(әңгіме)

Дәнеш АХМЕТҰЛЫ

 

Өзінің бір қалыпты жүрісінен жаңыл­маған жүрдек пойыз жиек- жие­гін быдырқай, ұсақ қырқа көм­кер­ген, ұзынынан шұбалып, көл­бей жатқан биік таудың құшағына ке­ліп кіріп еді. Екпіндеп, тау қой­науы­на енген сайын купе іші қа­раң­ғылана түскен. Осы қараңғылық өз­геге емес, Тоғжанға бір түрлі ұна­ды, жанына майдай жақты. Еш­кім­ге қарамай, өзімен-өзі ғана болып, те­резе алдында күйзелісті күй кеш­­ті. Өзіне салса, тегі жан бала­сын­ көргісі жоқ. Біреу бірдеме айт­па­са екен, қисыны жоқ нәрсені сұ­рап, мазамды май ішкендей ет­пе­се екен деп тіледі. Пойыздың қа­­­раңғылық жамылған тау ар­а­сын­да­ғы бұралаң жолының біт­пеуін қа­лады. Жарықтан қашқан тара­қан­дай күй кешкен әйел жан аза­бы­нан құтылудың төте жолы осы деп білді. Бірақ әр нәрсенің де шегі бар емес пе. Әйел ұнатқан қараң­­ғы­лық та ақ айранданып, бозаң тартып, өңін бұза берген.

Пойыз қарауытқан тау сі­лем­дерін артқа тастап, кең жазыққа шы­­ғып еді. Елді мекендер қара көр­­сете бастаған. Пойыз қара жер­дің құйқасын шымырлатып, ақы­рып жіберіп, өршелене алға ұмтыл­ған.

Жалғыз кісілік төсекте жалаң, көне тоз, қоңыр жамылғыны жа­мы­лып, не ұйықтап жатқаны, не ояу екені белгісіз уақыт өткізген Тоғ­жан жалғыз отырып, ертеңгілік шай ырымын жасады.

Мезгіл жаздың соңы, қыр­күйек­тің басы еді. Әйтсе де көз же­тер жердің бәрі көп жуылған жаялықтай сарғайып, аламыштанып кеткен. Пойыз жолына тақау әр- әр жерде ербейіп өскен тырбық ағаш­тар күні ілгері жапырағын қа­ғыпты. Сидиып-сидиып, он­сыз­да жүдеу төңіректің мүсәпір кей­пін молайта түседі.

– Апай, – деді әлдекім қасына таяу келіп.

Тоғжан есін жиғандай болып, жалт қараса, жасы өзі шамалас, жас­тау әйел күлімдей қарап, қиы­лып тұр екен.

– Иә, айта беріңіз, – деді бұл.

Әйел бастапқы сөзін тағы қай­та­лады.

– Апай, айтып жібермес пе екен­сіз, уақыт неше болды?

Апасы уақыт айтты.

– Сағат оннан он минут кетті

– Рахмет.

Тоғжан басын көтеріп, тік­сін­ген­дей болып, тұнжырай қалған. Уа­қыт сұраған әйел тым сергек, се­­зімтал екен. Көршісінің көңі­лін­де­гі алакөлеңкені сезе қойса керек.

– Апай, кешіріңіз, бір жеріңіз ау­ырып отыр ма, жоқ әлде менің апа де­генім көңіліңізге жақпай қал­ды ма? Менің жасым дәл жиырма бесте. Ойлаймын, сіз менен  кем дегенде бір мүшел үлкен шығар­сыз.

Тоғжанның да жасы жиырма бес­те еді. Түйдей құрдасы екен. Жас жағынан тең, ал сырт бітім, бет-әлпет, түр-тұрпат жағынан екеуі екі басқа дүниедей еді.

– Иә, солай, әрине үлкенмін ғой, – дей салды әйел сыр біл­дір­ме­генсіп.

Уақыт сұраған әйел шығып кет­кен. Өзімен жасты әйелдің үл­кен санағаны оның жан жарасын сыз­датты. Онсыз да қисыны кеткен, жарықшақ көңілдің саң­лауы­нан өкініш желі уілдеп қоя берді. Кө­кірегі қобыздың өксікті, жы­лауық үніне толғандай болып, көңі­лі алабұртты. Сорлы әйел қыс­тыға келе өзіне-өзі ие бола алмай, еңі­реп көз жасына ерік берді. «Біз сон­дай сорлымыз, – деді іштей бор­дай босап, біз жаратылысында сорлы болып жаралған пенделерміз. Сол үшін де біздің бетімізге қайғы та­бы ерте түсті, сол үшін де біз өз қатарымыздан көп үлкенбіз, сол үшін де біздің үлкен өмір жолында оты­мыз жанбай жатып сөніп, шаңы­рағымыз шашылып, кереге­міз қирап ортаға түсті. Біз мәңгілік жылап қалған жандармыз, бізді ешкім де жұбата алмайды. Біздің жан жарамыз, қатпарлы қасіретіміз ешуақытта жазылмайды. Сол үшін де бізді бұл азаптан құтқаратын бір ғана нәрсе бар. Ол – өлім. Сол үшін де біздің жан сарайымызды ұлы Мағ­­жанның «Өлім жыры» өбек­те­ген. «Әлдиле өлім, әлдиле, әлди­ле мені әлдиле, әлдиле өлім әлди­ле…».

…Шіркін-ай, кеше қандай еді. Әйел азаптың ащы дәмін айқын сезіне отырып, кешегі құс базарлы, қимас күндерін есіне алған…

 

***

Не айтары бар. Ол бір қайта орал­мас, қызығы мол, қиқуы көп сай­ранды күндер еді ғой. Амал не­­шік, сол шақтардың ғұмыры қыс­­қа болды, тым келте қайырылды да үзіліп кетті. Шуақты шақтар жа­рқ етіп көрінді де, жалп етіп сөн­ді.

Аталмыш тірлік жас жұбайлар ойлағандай бәрі де орын-орнымен сәтті басталған. Университеттің соңғы курсын тәмамдар шақта Тоғ­жан өзінің көңілі сүйген жары Айсерікпен шаңырақ көтерді. Мамыр айының беймарал күндерінің бірінде дүркіреп той да өте шықты. Тойдан кейін екеуі көп ұзамай пә­тер жалдап, жеке бөлініп шықты. Өздерінше  үй болып, отау тіккен­нің белгісі еді бұл. Жалғыз бөлмелі үй келушілерден арылмайтын. Жас жұ­байлар кей кездерде сол шағын бөлменің шетінде бір-біріне иық­таса ықтап, көз шырымын алып, түн күзетіп шығатын. Ол күндер де көр­ген тәтті түстей болып, сағым­дай сусып өте шықты.

Екеуара отырып, өз ойларын ор­­та­ға салады. Айсеріктің көксеге­ні ауыл. Қалай да ауылға кетудің жа­ғын қарастырады.

– Ауыл деген – алтын бесік, – дейді әлеміштей сөйлеп, сол ауылдан шықтық, өстік, есейдік, оқу бі­тірдік, азамат санатына қосыл­дық. Енді сол ауыл үшін маңдай те­рі­мізді төгіп еңбек етуіміз қа­жет.

– Айсерік, – дейді Тоғжан мөл­дір қара көздерін төңкере қа­рап, сол ауылға неге асығасың. Асық­пасаң да күндердің күні бол­ғанда барасың. Енді сәті түсіп тұр­ғанда кішкене жер көріп, ел та­ныған да жақсы ғой. Оның үстіне оқу бітіргеннен кейін өз қалауыңша кете беруге тағы бол­майды. Бес жыл тосын бір өлке­де еңбек етуге тиіс­сің.

– Жаным, мені түсінші, – деп жалынады Айсерік,мені сен тү­сін­бе­­генде кім түсінеді. Ауыл – атаң, ауыл – әжең. Одан алыстап қай­да бар­­асың?

– Дұрыс қой жаным, меніңше сол ауылдан алыстаған да жақсы. Са­ғынып, сағынтып барсақ, бізден қа­дірлі ешкім болмайды.

Сонымен, менің айтқаным бойы­н­ша, Абай ата ауылына ке­те­лік. Бес жыл ма, әлде одан көп пе, тір­­лік етелік те, одан кейін ауыл қай­­талық.

– Бір шетінен сенікі де жөн. Ел аралап, су кешкен деген жақсы ғой. Әйт­кенмен ауыл бәрінен де артық. Шір­кін, «…Тамаша еді жазғы орман, құстар сайрап мәз болған. Қай­ран Қарасазым-ай, үйрек ұшып, қаз қонған» деп ұлы Мұқаң жыр­ға қосқан Қарасаздың ауасы қан­дай кәусар!

– Сонда, Шыңғыстаудың ауасы одан кем қалып па?

– Кем де қалмаған шығар, де­ген­­мен туған жердің ауасы тұнық қой.

– Сол тұнық ауамен сәл кейіні­рек демалалық.

Екеуінің арасындағы көкезу бол­ған әңгіменің ауаны осындай еді.

Диплом алар шақ та келіп жеткен еді. Алғашқы болып Ай­се­рік, бұдан кейінгі кезек Тоғжанға ти­ген. Шашын арт жағына төгілте бұй­ралап, үстіне ұзын етек жау­қа­зын гүлді, қынама бел, жібек көй­лек киген Тоғжан бұрала басып, мін­беге шыққанда жиылғандар бас­қа емес, қазақ қызының табиғи, таза мінсіз сұлулығына сүйсініп қол шапалақтағандай еді. Тоғжан алтын орда білім ұясына, ұстаздар қауымына алғысын айта келіп, өз ойын да ашып айтқан.

– Біз жарықтық Абай ата ауылына, Шыңғыстауға барғымыз ке­леді. Сонда  жұмыс істесек дейміз. Бұл менің де, Айсеріктің де көптен бергі ойлап жүрген асыл мұра­ты­мыз. Енді сол ауылға барсақ дейміз, – дегенде сахна төріндегі үлкен мінбер қозғалып, лықсып кеткендей болған.

– Тоғжан, – деді қарт профессор жөткірініп алып, саған тек ал­­ғыстан өзге айтарымыз жоқ. Не­ге дейтін шығарсың, оны да айта­йын. Осы оқу бітіргендердің ішінде сол араға, Семейге сұранып отыр­ға­н­дар тек екеуің ғана. Сен екеуің­нен басқа Семейге жолдама сұран­ған­дарды естісем, құлағым керең бол­сын. Басқалары сұрамақ былай тұр­сын, Семей аты аталса, ат-тонын ала қашады. Азар да безер бо­лады. Ауасы жаман дейді. Суы бұ­зылған дейді. Табиғаты бүлінген дейді. Барғандар сау қайтпайды дейді. Тіпті солай болсын. Сонда Шың­ғыстауда тірлік кешіп жатқан отан­дастарымызға бармауымыз ке­рек пе. Жарықтық Абай ата қа­бы­рын иесіз қалдырғанымыз жөн бе, жоқ олай болмайды. Өткен жыл­дары Семей барасың дегенде ашық қарсы шығып, керек болса, дип­ломын алмай тастап кеткендер бар. Оған қарағанда сен екеуің таза пат­риот екенсіңдер. Менің айтарым мынау, тап осы екеуің секілді патриоттар көбейе берсін демекпін. Жол­дарың болсын, бақытты бо­лың­­д­ар.

Профессор сөзінің елге ұнаға­ны сонша, жиылғандар тағы дүр­кі­рей қол соққан.

Бұлар  тезінен Семейге аттан­ған. Сол күнгі жәйлі кеште қол сөм­ке­л­ерін мықшыңдай көтеріп, өздерін шы­ғарып салуға келгендермен қи­май қоштасып, өздеріне тиесілі орын­дарына жайғасқан. Көңілдері шат, жүздері қуаныштан балбұл жанатын. Дүниенің бәрі қызық еді ғой ол кезде. Сол қы­зық­тың түбінде сұр жыландай иіріліп, қасірет жат­қанын кім ойлаған. Әсіресе, Тоғ­жан­ның қуанышын айтып жеткіз­гі­сіз еді. Көңіліне ұлы ақынның «Жаз» деген өлеңі оралды. Мезгіл жаз, шілде айы. Көкорай шалғын бәй­шешек ұзарып өскен. Сай бойын­дағы кең жазықты жа­ғалап, ел қонып жатыр. Күр­кіреген өзен­нің бір қалыпты сарыны жан-жа­ғын әуезді үнімен әлди­леп тұр­ған­дай. Құс біткен қанаты сусылдап, жоғары-төмен қалықтап ұша­ды. Бие байланып жатыр. Шөпке тойып, бүйірі шығып ың­қыл­даған ма­ма биелер су ішінде ұйлығып тұр. Құлын-тайлар айнала шауып, үйі­ріне қайта келіп қосылады. Үкі­лі кәмшат бөрік киген қыздар бұ­ра­ла басып, суға келе жатыр. Жас ба­лалар желі айнала шауып, се­кі­ріп, ойнақ салады. Есігі түрулі киіз үй­ден әлдебір ақынның желдіртіп салған көңілді әні естіледі. Жазғы дүние жарқ етіп сырғып барып, жел­сіз, айлы түнге ұласқан. Ай сәу­лесі түнгі су бетіне шағылысып, мөлт-мөлт етеді. Тағы да сонау терең сайдан күркіреп аққан асау өзеннің сарылы естіледі.  Тағы да түнгі желікті қызық әлем кімді бол­масын кел-кел дегендей болып, қол бұлғап шақырғандай. Дүн-дү­ние жарық жалғанның ақ шаңқай бесігіне бөленіп жатқандай еді. Көз алдына басқа емес, Абай ауылы елестеді. Шыңғыстау бөк­те­рінде отырған Абай ауылына, Айгерім ананың ақ боз үйіне баратындай қуанған. Ақынның еңселі алты қа­нат ақ ордасы өзге емес, Алматы­дан оқуын бітіріп, жолдамамен ке­ле жатқан екі жасты күтіп, қойын сойып, қуырдағын қуырып, бауыр­сағын пісіріп, кең дастарқан жайып, алысқа қадала қарап отырған тәрізді. Шыңғыс тауы, ұлы Абайға деген ыстық іңкәрлік қыз сезімінде мың құбылып, әнге айналып еді. Тоғжан купе ішінде­гілерге өзінің құ­мығыңқы, жұмсақ қоңыр дауы­сы­мен «Желсіз түнде жарық ай» әнін шырқады. Оған купе ішін­де­гілердің бәрі болмаса да, кейбірі қо­сылған. Қыз әні естіген жанның жанын жадыратып, үмітін оятқан­дай болған…

***

Абай ауылындағы күндер де жас жұбайлар ойлаған тұстан шы­ғып еді. Келісімен ауданнан болмаса да, ауданға жақын үлкен ауыл­дардың біріне қызметке орналасты. Даңғарадай бес бөлмелі үй алды. Ауылдық әкімшіліктің сырттан көшіп келгендерге беретін қосымша жалақысын да алды. Екі-үш қол сандықпен ғана көшіп келіп еді, айналасы екі-үш айдың ішінде үйдің іші кәдімгідей үп­те­ліп, дүниеге толып қалды. Жақсы дос, тату көрші де табылды. Тұты­на­тын зат, киім, ақша жағынан еш ке­містігі жоқ еді. Оны өздері де қал­­тқысыз сезінді, үмітті әңгіменің өзе­гіне айналдырды…Қызыл қо­ғам­ның алдамшы қызығына масайды.

Арада аттай шауып, жыл да өте шық­қан. Тоғжан ауыр аяқты еді. Бұ­лар өмірге келер алғашқы тұла бойы тұңғыштарын күн санап деген­дей сарыла күтті. Күн сайын күн­тізбенің парағы жыртылып, тү­сіп жатты. Екеуі өзара отырып, ба­ла­­ның атын кім деп қоямыз деп, со­­ған келісе алмай, ұзақ таласатын.

– Баланың атын Мағауия деген жөн шығар, – дейді Айсерік.

– Жоқ, – деп Тоғжан қарсы пі­кір айтады, Әбіш болғаны дұрыс.

– Осы Құнанбай әулетінің атын түгендеп шықсақ қайтеді.

– Мені өйтіп кекетпегенің жөн бо­лар еді.

– Қойдым, қойдым. Онда кім бол­сын.

– Біржан делік.

– Кебек деген де ақылға саяды.

– Мағыш деген де болатын се­кіл­ді.

– Әй, қойшы, осымыз жаман әдет. Мұсылман дәстүрінде бала өмір­ге келмей жатып, атын қой­май­ды, анау-мынауын қамдамай­ды. Әуелі бала көзайым қуанышы­мыз болып, алақанымызға қонсын. Содан кейін бәрі де реттеле жатар.

– Жақсы, солай болсын.

Мұның бәрі бос әурешілік, ән­шейін құр далбаса еді.Босануға ша­малы уақыт қалғанда Тоғжан ой­ламаған жерден түсік тастады. Ба­ла жарымжан, әрі өлі туды. Анасы апталап емханада жатты да, қа­тарға қосылды. Әйткенмен, осы ба­ланың шала тууы екі жастың отын шашып, шаласын сөндіріп кет­кендей еді. Үй  ішінде  бұрын­да­ры бол­маған бір көңілсіздік орна­ған. Бас­тапқы күндері екеуі не жағдай боса да басы бірігіп, қатар отырып, бірлесе шешетін. Қайғы болса да, қуа­ныш болсын, тең дәрежеде қа­был­дайтын. Енді сол ымыра, бү­тін­дік бұзыла бас­таған­дай. Жа­нұя­лық тұтастықтың арасына сызат түс­кені сол, енді жас жұбайлар өз­де­рінің қарақан басын қорғаштай бас­­таған. Әркім өзімен-өзі бол­ған­ды ұнатқандай, соған пейіл берген шақ­тар туған. Екеуара әңгіме де азайып, сөз де таусылып, тұрымтай тұ­сына болған күндер де Тоғжан тағы жүкті болған. Ендігі үміттері осы екінші бала еді. Құдайдан мойын­дарына бұршақ салып тіл­емесе де, осы перзентке пейілдері шын­дап ауған. Алғашқы бала сада­ға, тәңірі ендігісінен жарылқасын деп тілеген.

Осы тұста не болғанын кім біл­сін, Айсерік тым мазаң, қазымыр бо­лып кетті. Бұрындары еш ондай жеңілтектігі, елпілдеп тұратын қы­­лығы жоқ еді. Не жағдай болса да, салқынқандылық танытып, сас­пай, сабазға біткен тұлғасын тік ұстап, қасқайып қарап тұратын. Енді сол кесек мінездің бәрі ұсақта­лып, майдаланып кеткен сықылды. Мылжың, мыжығаулығы арта түс­кен. Айтпайтыны, сөз етпейтіні жоқ. Көзі көріп, құлағы шалғанның бә­рін әңгіме етіп жатады.

Үстелден қасық құлап кетсе, оны да сөз етеді.

– Қасық неге құлады, – дейді түсі бұзылып, бұ жақсы емес. Демек, біздің ырысымыз жерге құлап кет­ті. Енді біздің ырысымыз үстел­ден жерге құлайды да тұрады. Соңы­ра үстел үсті жалаңаштанып, бос қалады. Біз құримыз.

Әйелі басу айтады:

– Айсерік, өйтіп тарыға берме, ондай-ондай болып тұрады.

Оны тыңдайтын ері жоқ. Тағы да өре түрегеліп, қарсы шыға­ды…

Пауқияда су төгілсе де, сөз бол­май қалмайды.

– Ол су неге төгілді, былайша айтқанда біздің ырысымыз төгілді. Енді өстіп төгіле береді. Ақырында біз суға зарығып, шөлден өлеміз…

Әйелі тағы басу айтады… От жан­­бай қалса да сол, есіктің ал­дын­­дағы кермеде ілулі тұрған киім ұшып кетсе де, аяғы тайып, жы­ғылып қалса да айтатыны сол гөй-гөй. Ол аз дегендей, кей-кейде еңі­реп жылап та алатын. Айсерік өстіп айтатынын айтып алып, артынан оңшалып, Тоғжаннан кеші­рім сұрайтын. Жаздым, жаңылдым, енді қайтып, өйтіп қазымырлан­бай­мын деп, уәдесін де беретін. Бі­­рақ от айнала бере бәрін ұмытып қа­латын. Ескі қылығын қайта бас­тай­тын…

Жігіттің жүйкесі тозғаны, тоз­ған­да күлдіреп, әбден жұқарғаны анық еді. Оны дәрігер ретінде екеуі де сезетін. Екінші бала да өмірге ке­ліп еді. Айсерік бұл жолы да Тоғ­жанды босандырған дәрігерлердің ішінде болатын. Бала шыр етіп жы­лап, тірлікке келуін келді-ау, дей­тұрғанмен, ол мүлде мүгедек, дім­кәс болып жаралған. Сұмдығы сол, бала да кәдімгі жас сәбилерге тән дене бітімінің бәрі болғанымен, көзі жоқ еді. Орны, көз аясы бар да, екі көзден мұқым ада болатын. Ол аз дегендей, мұрны да жөнді жарал­мап­ты. Мұрынның жоғарғы кең­сірік тұсы мүлде жоқ та, тек екі та­науының тесігі ғана анық көрініс та­нытады. Баланың бас бітімін ма­зақтағысы келген, көрген жан жа­нынан шошысын, иманын айтып, жағасын ұстасын, мазақ дү­ниенің не екенін білсін деп, әлдебір иман­сыз қол ана құрсағындағы ша­рананы әбден қорлаған тәрізді.Шарананың тұрпатын көргенде ана­сы есінен талып қалған. «Ойбай бұ­нысы несі, бұл не сұмдық» деп бе­тін басып жылап жіберген. Ананы былай қойғанда, дәрігерлер де денесі түршігіп, шошып кеткен.

Бүгін ертеңнен бастап әйел бо­сандыратын бөлмеде істейтін ақ ха­латтылардың көбі желікті еді. Айсеріктің фәни жалғанға келетін перзентінің жолын жуған. Ауық- ауық бас қосып, ақ шөлмектің ты­ғы­нын ашқан. Кемедегінің жаны бір деп, бәрінің тілегі де, ниеті де бір еді.

– Айсерік мырза, бүгін сенің әке болатын күнің, қайырлы болсын.

– Бүгін Айсеріктің атұстары дү­ниеге келеді. Міне, қуаныш деген сол.

– Айсеріктің қуанышы ұзағы­нан болғай.

– Бұл перзент қуанышының ба­сы ғана, ал арт жағы жалғаса бер­сін.

– Өмірде бала қуанышынан өз­ге қуаныш жоқ.

– Ендеше біздің Айсерік сол қуа­ныштың куәсі болмақ.

– Тек қана жақсылық, толағай та­быстар тілейміз.

Әріптестері өстіп лепіріп еді. Ал бала өмірге келгеннен кейін бә­рі де ауыздарына құм құйыл­ған­дай, үндері өшкен. Тек күрсініп, бас шайқай береді. Арасында жаны ашып, жылап жүргендер де бар. Ай­серік дәрігер бөлмесіне оңаша кі­ріп еді. Кірген бойда шкафта тұр­ған спирт бөтелкесін алып, екі жүз гра­мдық стаканға толтыра құйып, көзін жұмып тартып жібер­ген. Жайшылықта болса, мына ащы су өзегін өртеп, от жұтқандай болар еді. Өз деміне өзі тұншығып, көзі­нен жасы шығып, өліп қала жаз­дар еді. Ал кәзір сол ащылықты сез­беген. Қайта сол ащы заһардан жа­ны жай тапты, тынысы кеңіді. Ой сарасы ашылып сала берді. Сол шақтан бастап Айсерік ащы суды серік етті. Үзбей ішті. Уақытқа шек­­­теу қоймады. Жұмысың да жайы­на қалды. Керек  десе, жұмыс­тың өзіне ішіп барды. Оның ішке­нін білгендер, аянышы түсіп, жаны ашыды…

Айта кететіні, бұл маңда ішкіш­тер көп болатын. Жыртылып айырылады десе де болғандай. Екінің бірі ішімдікпен айналысатын. Дү­кен маңында, көше бойында бірін- бірі сүйрелеп, ауыздарына келгенін айтып қисаңдап жүретін мастар адым сайын ұшырасатын. Айсерік ә дегенде соларды көріп, қатты тік­сінетін. Олардың жосықсыз жүрісін көр­генде жүрегі айнығандай болып, бойын жиіркеніш билейтін. Алдынан шыға қалған жағдайда жақтырмай қарап, олардан тезірек алыстап кетуге тырысатын. Енді, міне…

Айсерік келе-келе соларға қо­сыл­ды да кетті. Тіпті кілең мастарды серік етіп, ішінен шықпады. Қай­сыбірінің үйіне түнеп те жүрді. Тоғ­жанның шырылдап айтқанына құ­лақ аспады. Ешбір сөзін елемеді. Әйе­лін тыңдап, оның ақылына кө­ну былай тұрсын, қайта оған де­ген қарсылығы күшейе түсті. Бір-екі рет қол көтеріп, жұдырық ала жүгіргені де бар.

Ең өкініштісі жігіттің күн санап емес, апталап айдалада түнеп қа­латыны еді. Қайда түнейді, ол кім­нің үйі, ол араға неге бола барды, кел деп шақырған кім, оның бәрі әйел үшін мүлдем түсініксіз, бей­мағлұм жәйттер еді. Іздеп шы­ғатын болған. Сұрастыра келе тауып, сұр­а­ғанын беріп, жалынып, жағ­дай ай­тып, үйіне зорға әке­ле­тін.

­Тоғжан бүгін ерін тағы іздеп шы­ғып еді. Ауылдың сырт жағын айналып өтетін үлкен күре жол болатын. Қайдан келетінін кім біл­сін, әйтеуір жүк басқан машиналар үзілмейтін. Үстіндегісі нендей зат, оны қайда апарады деп сұрай­тын да жан болмайтын. Елдің біле­тіні – сол машиналар қаптап келген күні түнде жарылыс болатын. Ауыл­­­дан әлдеқайда алыс аймақ жарқ-жұрқ етіп, қою қара түтін көк­ке өрлеп, бүкіл бір өңір қара жа­­мылып, қанқақсап жататын. Сол өңірдегі табиғаттың оған дейін де талай өрт шалып, денесі шала күйік болған тал бесігі тағы өртке ора­нып, тағы жөргегі жанып, ша­ла­жансар күй кешетін.

Тоғжан жеделдете басып, асы­ғыс жеткенде Айсерік жол шетінде жұ­дырығын түйіп, әлденеге кек­те­ніп, айғайлап тұр екен.

– Тағы әкелді, – дейді алқына сөй­леп, тағы да әкелді. Оңбағандар әке­ліп жатыр тағы да.

– Не әкеліп жатыр, – деді күйеуі­нің әлемтапырақтанып кеткен өңін көріп, шошып кеткен Тоғ­жан, е, әкелсе керекті дүниесі шы­ғар, әкеле берсін. Әкелме дегенде олар бізді тыңдайды дейсің бе?

– Тыңдамайды, тыңдамайды, – деді ері одан бетер өршеленіп, олар бізді де, ешкімді де тыңда­май­ды. Олар бізді де, жерді де құртып ты­нады. Содан соң сол ештемені тың­дамаған қалпы үнсіз кете бе­ре­ді.

– Жүр, Айсерік, үйге кетелік, – деп жалынды әйел, үйге кете­лік.

Ә  дегенде кете қою қайда, жігіт та­ғы да сайранды салған. Ары да бе­рі өтіп жатқан машиналарға ай­ғайлап, жұдырығын түйіп, құ­лаш­тап тас лақтырып, сес көрсетіп, ең соңында бойындағы арақтың қызуы тарағанда өзінің дәрмен­сіз­дігіне, тым-тым бейшаралығына на­лып, еңіреп жылаған. Сол еңіреп жылаған күйі үйіне келген. Сол түні ауық-ауық жарылыс болып жат­ты. Үйдің шаңырағы шайқалды. Алғашқы дүмпуде шытынап, зорға кірігіп тұрған терезе әйнектері енді саудыр етіп, шашылып түскен. Та­л­ай үйдің терезесі ойылған көз­дің орнындай болып, үңірейіп қалған. Табиғат өзінің тал бесігінде тағы да талықсып жатты. «Жарықтық, Абай ата, – деп төсегінде дөңбек­ші­ді Тоғжан, жарықтық, Абай ата, мына нәлет соққандар сізді о дү­ние­де де тыныш жатқызбады-ау, жа­ныңызға маза бермеді-ау шамасы. Кезінде қалың елің қазағың үшін фәни жалғанның да қиын­ды­ғын көріп едіңіз, мыңмен жалғыз ай­қасып, баяғы жартас бір жартасқа дауысыңыз жаңғырығып еді. Енді ана жақта да тыныш жата алма­дыңыз-ау, жарықтық».

Ертесі Айсерік тағы да күні бойы жол торыған. Ары өткен, бері өт­кен машинаға қарап, аласұрып, ар­тынан тас лақтырып, айбат шеккен. Ең соңғы машина тоқтап, қы­зыл жағалы біреулер түсіп жатты. Қараса, әскери адамдар екен. Түстері суық, жеп қоярдай жұтына қ­а­райды.

– Жігітім, саған не керек, – деді алғашқы болып түскен әскери адам, ылғи жол торисың  да жүре­сің. Не керек өзіңе?

– Маған ешкім де керек емес, – де­ді Айсерік, әсіресе, сендердің түк­ке де керектерің жоқ. Кетіңдер, те­зінен кетіңдер. Сендер біздің ең қауіпті жауымызсыңдар. Сендер жаусыңдар. Сол үшін де кетіңдер және ештеме де әкелмейтін болың­дар. Кетіңдер.

– Бұндайлар бұл арада көп, – де­ді майор қасындағы серік­тес­тері­не қарап және мұндайларға еш таңдануға да болмайды. Ішіп алып, мас болады да, аузына не келсе, со­ны көки береді, өз-өзіне қол жұм­сап, асылып өлгендер екі күн­нің бірінде болып жатады. Бұлар да­ла тағылары. Бұларға ештемені ай­туға да болмайды. Өйткені, бұлар сенің не айтып тұрғаныңды тү­сін­бейді. Біздің мемлекеттің шаруасы­мен жүргенімізді бұл бей­бақтар жүз қайталап айтсаң да ұғына қой­май­ды.

– Жігітім, – деді бұдан кейін майор бұған ажырая қарап, сен біз­дің жолымызды торушы болма. Сен өз жолыңмен жүр. Өлсең өз ажа­лыңмен өл, бізден аулақ.

– Біздің ажалымыз сендерден, – деді жігіт қасарысып, бізді ажалымыздан үш күн бұрын өлтіріп жат­қан сендерсіңдер. Сол үшін де ке­тіңдер.

Жігіт осыны айтып, жүруге ай­нал­ған әскери машинаның алдына, қара жолдың қақ ортасына тұ­рып алып еді. Өңі адам танығысыз, ит талағандай әлемтапырақтанып кеткен. Өзі жалаңбас, шашы жалбырап, онсыз да кенеуі кеткен өңін тіптен бүркемелей түседі. Көз аясы қызарып, қанталап кеткен. Бет әлпеті айғыз-айғыз кір, көптен бері қы­рылмағаны, керек болса жуыл­мағаны да анық байқалады. Жігіт әл­денеге құшырланып тісін қай­райды, жұдырығын түйіп, ай­на­ласы­на айбат шегеді, кіжінеді. Бі­реулердің атын атап, оны түп ата­­сы­нан тартып боқтап, артынша сол ісіне риза болғандай сақ-сақ күледі. Үстінде жалғыз көк сұр жей­­деден өзге лыпа жоқ. Оның өзі әбден оңып, жыртылып өрім-өрім, бой-бойы шыққан. Жігіт оңды-солға  жалт бұрылған сайын көлбең-көлбең етеді.

Не дері бар қара торының әде­місі еді. Аясы кішілеу, коңыр көз­дері кісіге қарағанда қоздап, ұш­қын­дап тұратын. Енді, міне…

Ол талай уақыттан бері ары да бері өткен машиналардың алдын ке­сіп, өзінен-өзі далақтап, тынбай сабылып еді. Енді шаршаған сыңай­лы. Қара жолдың қақ орта­сын­дағы әлдебір үйіндінің үстіне жүрелеп отыра кетті. Тағы да еңіреп жылады. Оң қолымен басын сүйеп сәл дамылдағаны сол еді, қара ботана лай судың арасынан абайсызда суырып алған көгілдір хрусталдай жарқ етіп, өткен күндері көз ал­дына елестеді. Бажайлап қараса, қыс­қа жіптей әрең күрмеуге келе­тін ғұмырындағы бастан өткен қы­зықты күндері, сайранды шақ­тары да санаулы екен. Үйлене қой­маған, қызды ауылды жағалап жүр­­ген шақтары қылаң берген. Әлі есін­де, шаңырақ көтерер жылдың ал­дыңғы жазы еді. Бұл Тоғжанды іздеп «Қошқар» ауылына барған. Аядай ауылға тәйтеңдей басып кіруді әбестік санаған. Қызды ауылды сырттай ғана торыған. Кеш ба­тып, ымырт үйірілген шақта Тоғ­жан екеуі уәделі жерде ауыл сыр­тын­да кезіккен. Сол бір айлы түн­нің жарығы-ай. Биік тау беткейі, сай саласын қалың ағаш көмкерген құйқалы беткей түнгі ай нұрына ра­хаттана құшақ ашып, баяу тыныстайды. Ағаш біткен жапырағы салбырап, үнсіз мүлги қалыпты. Дәл қастарындағы қиықша бел, қы­лықты жасыл шырша еңселі де ас­қақ, нән қарағайдың бүйірін ық­тап, қылымси қалыпты. Әлде­қай­дан байғыз сұңқылдайды. Алқара көк аспанның астын сымпылдаған үнге кенеп, үкі ұшып өтеді. Ұлы тау­дың ұшар биігінен, қалың қара­ғай арасынан елік әупілдеді.

Қыз бен жігіт болса, бұл түнді ты­лсым табиғат аясында, көк жай­лау құшағында оңаша өткізді. Екеуі ауылдан едәуір үзады да, бір-біріне ықтап, иықтасып отыра кет­ті. Айтылар әңгіме мұндай көп болар ма, тіпті таусылар емес… Ыс­тық жүректің іңкәр сезіміне толы сүйіспеншілік лебізі жас арудың үлбіреген ернінде қорғасындай бал­қиды. Жібектің сусылындай нәзік қыз  лебі, әбден пісіп, шырыны сыртына теуіп, енді болмаса, төгіліп кетуге шақ тұрған, бүлдірген т­атыған қыз ернінің науат дәмі жі­гіт жанын ай­тып болмас шуақты сезімге бө­ле­ген. Ойлап тұрса, бұл екеуі­нің ара­сын­дағы махаббат қы­зық мол жыл­дар­дың ең соңғы сәті, ең ақырғы қи­мас сарқындысы екен.

Екеуі сол түнді өздері ойла­ған­дай таң-тамаша өткізді. Сай бойын өбектеп, жаңадан пісіп, сөлдене бас­таған бал қарақат терді. Қап-қа­ра, баданадай ірі қарақатты жап­ы­ра­ғымен жұлып алып, бір-бірінің аузына тосты. Тобылғының бұтақ­ша­сын үзіп алып, бір-бірінің бетін қы­тықтады. Серек тастың бау­райы­на лапылдатып от жақты. Ла­пылдап жанған отқа қарай отырып, екеуі қосылып Абайдың «Жел­сіз түнде жарық айын» шыр­қа­ды. Сол бір түнде жарық еді, то­лық айдың мөп-мөлдір, мұңлы­сәу­лесі ағаш жапырағында дір-дір етеді. Айтылған ән мен уақыт үй­лесімдігі өзгеше жүйе тауып, егіз­дің сыңарындай жарасқан. Содан екеуі шаршадым, болды дегенді желеу етіп, қол ұстасып, тау бет­кейі­нен жоғары да төмен жү­гірді. Ал­қы­нып өрге ұмтылды, еңкеңдеп еңіс­ке құлдилады.

Сондағы құмарлық сезіміне әуек­теп, ауық-ауық сүйісулер, сон­дағы лүпілдеген қос жүректің ат­қақ­тап соғысы, сондағы шертілген сыр, айтылған әңгіме, сондағы Қошқар тауының өзіндей қызық мінезді моп-момақан айналайын түнгі табиғат, ақша бұлттың арғы жа­ғындағы қалқыған толық ай жі­гіт жадында бір рет, мүмкін соңғы рет жарқ етті де, сөніп қалды. Сөнуі сол еді, лезде жаны жабыр­қап, көңілін қараңғылық тұмша­ла­ды…

Машина көп, тіпті таусылар емес. Тағы да андағайлап келіп жа­тыр. Келесі машина басып кетердей таяп келіп, жалт беріп, шетке бұ­рылған. Жігіт те аса шапшаңдық танытты. Оқыс секіріп қалып, ма­ши­наның алдыңғы доңғалағының астына түсіп еді. Машина таптап өте шықты. Жігіт жиырылып-созылып, аяғын барынша созды да, тына қалды. Сол түні де айналысын өткір жарықпен тілгілеп, сол ара­да жарылыстар болып жатты. Сол түні де жарықтық, Абай ата та­ғы да қабірінде сілкініп, о дүние­лік жер бесікте дөңбекшіді. Сол түні де…

Ертесі Айсеріктің өлі денесі өзі істейтін аурухананың жеке бөл­месінде жатты. «Бүйткен нәрестесі құр­сын, – деп зар қағушы еді жа­рық­тық көзі тірісінде, – құрып кет­сін сәби дегені осы болса. Көр­меймін мен оны, тірі болып бетіне қа­рамақ емеспін. Қарайтын да тұр­паты жоқ қой, қай жеріне қарайсың оның. Өз кезегінде ол да маған қарамайды, себебі мені де, өзгені де көретін оның көзі жоқ. Сондай баланың әкесі болғанша, жер том­пайтқаным жақсы».

Жігіттің қырқына  апта қалған­да іштен іріп, мүгедек туған бала да көз жұмған. Бірінің қырқын, екін­ші­сі­нің жетісін бір күнде берген­нен кейін Тоғжан үшін мына дүние мүл­дем қаңырап бос қалғандай еді. Енді тек ауылға қайту ғана қалған. Аялдайтын, күтетін ештемесі қал­маған сорлы әйел жолға дайын­дал­ған.

Пойыз бұл шақта Алматыға да келіп жетіп еді.

– Апай, келдік, – деді көршісі қуа­­на тіл қатып, – Алматыға кел­дік. Енді қайда бармақсыз, – деп қайыра сұрақ та қойды.

– Хан Тәңіріге, аспан таулардың бауы­­рына кетем, – деді әйел ұн­жыр­­ғасы түсіп, – Жарықтық, Абай ата ауылын да көрдік. Бәлкім, ең соң­ғы рет көргеніміз болар. Енді қай­тып көрмейтін де шығармыз. Хош, Абай ата ауылы.

Айтпақшы жаңағы мен айтқан жер­ді естуіңіз бар ма? –  деді ол.

Бейтаныс әйел басын изеді.

– Әне, өмір деген сол, – деді Тоғ­жан енді бір түрлі сергіп, сіл­кін­гендей болып, қораздана сөй­леп, – Ұлы ақын Мұқағали тебірене жыр­ға қосқан көгілдір тау, көк су­лы өзендер өрнектеген ғажап өлке ғой ол. Сонда бармақпын. Райымбек бабаның ауылына жол жү­р­мек­шімін.

Батыр атаның атын атағаны сол еді, жарқ еткен найзағай жары­ғы­ның астында астында ақ боз аты, үстін­де ер қаруы бар, оң қолындағы аспаһани қылышын жоғары ұстап, әлденеге айбат шегіп, кәрін төккен ұлы бабаның сұлбасы көрінгендей болған. Бұл көрініс Тоғжанға өзін құтқару үшін ғайыптан тайып келген жалғыз жанашырындай се­зілген. Лезде көңілі құйындап, жан дүниесінде жасын ойнағандай еді. Әйел қапелімде тамағына өксік тығылып, қатты қиналып, қысы­лып, жылап жіберген.

– Жолыңыз болсын, – деп ізет білдірді жолсерік әйел.

Тоғжан жас нәрестенің бірді- екі­лі  жөргегі және  Айсерік пен өзі­нің бар бүтін іліп-алары тегіс са­лын­ған екі қол сандықты мық­­­­шың­дай кө­теріп, купеден түсті. Арт жағынан көр­ші әйелдің жұмсақ, жылы дауысы тағы естілді.

– Апай, хош болыңыз.

Тоғжан да қол бұлғап, қоштасу рә­сімін жасаған. Ерні әлсіз жыбыр ет­ті де қойды. Аздан соң ол тездете ба­сып, темір жол стансасындағы ию-қию араласқан қалың елдің іші­не кіріп, көрінбей кетті…