Бекен ЫБЫРАЙЫМ,
әдебиеттанушы

Мұхтар Әуезовті  еске алғанда, алып тұлғаның уақыт контексіндегі қайталанбас еңбегін қайта бір ой елегінен өткізуге ыңғайланасың…

Әлем әдебиетінің тарихында алып тұлғалар аз ба? Солардың шер­уіне көз жіберсеңіз, Сөзді өзінің Тағ­ды­рына, Тағдырын Сөзіне айнал­дырған, өз заманына ықпал жасауға ұмтылған Тұлғалардың қай-қайсысы  да ең алдымен Ойшыл. Әлмисақтан бермен қарайғы артына мұра қал­дыр­­ған қайғылы қайсарлардың барлығы да өз заманының тығыры­ғынан шығудың жолдарын іздеген.  Солар­дың  талабы дәуір салмағын сездіру­мен қатар, түнерген кезеңді ғайыптан құйылған сәуледей аралап өтеді. Орта ғасырлардың ойшылы Рудаки:

Мир – это море, плыть желаешь,

Построй корабль из добрых дел, –деп, өз байламын айтқанда, ХХ ға­сыр­дың ғажайыбы Қасым ақын:

Екі көз – екі жұлдыз маңдайдағы,

Көруші ең құбылысты қай-қайдағы…

…Тулады толқын, шайқалды шың-құз… –деп дәуірдің зілмауырынан тітіреп жанұшырғанда, сағынғаны, басқа.Баршаның да іздегені жалғыз шам­шырақ – Әділет! Тарихтың, қоғам­ның, мемлекеттің Әділеті!

Әуезовтің өмір жолы, шығарма­шылығы – куә болған, көзі көрген өмірден әділетті іздеу жолындағы арпалысы. Жазушы  туындыларының көркемдік әлеміне, шеберлік ерек­шелі­гіне айрықша, шешуші әсер еткен ықпал – осы. Оның мұрасын бүгін­гі күні сараптағанда, осы шын­дық мұқият  ескерілмейінше өз асы­лы­мыз­ды өзіміз әділ, әрі біліп бағалай алмаймыз.

Әуезов шығармашылығын негізі­нен екі тұрғыдан таразылауға қисын да, себеп те бар. Біріншісіне – қазақ әдебиетіне, рухани мәдени өмірімізге не әкелді, қаншалық  үлес қосты деген сауалға берілген жауап қыруар. Соларды қорыта айтқанда, Мұхаң қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған жаңа әлем ашты, қазақтың көркемдік ойын биік белеске көтерді, өзіндік шеберлік мектебін дүниеге әкелді. Онымен замандас және ке­йінгі буын өкілдері Әуезов мекте­бінен өнер өнегесін, рухани нәр алға­нына ешқандай талас болмаса керек.

Көлемді шығармалар қазір оқыл­майды, бүгінгі уақыт талабы өзгеше деген пікірлер өткен ғасырдың екін­ші жартысынан асқанда-ақ айтыла бастағаны есімізде. Сол сөз нығайып, айқын естіліп келеді. Бұл тарапта ойласатын шаралар мен шаруалар аз емес.

Осы орайда жазушы шығарма­шы­лы­ғына екінші тұрғыдан қарау мәселесі айқындалады. Кезінде бұған мүмкіндік те, еркіндік те бол­ған жоқ. Сондықтан енді жаңаша қарау – жалпы барлық әдеби мұра­ларға көркемдік шеберлік, сын тұр­ғысынан қажеттігі айрықша. Бір қы­зығы, М.Әуезов шы­ғар­машылығы туралы көп жазыл­ға­нына қара­мас­тан, нақты мысалдар арқылы жазушы шеберлігін, көркем­дік жаңа­лықтарын әлем әдебиетінің үздік үлгілерімен сабақтастыра, салыстыра байыптау талабы әлі күнге көңіл­дегідей жүзеге аспай келеді. Айталық, көп томды романдар жазу тәжірибесі, қоғам өмірін көрсету, образдар галереясын, дәуір паноромасын жасау, жеке адамның тағдыры, қоғам мен адамның қарым-қатынасы, дәуірлер мен мемлекеттер, әлеуметтік немесе саяси т.б. топтар арасындағы сабақ­тастық пен қарама-қарсылық, мінез, уақыт қайшылықтары жан-жануар­лар әлемінің «қызықтары», өзіндік құпиялары, басқа да көптеген про­б­лемаларды табу және бейнелеу жолындағы айтулы көркемдік ізде­ністерге дәлел-мысалдар әлем әде­биетінде шаш-етектен.

Шығыс пен Батысты шарлап шығандамай-ақ,  жанымыздағы Ре­сейдің ұлылары – Толстой мен Дос­тоевский, сонымен бірге, Чеховтың мектебінен қаншама құбылыс – суреткерлер өркендеді. Кітаптардың таралуы арқылы осындай суреткерлер орыс халқының рухани дамуына, ғылымы мен әлеуметтік-қоғамдық  өміріне баға жеткісіз, қайталанбас зор ықпал жасады.

Бір-біріне ұқсамайтын осы үш алыптың шығармаларын Мұқаңның терең білгені сөзсіз. Сол сияқты, Тур­генев шығармаларының тілі Әуезов стилистикасына қалай әсер еткенін автордың өзі ғана біледі.
М.Шолохов өзінің бір сөзінде жазушылар шын­жыр­дың шығыршықтары секілді өзара байланысты екенін айт­қаны бар.

Немесе кезінде жап-жас Д.Лон­донның шығармалары  Ресейде алғаш жеке  кітап  болып  жариялануы, іле-шала көп томдықтарының шығуы, басқа да шетел қаламгер­лері­нің туындылары орыс тілінде жарық көруі белгілі бір дәрежеде  Әуезов  шығар­ма­шылығына да әсер етпей қалмаса керек.

Олай болса, суреткер шығарма­шылығын жеке-дара, оқшау, тұйық құбылыс секілді қазақ әдебиетінің ғана контексінде қарау оның тұл­ғасын толық объективті таныта алмайды. Жазушының үздік үлгілері арқылы ұлттық-рухани әлеуметімізді сезі­н­сек, олқы тұстарын анықтау, айту арқылы заманның зілі мен зомбы­лы­ғына нақты дәлел мысалдар арқылы көз жеткіземіз.

Жазушының таңдаулы шығарма­лары қалай да оқырманды қызық­тыруға жанталасып тәнті етуге тал­ға­жау тәсіл іздеп әуреленбейді, сар­­саң­­мен сансырамайды, басқадан ерекшеленудің амалдарын іздеп, кіжініп күшенбейді, шаршап таусылмайды. Қарасөз әлемінде бірде айқын айшыққа, бірде жарасымды табиғи, астар-ағысқа айналып үнемі үзіл­мейтін поэзия қуатының  сиқы­рымен түзілген поэтика Әуезовтің өзін­дік ерекше көркемдік әлемін қалып­тастырды.

Бірақ… Әуезов прозасындағы поэ­зияның ерекшелігін көбіміз көр­мейміз. Осы поэзия Әуезов туын­дылары басқа тілдерге, мәселен орыс тіліне аударылғанда, жаңғы­рығы ғана талып әзер жетеді, еміс-еміс естіледі…