АБАЙҒА АБАЙ БОЛАЙЫҚШЫ, АҒАЙЫН…
Әмина ҚҰРМАНҒАЛИҚЫЗЫ,
сыншы
Келесі:
– Алла – мінсіз, әуелден
Пайғамбар – хақ.
Мү’мин болсаң,
үйреніп сен де ұхсап бақ, –
дегенді:
Мүмкін болса,
үйреніп сенде ұхсап бақ, – деп өзгертіледі. Абай сонда «Алла мен Пайғамбарға мүмкін болса ғана ұхса, мүмкін болмаса ұхсама» дей ме. Мү’мин – араб тілінде мұсылман деген сөз. Яғни мұсылман болсаң, ұхса дейді. Сонан соң «мүмкін болса» тіркесі ХІХ ғ. стилі емес.
– Төбетке өлекшіннің бәрі бір бәс. Осындағы бәс – бас болып өзгертіледі. Негізі бәс дұрыс. Бәсі – құны, бағасы деген сөз. Бәс – сөзі Абайдың басқа өлеңінде де, қара сөздерінде де жиі кездеседі. Бұл жерде ер адамдарға көрсеқызар, опасыз болсаң, көрінгенге көз сала берсең, өлекшіннің бәрін бірдей көретін төбетпен тең боласың дейді.
– Кісіні бұлбұл қағып жүргізгендей-ді
– Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей, –
деп түзейді. Бұлбұл қағу – жайнап, құлпырып, лекітіп жүру. Бұл Әуезовте бар. Ал бол-бол қағу деген аттың жүрісін қазақтан естімедік, таппадық.
– Кемшілігі әр жерде-ақ
көрнеу тұр-ау-ды
– Кемшілігі әр жерде-ақ
көрініп тұр-ау, – деп түзетеді. Тағы – қате. Себебі: көрініп тұр деп интонациялық екпінді тұйықтап, үндестікті бұзып тұр. Екіншіден, 13 буынға шығып кетіп, өлең техникасын бұзып тұр. Абайда буын санын кеміту не асып кету деген сияқты ақсақ-тоқсақ өлең жоқ. Қарайық:
– Кем-ші-лі-гі әр-жер-де-ақ-көр-неу тұр-ау – 12.
– Кем-ші-лі-гі-әр-жер-де-ақ-кө-рі-ніп-тұр-ау – 13.
11-12 буын болса да, 12-13 буын өлең жоқ, болса, олақтық деген сөз.
Бұлар бұрынғы, осыдан 30-40 жыл бұрынғы түзетулер. Ал дәл осы өзіміз өмір сүріп жатқан екі мыңыншы жылдарға келейік. Тіпті егемендік алып, тілімізді тазартып, құрметтеп жатқан соңғы 10-15 жылға келейік. Бірнеше жылдар бойы Қазақ радиосының «Шалқар» арнасы:
– Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті – дегенді «ақ» шылауын алып тастап, «Үш нәрсе адамның қасиеті» деп, 10 буын жасап, «ақсақ өлең» жасап келді. Сол секілді, тура қазіргі бір теле-хабарда «Еңбек қылсаң ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген Абай сөзін халық мақалы деп тұр. Беті бүлк етсеші. «Түйені жел тербесе, ешкіні көктен ізде» дегендей, мәңгүрттерге не жорық? Бүкіл қазаққа танымал, ғасырлық ғұмыр кешіп отырған беделді баспасөздің жас қызметкері, талай қаламгерлерді сынап, оқырманға жөн айтып отырған әдебиет маманы бүй дейді:
– Әлгі бір сөз бар еді ғой, «саған біреуді жамандаған адам сені де біреуге жамандайды деген» дейді. «Әлгі бір сөздің» «Кісінің бір ғайыбын маған айтып келген адам менің де мың ғайыбымды оған айтып барар-ау» деген Абай сөзі екенін білмейді. Тағы сол баспасөздің бір жас қызметкері:
– Дененің барша қуаты
Өнерге салар бар күшін, – деген жолды келтіріп, «Мұндағы қуат, дене дегендер математикалық (физикалық десеші тымғұрыса) терминдер ғой. Тегі, біз әлі Абайды түгел зерттеп болмаған сияқтымыз» дейді. Абайда тән, жан, дене, қуат сөзі көп қолданылады. Алайда, денесі – физикалық дене емес, адам. Қуат – кернеу, вольт емес, денедегі күш, қайрат, шыдам, төзім. Мысалы:
– Жалыны қайтар дененің
Үнемі тұрмас осы шақ.
– Азайып қуатым
Денем жүр көрмеге.
Шәкәрімді химик дегеніміз секілді, Абайды физик деп жаңалық ашпай-ақ қой, айналайын! Бәрі зерттеліп, сол ғана қалып жатса, көрерсің.
«Хауа-Ананың қыздары» (Қаз. әд.) мақаласында автор: «Мұхаммед Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) қызы Фатима қандай еді? – деген сұраққа ақын Есенғали Раушан былай жауап береді» деп, Есенғалидың 2 шумақ өлеңін келтіреді. Мен тіпті осы өлең Есенғалидікі дегенге сенгім келмеді.
Мен соның екі жолын ғана келтірейін:
– Білектей арқасында өрген бұрым.
Осы жол Есенғалидікі ме, әлде Абайдікі ме? Төрелігін айтыңыздар.
– Бұралған жіңішке бел нәзік қандай.
Құртқа емес, Ақжүніс емес, Жібек пен Баян да емес, Пайғамбардың қызы Хазіреті Фатиманың белін, денесін суреттеу не деген ұят! Дінге де, иманға да жат. Тіпті, арабтың кез келген қызының белін суреттеу мүмкін емес. Олар сол белді көрмесін деп қыздарын қаптай қара желеңге орап тастамай ма? «Мың бір түндегі» кәнизактар болмаса. Бұл – бұл ма?
2015 ж. №7 «Қазақ әдебиетінде» Күнімжан Әбдіхалықтың (әлдебір оқу орнының доценті) «Абай өлеңінің бірінші нұсқасы жайлы» деген зерттеу мақаласы шықты. Қуанарлығы – ізденісі. Көне газетті тауып, салыстырып, таза нұсқаны табуға ұмтылуы. Мынаны ескерген жөн:
Абай 40 жасына дейін өз ақындығына ден қойып, шындап кіріспеген. Ырғызбай секілді шынжыр балақ, шұбар төс аталы ру түгілі, исі қазақ ақындықты ет пен терінің арасындағы желік, ақын деген хан-төрелердің, би-сұлтандардың қасына еріп жүріп, көңілін көтеріп, соның сөзін сөйлеп, сойылын соғып, сол жаманда дегенді жамандап, мақта дегенді мақтап жүретін жандайшабы деп есептеген. Әрі сонымен күнін көреді деп есептеген. Әсіресе, айтыс ақындарын солай есептейтін. Аталы рулар өздерінен ақын шыққанды намыс көрген.
Абай ақындығына да басында туыстары үрке қарады. Бірақ Абай ақындығы мүлде басқа сипатта болды. Олардың сөзінен қорқып емес, бірақ 40 жасқа дейін Абай төселіп жазбай, анда-санда шабыт келген кезде жазып-жазып, не домбырамен айтып-айтып тастайтын. Өлеңдерін керек қып жимаған. Тек шәкірт інілері, Әйгерім, Кішкене молда жиып жүрген. Сонда да түгелін емес. Абайдың айналасындағы ақындардың бірі Көкбай:
– Абай аға, жаңа заман келді. Жаңа газет ашылып, пәлен болыстан пәлен дегендердің өлеңі шыққан екен. Сіздің де өлеңдеріңізді берсек қайтеді? – дегенде, Абай күліп: «Жарайды, берсең бер, тек өз атыңнан бер», – дейді. Сөйтіп, көпке дейін Абай өлеңін Көкбай өз атынан береді. Жүре келе Абай ақындыққа шындап ден қойып, елге таныла бастағанда, Көкбай: «Абай аға, енді ұят болар, өлеңді өзіңізге қайтарайын», – дейді. Сонда Абай:
– Ай, Көкбай, мен беріп едім, сен алып едің. Өлең сенікі еді. Енді мен сенен сатып алайын, – деп, Көкбайға ат мінгізіп, соғым айдатып қайтарған екен. Содан бастап өлеңдерін өз атымен береді. Ал Күнімжан сөз етіп отырған өлеңді баспаға Абай өзі апарып бермеген. Өзі берсе «Ибраһим Құнанбайұлының ауылының» демес еді. Демек, Көкбай берген. Өзі ақын Көкбай қолжазба өлеңге кейбір жолдарды қосып жіберуі әбден мүмкін. «Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса» деп ақын өзі айтқандай, ар жағында сәулесі бар адам Абай стилін жазбай таниды. Қырық жаңа туған нәрестенің ішіне жас ананы кіргізіп жіберсең, өз сәбиін ішкі түйсікпен жазбай таниды. Абай өлеңін де саналы оқырман солай таниды. Мысалы, мына шумақтағы асты сызылған жолдар Абайдікі емес.
– Сүйегі жасық, ақылы аз.
Болыстықтың жолы тар.
Қолдан келмес жұмысқа
Мұнша болдың несін іңкәр.
Келесі сайлау болғанда,
Түсе ме деп тағы шар.
Бұл күніңе бір күні
Боласың ғой деймін зар.
Күнімжанның қателігі: «Түйеде қом, атта – май» тұрақты тіркесіндегі жал, май – екеуі де аттың семіздігін білдіретін сөздер деуі.
«Түйеде – қом, атта – майды» Ілияс Жансүгіровтің «атта – жал» деп түзеткені рас және өте дұрыс. Артынан тағы біреу (кім екенін ұмыттым) «атанда – қом, атта – жал» деп түзетеді. Күнімжан «май» сөзінің мағынасын білмегенмен, Абай білмеуі мүмкін емес. Ол ешуақытта «атта – май» деп жазбайды. Ол кездегі аттың майы деген сөз аттың семіздігі деген сөз емес. Біреуден-біреу уақытша қалап-сұрап, қолқалап уақытша мінуге ат сұрайды. Біреудің атын біреу уақытша міне тұруды «аттың майын міну» дейді. Халық өлеңінде:
– Жан – Құдайдың құр аты майын мінген, – демей ме.
Күнімжанның келесі қателігі: «Атшабар неге үй деп дікілдейді, ат деп дікілдеуі орынды» дейді. Және «өзі болыс болса, атшабардан неге қорқады» дейді.
Біріншіден, Атшабар болысқа бұйрық әкеліп тұрған ояздың атшабары. Ел басқару ісінен хабары жоқ және ішіп-жеп қойған арты қуыс болысқа Ояздың өзі түгіл, атшабарының өзі қалай әкіреңдейтінін білгің келсе, «Абай жолын» тағы бір оқып шық, қарағым.
Екіншіден, әрине, «үй» деп дікілдейді. Себебі, Ояз сияз құрам деп болысқа хабар жібереді. Сияз дегенің қазақ үшін «жау шабады» дегенмен бірдей хабар еді. Өйткені, сиязға жиналған мың қаралы адамның ішіп-жемін, сойыс малын, жатар үйін түгелдей болыс көтеру керек. Болыс өзі көтере ме? Ол халықты қысады. Сияз – болыстың өштескен ауылынан өш алу құралы. Өзі қай руды, қай ауылды ұнатпай жүрсе, сиязды сол ауылға апарып құрған. Әрине, үй дейді. Қаладан келетін орыс ұлықтарға және болыс-билерге арнап ақ үйлер тігілсе, жай атқамінерлер, қара халық үшін қоңыр үйлер тігілген. Тіпті, орыстар үшін әжетхана ретінде (олар ашық далаға отырмайды) кедейлердің үйін зарлатып тартып әкеліп тігетін болған. Жүз қаралы үйді табу да оңай емес. Сол үшін атшабарлар «үй» деп дікілдейді.
Күнімжанның дұрыстығы. Кеңес кезінде би-болыс болса болды – міндетті түрде жағымсыз болуы керек болды да, бұл өлеңдегі би де жағымсыз етіп өзгертілген. Күнімжан бұл жерде би жағымды деп көрсетеді. Дұрыс. Себебі, сол кезде сиязда болыстардың үстінен билік ететін «Төбе би» болады да, ол елге қадірі, беделі бар адам болуы керек. Бір сиязда Төбе би Абай болады. Абай сонда қанша дауға әділ билік айтып, жеңұшынан жалғасқан парақорлыққа тыйым салады. Бұл жердегі «қайрауы жеткен қатты би» Абайдың өзі.
Келесі дұрыстығы. «Абай жалпы болыстықты сынап отырған жоқ, жеке болысты сынап отыр» деді. Дұрыс айтасың. Ел басшысыз болмайды. Ол кезде болыс болса, қазір әкім дейміз. Абай ел басқарған адамның бәрін сынамайды. Елді болыс басқаруына қарсы емес. Соның ішінде қорқақ, надан, жағымпаз, парақор болыстарды сынаған. Мысалы, мына өлеңі Дүтбай деген болысқа арналған. Тіпті, өз ағасы Тәкежан мен інісі Оспанның да аз уақыт болыс болғандағы оспадарлығын сынаған. Өзінің баласы Мағауияның би болған тұсында біреуден Көкбурыл деген жүйрік атты қызығып параға алғанын сынайды. Керек десеңіз, өзін де сынайды:
– Өзім де басқа шауып, төске өрледім,
Қазақта қара сөзге дес бермедім, –
демей ме.
– Жасымда албырт өстім ойдан жырақ
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ, – деген Абай емес пе ол.
Күнімжанның қетелігі:
– Күштілерге ұшырамауға
Қайраты жоқ болған соң,
Бата алмайды шыбындап, –
дегенде асты сызылған жолдың масқара олақтығы мен шолақтығы Абайдікі деуге ұят емес пе.
– Таңертеңнен шабады
Әрлі-берлі далпылдап.
Болған соң ашылып омырау күн ыстық
Қайын кетті алқылдап, – дегенді Абай нұсқасы деп көрсетіп, «Егер сөз мәнді болса, өлеңнің буын саны артылғаны кемшілік емес» деп «жөн» айтады. Мәнді сөзің анау ма? Кемшілік болғанда қандай! Өлеңдегі ең үлкен кемшілік осы. Егер өлең белгілі бір формаға келтіріліп әдейі солай жазылса – жарайды. Онда түсінікті. Ал ылғи 7-8 буынмен жазып отырады екен де, жалғыз ғана жолды шұбатып 12 буын жасап жібереді екен. Абайды сонша кім деп едің, жаным-ау?
Өзіне дейінгі өлеңдердегі осындай олақтықтар үшін «бірі – жамау, бірі – құрау» деп сынаған Абай емес пе ол. Бұл жерде «болған соң» сөзі артық, артынан кіріп кеткен. Бұл не баспаның, не берушінің қатесі. ХХІ ғасырдағы баспалардың өзі қанша қате жіберіп жатқанда, қазақта алғаш ашылып жатқан газет қаншалықты сауатты дейсің. Күнімжанға ренжитінім – «мен-мұндалап» тұрған артық сөзді көрсеткеннің орнына осы дұрыс дегені. Күнімжаннан сабақ алып отырған қанша шәкірт те осы дұрыс деп ойлайды-ау.
ІІ. Жалған жалалар. Бірінші, «Қойды құртаң бүлдіреді» дегендей, не шықса шала ғалымнан шығады. Күнімжан доцент екен. Енді кандидат, профессор, доктор, академик – сыншыларды қарайық. Олар Абайды қалай «қырнап-жонып» жатыр екен. Естулеріңіз бар шығар, «Білімін жетілдіру институты» деген бар. Мұғалімдерді осы жерге 5 жылда бір курсқа жібереді. Білмегенін білсін, білгенін жетілдірсін деп жібереді. Бұларға дәріс оқуға жоғары оқу орындарынан мүйізі қарағайдай доктор, профессор, кем дегенде кандидаттар шақырылатын. Бір жолы «Абайтанудан» білдей доктор келді. Доктор әр төбенің басын бір шалып тұрып, бір кезде Абайдың әйелдеріне кетті. Абайдың махаббат жырлары, Абайдың махаббатқа көзқарасы, тіпті Абай әйелдері бейнесін жасаудағы Мұхаң шеберлігінен сөз қозғаса, кәнеки? Жоқ, ол есіп тұрып «Әйгерім керемет жүргіш болған ғой» демесі бар ма. Қамшымен қақ басымызға тартып жіберсе, мұндай есеңгіремеспіз. Көкірегімізде аялап келген сұлу әлемімізді әлдекім аяусыз таптағандай, бытырлатып жұлғандай күй кештік. Мұғалімдерді «шок» қылғанына мәз болған доктор тіпті айғұлақтанып кетті:
– Ойбай-ау, жүрмеген адамы қалмаған ғой оның, – деді танауы делдиіп. Жан дүнием құлазып, жүрегім солқ етіп төмен тартқандай бір күйге түстім. «Кешіре гөр, арысым, – дедім күбірлеп, жанарыммен жер шұқып, – сен ішпеген у әлі бар екен. «Екі күйдіретін, тыныш ұйықтатпайтын» сорлы ұрпақ та әлі бар екен». Атып тұрып, айғай сала алмадым. Сол баяғы «күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап», «ақсақал айтты, бай айттымен» өскен сорлы ұрпақтың өкілімін ғой. Бар қиратқаным – дәлеліңіз бар ма? – дедім өлеусіреген үнмен.
– Ойбай-ау, Абайдың өзі жазған өлеңі бар емес пе! – деп, төмендегі бір шумақты мысалға келтірді.
– Қатыныңның ойнасын
Көрсең, білсең қоймасын.
Не ойлар ең өз басың?
Сонымен тең біз де енді, – деген шумақ.
Доктор айтып тұрған соң, мұғалім пақырда таңдау бар ма. «Ойнас» деген сөзді естулері жетіп тұрды. «Жаңалықты, Абай туралы үлкен ілімді» дәптерлеріне асығыс жазып жатты. Оқушыларына жеткізбек. Ей, надандық-ай! Кезінде Абайдың алысып жеңе алмағаны да осы надандық еді ғой. Өлеңді бастан-аяқ оқысаңыз, мүлде қатын туралы жазылмаған. Сол кездегі ортасы, халқы, ел басқарушылар туралы жазылған. Солардың надандығы, топастығы, арызқой – пәлеқорлығы, «өзі ермей, ерік бермеген» әумесерлігі, «мұңды, жылмаң пішінін кезек киген» екіжүзділігі, ел үміт күтер басшының «керім, кербез, ойнасшылдығы» қажытқан Абай өз күйін әйелі опасыз еркек қандай – мен де сондай күйдемін дейді. Сонымен тең болдым деп ашық айтып тұр ғой. Ары қарай оқысақ:
– Адам деген атым бар.
Адам қылмас халқым бар.
Өтірік пен өсекке
Бәйге атындай аңқылдар.
– Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын, – дейді.
Егер қатыны жүргіш екенін жазғысы келсе, халықты жазып несі бар?
– Қатыным ойнасшы болған соң,
Қайда барып оңайын, – демей ме.
Заманында әйел теңдігін, әйел хұқын жариялап, талай әйелге бас бостандық алып берген Абай, талай телі мен тентекке билік айтқан Абай өз қатынына күйі келмей, «Қатыным ойнасшы, енді қайтем» деп, бүкіл елге жария ғып жылайды екен ғой, тегі… Доктор ханым, сізге шындық керек болса, мен айтайын. Базаралы мен Нұрғаным жақындығы – шын. Ырғызбай мен Жігітектердің арасы бітіспес өштікке айналып, Базаралы бастатқан Жігітектің талай адамын Құнанбай балалары Итжеккенге айдатқаны шын. Базаралыны екінші рет айдатпақ болғанда Абай туыстарына: «Базаралыны айдатарсың. Таразының екінші басында әкеңнің намысы жатқан жоқ па. Өлерінің шағында тағы да елге жария етіп, көрге тонап кіргізбекпісің» деп тоқтау салады. Құнанбай намысы үшін Нұрғанымды жария етпеген. Сөйткен Абай өз намысын ойламай ма? Тіпті, Әйгерім жүргіш дегеннің өзінде Абай соны өз аузымен өлеңдеткені қай қисынға сияды?
Сонан соң Әйгерімге де дәлел-сіз күйе жақтыңыз. Әйгерімнің бір ұрпағы осыны естіп сізді заңға беруге хақысы бар. Сонан соң Әуезовтің де соншалықты сұлу, өнерлі, Абайдай ел данасын ғашық еткен әйел бейнесін жасаған еңбегін жоққа шығардыңыз. Оқырманның авторға және кейіпкерге деген сүйіспеншілігін тәрк еттіңіз. Оқырманға қымбаты, жақыны өмірдегі емес, көркем шығармадағы Әйгерім. Сізден дәріс алар шәкірттерді аяймын. Екінші, Сұраған Рахметұлы Ұлықбек туралы мақаласында (Ахиллестің өкшесі) «Абай жаңалыққа төрт аяқтап емес, сегіз аяқтап ұмтылды, біздің жаңалық деп жүргеніміз ескі болмасын» деп, Абай жаңалығына шүбә келтіреді. Сонда Ұлықбекті мақтау үшін міндетті түрде Абайды мансұқтау керек пе? Әлде Абай Ұлықбекпен бәсекеге түсіп, атақ-марапатқа таласып тұр ма? «Төрт аяқтап емес, сегіз аяқтап» деп, тарбақтап, шатқаяқтап бара жатқан әлдебір сүйкімсіздерге теңеуді Абайға айтқаны қай асқаны?
Үшіншіден, «Абай осы заманда өмір сүрсе мынандай болар еді, Мағжан мынандай болар еді. Ғабит жазушы емес» деген сөздер де орынсыз. Осыны айтқан Бельгер мырза әуелі сол заманда өмір сүріп көрсін. «Әйел және қоғам» хабарынан бір қазақ әйелі сөйлеп тұр. «Бельгерді мен Білгірім деймін. Мұқағалиға қарсы сөйлеген сен мәләдес екенсің деп арқамнан қағып еді» дейді. Ал керек болса… «Мәз болады болысың, арқаға орыс қаққанға» деген осы екен ғой.
Төртінші, «Өзіне дейінгілер Еділді келіп алғаны – етекке қолды салғаны» деп жатқанда, Абай даналық айтып отырып, неге орыс отаршыларына қарсы бір ауыз сөз айтпады?» – деген үлкен бір өкпе барын естіп жүрмін. Бұған да бірнеше дәлелді жауап айтамын.
Біріншіден, Абайға дейінгі жыршы-жыраулардың көбі, мысалы, Асанқайғы, Сыпыра жырау, Кетбұға, Жиренше шешен, Бұхар, Қазтуған, Махамбет, Доспамбеттер – хан сарайында уәзір, кеңесші, қолбасы болған адамдар. Ол кезде Еуропадағы корольдіктер секілді қазақта да ұсақ хандықтар бола беретін. Ал әр хан өз жерін әскермен, қарумен, қажет болса, соғысып қорғауы заңды еді. Кеңесші – уәзір болған соң, Бұқардың:
– Орыспенен соғысып,
Жұртыңа жаулық сағынба.
– Қара қытай қаптаса,
Сары орыс көзіңе
Әкеңдей боп көрінер.
– Қатының болсын қалмақтан, – деп, Доспамбеттің:
– Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің
Қоныс тап та ел көшір, – деген.
Махамбеттің:
– Ереуіл атқа ер салмай,
Ерлердің ісі бітпейді, – деген замандарында Абай әлі дүниеге де келмеген. Ал Абайдың ес біліп, ел жайын аңдар шағына дөп келген заман «егеулі найзаның» заманы емес еді. 1868 жылғы «Патша реформасына» қарсы шығып, тобықтыны бастап, тау-тасқа тығылып, оншақты орысты атып өлтіргенімен, отарлау болмай қалар ма еді? Солай еткен Албан көтерілісі, Жетісу көтерілісі, Семей өңіріндегі Қожагелді батыр бастаған көтерілістердің бәрі қырғынға ұшыраумен аяқталды. Оның үстіне, Абай батыр да, уәзір де, қолбасы да емес. Ол – ақын. Ақын халық шерін жыр еткенімен, қашан қол бастап еді? Мысалы, 1986 жылы Желтоқсанға өлең жазған ақын көп, бірақ қайсысы алаңға шығып, топ бастап еді?
Екіншіден, Абайдың адамды сүюі ұлтпен, ұлыспен шектелмейді. Абайдың адамдарға деген махаббаты хақтың сәулесіндей күллі адамзатқа бағышталған. Ол осынау жұмыр жердің үстіндегі күллі адам баласына тілеуқор дана. «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп» отырған дана, ойшыл, кемеңгер ақын атқа мініп, найза ұстап: «Қазақ қана аман болсын, орысты қырыңдар» деп шапқылап жүрсе, Абай болар ма еді? Осы орайда шоң Шыңғыс Айтматовтың «Нағыз қаламгер ұлт пен ұлыстан жоғары тұрады» дегені ойға оралады.
Үшіншіден, Абайдың сүйген орысы кім еді? Ол – Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстойлар еді. Абай өзінің әділетті жақтаған, гуманизмді сүйген жүрегімен, орыс халқын, орыстың даналарын, демократ ақындарын сүйді. Қазақ халқына соларды сүй, солардан үлгі ал деді. Орыс патшасын, генерал-губернаторды, жандарал-оязды сүй деген жоқ. Басында жас кезінде Абай орыстың отарлау деген саясатын, оның зымияндықпен жүзеге асып жатқанын аңдамаған секілді. Керісінше, өнер – білім, мәдениет, кәсіп, егіншілік, бақша, үй секілділерді үйренеді халқым деп қуанған. Кейіннен түсінген кезде жасы да келіп, балаларының қазасы да қабаттасып кеткен секілді. Абай отарлауға қарсы бір ауыз сөз айтпаса. Мынау не?
– Ойында жоқ бірінің
Салтыков пен Толстой.
Я тілмаш, я адвокат,
Болсам деген бәрінде ой.
– Қызмет қылма оязға
Жанбай жатып сөнуге.
– Орыс сияз қылдырса,
Болыс елін қармайды.
– Елде – сияз.
– Ойда – ояз
Оңбай-ақ тұр әр түрі.
Кетті бірлік
Сөнді ерлік
Енді кімге беттемек.
– Бейілі шикі
Ақылы күйкі.
Осы жұрт па тапқаным?
Көрдіңіз бе, орысқа сенгендігім осы ма – деп өкініп тұрған жоқ па.
– Айтты – көндім.
Алды – бердім.
Енді өкіндім, өзіме аз.
– Қайратым мәлім
Келмейді әлім
Мақсат – алыс, өмір – шақ, – деп, өзін-өзі кінәлап, қатты өкінеді. Бірақ дәл сол кезде ашық қарсылыққа шығып кете алар ма еді?