнімен берік: «Кір­­пі­гім­нен Айды ұзатып түнімен, Бұрылсын деп оңға ісім, Оңашада өз кеудеме үңілем, Бүтін бе деп бесік­тегі болмысым…». Ұлттық, азаматтық, адамдық қайнардың түп-тамырынан өзгермес өз жүл­ге­сін табуға деген ішкі ұмтылыс емес пе бұл!

«Тағдыр деген бар біреу…» де­мекші, адам-пенденің жер бетіндегі артқа тастаған ізі үнемі оқтай түзу болып түскен бе? Әсіресе, ақын жанының сана соқпағына тартыл­ған іздерін түсініп, танып көр.Ақынның Дархан Мыңбаймен наз­дасатын «Элегия» өлеңіндегі «Қана­тымды қолтығыма қыстырып, Қоңыз теріп кеткеніме өкіндім…» немесе: «Ақымақ құс Дронттай қайдағы, Аспан барын ұмытыппын, әй, әттең! Сілкіп-сілкіп сауырына байлады, Тағдыр мені соғып алып таяқпен…» деп келетін, тағы да «Қысыр сөзін қаза қылмай, Дос та­ба­лап, қас күндеп, Ақындардың ажалындай Алматыдан қаштым кеп» дейтін «Болмыс» өлеңі болсын, «…Жылдарым-ай, жасырынған түз-белде, Енді мені сұрау салып іздер ме? Үрпиеді ұл-қызым мен жұлды­зым, Қалай аман жеткенсің деп біздерге?» деген «Жылдарым» өлеңі болсын – ақындық тағдырдың осынау өмір соқпақтарындағы сансырай түскен сұлба-сүлдесін көрсетсе керек. Мұнда өткен-кеткен қателік­тер­ге құр өкіну ғана емес, ақын тағ­­дыры, азамат тағдыры дейтін ұлы сүрлеудің сан тарау бұралаң­дарындағы азаматтық болмыстың ішкі шиыршық ата ширыққан тұстары да қоса өріліп жатқаны аңғарылады.

«Күйреген соң нар қамысы, Ырыл­дайды ыңыранып, Сырдың соңғы жолбарысы, Көкірегіме кіріп алып. Мен де отырмын ыңыранып, Өшкен үміт… өлі маңай. Қусам ба екен құрық алып, «Көксарайды» бері қарай» деген, «Тұқымымыз таза болсын дегенді, Тарау етіп тол­ға­уына ел өрді. Тән сызылса, жазылады жарасы, Қан бұзылса… Төгу керек оны енді» деп қасарысқан «Біз­дің інілер» өлеңі, «…Не керек Сіз­ге? Бәрін де бергем жоқ па осы?..» деп шамырқана шамданатын «Алаңдағы әңгіме», т.б. өлеңдерінде де ақынның әлеуметтік жан айқа­йын естисің. Ал енді осы жан ай­қайы ақынның көптеген жырларын­да ерекше асқынған сипат ал­ып, саяси памфлет түріндегі деңгейге көтеріледі. «Жоғарғы сот», «Алаң­дағы әңгіме», «Пираттар мен дельфиндер», «Пиндар ақын», «Иттер көрмесінде», «Байқоңыр», т.б. жырлары – осындай дүниелер. «Аяқтал­маған жыр» өлеңіндегі жер мұңы, тіл мұңы, азаматтық пен ар үні өзінің айқындығымен, үкім сипатты қаһарымен естіледі. Атқан оқтың дауысындай тарс ете қалған бір ауыз сөз бүкіл айтылар ойдың да, іштегі кек пен ызаның да мыл­тық-дауысы болып гүрс ете түседі, тіп­ті сіз оның лап етіп шыққан жалы­­нын да көз­бен көріп қалғандай боласыз: «Аңы­рып қарап халқым тұр, Нұс­қау­лар көп те, нұсқа кем. Абақ­ты­дағы алтын тіл, Аузымды бұзып шықса екен!.. Жүргенде тойда «кісі» боп, Жыртылды қанша… – Жағам жоқ! Өзі өзін атып үш рет, Іздеусіз кеткен ағам көп…». Ақын­ның осынау ашынған алқынысы­ның бастау көздері қайда жатыр деген де бір ой қылтия қалса, әрине, оның жауабын осы жырлардан табасың.

«Кішкентай ауыл» атты шығар­масы белгілі ақын Ғали Орманов­тың ерте кезде оқылған осы та­қы­лет­­тес бір өлеңін есіме түсірді. Екі кезең, екі ақын, екі түрлі жағдай, екі басқа характер… бірақ тақырып ұқсас, оны жырлаудың стилі бөлек болғанымен, өлеңнің өн бойындағы тулап жатқан ыстық қан – бір қан – қалың қазақтың асау да ыс­тық қаны… Туған жерге деген бала жаны­ның асыл сағыныш сезімі. Ғали ақында ол: «Аттанып ауыл-анадан, Оқуға кеттім қалаға. Жабыла маған қараған, Жаутаңдай кеттім далаға… Жарбиған жаман тон-ты­мақ, жалпылдап кетті үстімде, Жа­найын деген бір шырақ, жалтылдап кетті ішімде…» деп, ауылынан үлкен қалаға оқуға алғаш аттанған жас балаң жігіттің өзі күні кеше ғана қой бағып өскен қырларының тұсынан пойызбен өтіп бара жат­қан­дағы қимастық сезімдері әдемі де нәзік сыршылдықпен өрілсе, Шаһизада да ол жаңа, еркін заман­ның өршіл жасының характеріне сай батыл да асау сезім бұлқынысы­мен­ беріледі және мұның өзі өлең характерін де, ақын характерін де ерекше ашып тұрады: «Қозғалды по­йыз… Түкпірден, Қол бұлғап құйт­тай мекенім. Қызық-ау, сонда ұқтым мен, Сонша оның ыстық екенін! Келеді пойыз зымырап, Санамды салып сарсаңға. «Стоп-кранды» жұлып ап, Секіріп түсіп қалсам ба?..». Осындай балалық қимастықтың астарында онан да үл­кен арман жатыр: «Барам да үлкен қалаға, Биікке тартам жыр көшін. Бас-көз бол сонда балаңа, Бұзылып кетіп жүрмесін. Даңқтың дертін білгем бе, Даурыққан кезім бар шығар. Деміме пісіп жүргенде, Дақ­пырттан мені аршып ал…». Көріп отырғанымыздай, мұндағы ақын­дық кредо – туған жердің киесін жырлау – Отан-Ана құдіретін бала жүрегінің дүрсілі арқылы әсерлі сездіру: «Қызыққа сонда малтық­пай, Жаныма жақпай жат ұран, Өлімнен қашқан Қорқыттай, Өзіңе тартып отырам! Келеді пойыз зымырап, Құшағын ашып далам кең – «Стоп-кранды» жұлып ап, Бәрі­бір… түсіп қалам мен!». Өлең киесі ме, тағдыр соқпағы ма, Шаһи­зада ақын ақыры сол сапарынан өзінің қимас топырағына шылбырын үзген асаудай біраз мәрте қайта қашып келді де…

«Соғыс ойыны» өлеңінде «Қар­сы беттің бекінісін туралап, Ұм­тыламыз ұран салып, «уралап». Неміс қызын өрт ішінен құтқарып, Бранденбург қақпасына ту қадап…» деп, сонау балалық шақта, әлі де жалын табы ұмытыла қоймаған ұлы соғыс өртінің өзі ойынға айналса да, ойраны естен кетпеген тұсында: «…Тың түлетіп, қала салып түздерге, Барымызды берсек екен ізгі елге… Сол оқтарды кеудемізде суытып, Майдандасып жүрміз бүгін біздер де!» дейтін «майдангер» ақынның оқшантайында жауыздыққа атар бір оғы әрқашан да сақтаулы жүреді. «Ей, тұстасым, бағытыңды бағамда, Күмілжімей даусыңды қос заманға.Сын сағатта кейін қалсаң қатардан, Сақтап жүрген бірдеңем бар… Саған да!»(«Пиндар ақын»)дейді ол опасыздыққа қарсы.Бейбіт күндегі миналар туралы: «Дүниенің демі қайта тарылып, Демігеді қаралы ару пішінде. Қопарғыштар жатыр бүгін жарылып, Саясаттық сарайлардың ішінде» десе, бұл қазіргі күннің айдай ақиқаты, күрделі де күрмеулі шындығы екені сөзсіз. «Жетімхана», «Үш жүз», «Ұлылық», т.б. өлеңдердің әрқайсысы бір-бір маңызды заманауи мәселенің ұстынын ұстап тұрған дүниелер.

Шаһизада қазақ поэзиясындағы эротикалық өлеңдердің өрісіне де біраз табан-таңбасын басып, «Шаһ-маран патшалығының» ақ шаңқан шаһарларындағы тұншыққан түнгі сырлардың куәсі болады: «Лыпасын түре, асыға, Қомданды ол бүр­кіт болып. Үр қыздың ұмасына, Ұры­ғын іркіп төгіп… Ару қыз көп жылады, Бір сезім баурап күшті. Аңсардың әбжыланы, Ауынан аунап түсті…».

Ақынның бұл ауылға «ұрын ба­руы» әдемі өрнектер, құпия сезімдер болып, ал лирикалық кейіпкері бірде «Алыпсоқты» алып ұрып, жәу­кемдеп кеткен азуы алтын көк­жал­дай, енді бір сәтте айдаһар-қыздың құшағында от құшып, «тілі тізесіне жетіп…» арпалысқан арлан-аңсардай көрінеді… Анау қазақ фольклорында, қадам бассаң алдыңнан жарқырап шығатын «аршын төстерді» қоя салғанда, сан алуан дастандар мен ғашықтық ғазалдарындағы керімсал сезім­дердің бір сонары – «Құлғаныс» жырындағы: «Жасырайын несіне, Бұрынғының жолы еді. Соларды айтқан сүйген деп, Сағынып ойнап-күлген деп… Бір мезгілдер болғанда, Құлғаныс жатыр күлмеңдеп. Жиек алған сұңқардай Зеберше жатыр имеңдеп. Құлғаныс айтты Зеберге, Ар жағына тиме деп. Оған Зебер болмады, Жіберді бәрін түйрелеп. Ышқынып сұлу ыршыпты, Өлдім! – деп дауысы бір шықты. Ашықтығы құрысын, Жолықтым қандай күйге деп!..» деп келетін эротикалық экзотиканың заңды жалғасын ­таны­ған­дай боласың. Ал әлгі эротика деп отырғанымыздың өзі жалаң тән қызығушылығы ғана емес, астарлы ойдың, табиғи шын­дықтың ақжарма ақиқаты болып шығады: «Омырауыңда жұпар атып бүршік-гүл, Қара тимей… қара орманың сыңсып тұр. Сол орманға көзін сатып ұлиды, Қасқыр пиғыл – күнәсіне тұншыққыр!» деп, қыстыға басталған жыр жолдары «Сап-сап, батыр… бас көңілдің өкпе­гін, Батпақсың ба бал қызыққа теп-тегін? Атилланы алып ұрған бұл қаншық, Мені аман-сау қалды­рады деп пе едің…» деп, көңілдің көк дөненін сарабдал сабыр аясына қарай бұрады. Яғни шайырдың эротикасы да өзіне тән ұтқыр образдар мен ойнақы оралымдарға толы болуымен қатар, ессіз, есер эротика емес, ұлттық ұлылықтардан асып аттап кетпейтін астарлы сезім­нің ағыны түрінде беріледі.

Оның жастармен кездесуіндегі бір сөзінде «ақын әр өлеңді тасқа қашағандай етіп жазуы керек, онда артық-ауыс нәрсе болмауы тиіс» деген сыңайдағы өлеңге қояр өз кредосын айтқаны есімде. Шынында да, Шаһизада Әбдікәрімовтің өлеңдерінің әрқайсысы-ақ осы талаптардың үдесінен көрінетін, шашау шыққан шөп-шаламы жоқ, сүңгіттей сұлу дүниелер. Біз ақын­ның сұлу да сиқырлы, сезімтал да сергек жыр әлемі қалың қазағының кө­ңілін арбап, жүрегін жаулай бергей деген игі тілектеміз.

Шанжархан БЕКМАҒАМБЕТОВ,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің доценті,
филология ғылымының кандидаты.