Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, саяси ғылымдарының  докторы, профессор, Төтенше және өкілетті Елші, бүгінде ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты  Қуаныш Сұлтанов ағамыздың аты-жөнімен біз сонау 1980 жылдың соңынан бастап таныспыз. Нақтылап айтар болсақ, 1989 жылдың шілде айында ата-анамды отыз жылдан бері бір көруге зар болған аға-бауырларымен жүздестіріп қайту үшін Қазақ еліне жеке сапармен қыдырып келген болатынбыз.

Армандаған Алматыны аралап, ата-анам «тіршілікте көреміз бе, көр­мей­міз бе?» деп жүрген ет жақын тумаларымен қауышып, бір жасап қал­ды. Келесі бағытымыз – Қарағанды облысы. Аталған облыстың Қар­қара­лы ауданында әкемнің туған інісі Әкімхан ақсақал бастатқан ағайын­дар тұрады. Оларды 1963 жылы Қытайдан көшіп келген бетте өкі­мет сол аймаққа бөліп жіберіпті. «Ес жиып, етек жапқан соң, ағайын-ту­ғанның ішіне (Алматы облысы) оралармыз…» деп жүріп, уақыт өте ке­ле жер жады боп, сол қасиетті Қарқаралыны жерсініп, өсіп-өніп, сон­да біржола қалып қойыпты.

Қарағанды топырағына тұңғыш рет табан тигізіп тұрғанымызбен, бұл қа­сиет­­ті өлке бізге Тәттімбет, Мәди, Әсет­тер­дің өмірбаяны арқылы, жазушы
Ғ.Мұс­тафиннің әйгілі «Қарағанды» романы арқылы (аталған роман 1983 жылы Қы­тайдағы баспалардың бірінен төте жазу­да жарық көрген болатын) қағаз жү­зінде болса да біршама таныс еді.
Мұндағы туысқандар Қарағанды ка­­ласы, Қарқаралы қалашығы, Қара­ғай­­лы поселкесі, Талды совхозы, До­ға­лаң ауылы секілді қала-қалашықтар мен елді мекендерде тірлік етеді екен. Атал­ған ауылдар мен қала-қалашықтардың бә­­рінде болдық. Оның үстіне біз осы Ор­­талық Қазақстан өңіріне шетелден қы­­дырып келген тұңғыш шетелдік қ­а­зақ­­тар екенбіз. Қай үйде де дастарқан ба­­сы қайнаған әңгіме-дүкен. Қытай елі ту­ралы, қытайдағы қазақтар туралы мүн­­д­ағы ағайындар бізді сұрақтың ас­ты­­на алса, біз өз кезегімізде олардан осы ай­мақтың тарихы, осында өткен тарихи тұл­ғалар, облыс халқының қазіргі әлеу­мет­­тік хал-ахуалы туралы сұраймыз. Сон­­да бір байқағанымыз, қай үйде, қан­дай ортада болсақ та, жұрттың бәрінің ау­зынан тастамай мақтап, мақтан тұтып оты­ратын бір адамы – сол кездегі Қазақ­стан Компартиясы Қарағанды обко­мы­ның хатшысы – Қуаныш Сұлтанов есім­­ді азамат екендігіне куә болдық. Бі­­­реуі обком хатшысының «жас та болса ер­те есейген, ысылған іскерлігін» айтады; біреуі оның «жан дүниесінің қаза­қы­­­лығын» айтады; тағы біреуі «кі­ші­пейіл, әдептілігін» жыр етеді; енді бі­­­­­­реу­­лер «ха­лыкқа, карапайым шаруа ада­­мына жа­қындығын, жанашырлығын» сөз етеді; және біреулер жас хатшының «сым­­баты мен сөзге шешендігіне» там­са­­на­ды. Қысқасы, кенді аймақта өткен 20 күн ішінде Қуаныш Сұлтанов есімі осын­­дағы ет жақын тумаларымыздың аты­­мен бірге санамызға жатталып қал­ды.
Тарихтан белгілі, кез келген бек-тө­ре­ні халық бостан-босқа «төре екен» деп қана төбесіне көтере бермейді. Өйткені, халықтың ықыласы деген сатып алатын зат та, тартып алатын тақ та емес. Оған бөлену үшін басшы адамда, жоғарыда қа­­­­рағандылықтар санамалап айтқан Қуаныш Сұлтановтың бойындағы қа­сиеттің бәрі болу керек. Әрі ол жасанды емес, шынайы, қаныңда, жаныңда болу керек. Сонда ғана халықтың ықылас-құр­­­метіне бөленуге болады.
Қарағандылық туысқандармен қи­май-қимай қоштасып, Алматыға келдік. Ел­ге қайтуға да санаулы күндер қалды. Ал­­матыдағы газет-журнал, радио-те­леар­­­налар күнде қонаққа, сұхбатқа ша­қы­рады. Сол қатарда «Мәдениет және тұр­­мыс» (қазіргі «Парасат») журналында да болдық. Кетерімде редакция бас­шы­­лығы журналдың  соңғы нөмірлерінің бі­­разын кәдесый ретінде қолыма ұстат­ты. Шыны керек, Алматыда ол жур­нал­дар­ды парақтап жатпай-ақ, үйге әкеліп «қор­жынымның» түбіне сүңгітіп жібер­гем.
Межелі мерзім де келіп жетті. Ал­ма­ты­ны қанша қимасақ та, елге қайттық. Әке-шешемді ауылға жеткізіп салып, аз күн еру болдым да, Үрімжідегі жұмыс ор­­ныма оралып, күнделікті ырғақты жұ­мысқа кірісіп кеттік.
Қазақстаннан қоржыныма салып апар­ған газет-журналдар мен кітаптарды Үрім­жідегі дос-жаран, ақын-жазушы ше­­ті­нен кезекпен сұрап алып оқи бастады…
Содан күндердің күнінде бір жас жур­­налист қыз (аты-жөнін атамауды жөн көрдім) мені жұмысыма іздеп келіп тұр. Қолында менен алған Қазақстанның біраз газет-журналы. Бастапқыда «оқып болып, қайтарып беруге әкелген екен» деп ойлаппын.
Сөйтсем:
– Бір жерге барып, оңаша әңгімелесу­ге мұршаң бар ма? – дейді журналист қыз.
Академия деген ғылым ордасы бол­ған­дықтан, онда сағат-минутқа қарап іс­тейтін шаруа болмайды. Мұнда жыл­дық, жартыжылдық ғылыми-зерттеу жос­пары, ғылыми жобалар бойынша ға­на жұмыс істейсің… Қысқасы, жұ­мыс­қа бірер күн бармай қалсаң да «өртеніп ке­тетін» шаруа болмайды. Оның үстіне сені шақырып келіп тұрған қыз бала ғой, одан қалай бас тартпақсың?!
Кеттік. Оңашалау бір кафеге барып жайғастық. Қыз бала ішімдік ішпейді. «Жалғыз шапқан» тағы жараспайды. Еріксіз шай-пай, жеңіл-желпі тамақты қанағат тұттық. Бірақ әңгімеміз мәнді, мағыналы, қызықты. Бір кезде жүзі албырап, көзі балбұл жанған журналист қыз қолындағы қазақстандық газет-журналдың арасынан «Мәдениет және тұрмыс» журналының бір нөмірін алып шығып:
– Дүке, өзіңнен сұрайын дегенім, мы­на кісінің мекенжайын немесе телефонын білесің бе? – деп, 1989 жылдың, әл­де №5, әлде №6 санын алып, мұқа­ба­да­­ғы суретті көрсетеді. Сурет Қуаныш Сұл­­тановтікі. Көмірдей қап-қара, тол­қын­ды бұйра шашын артына қайырған, қа­сы-көзі қиылған, әдемі, ықшам ғана қыр мұрны дөңгелек жүзіне құп жа­рас­қан. Қысқасы, қазақтың бір келісті жігіті. Қазір есептеп отырсам, Қуаныш Сұл­танұлының сол кезде қылшылдаған қырықтан жаңа асқан кезі екен. Бұның алдында осы бейнені көрген қыздар ғана емес, жігіттердің аузынан да «не деген кел­бетті жігіт!» деген тамсанысын ес­ті­ге­німіз бар-ды. Ал мына журналист қыз суреттегі жігітке ғашықтығын ашық айт­пағанмен, жүзі албырап, үні дірілдеп, оның адресі мен телефонын сұрап отыр. Мұқабадағы суретті маған көрсеткендей болып, көтере түскенімен, менен гөрі өзі өліп-өшіп көбірек қарап отыр.
Мен оған бұл кісінің Қазақстан Ком­пар­тиясы Қарағанды обкомының хат­шы­сы екенін, Қарағанды облысына туысшылай қыдырып барғанда, ондағы ел-жұрттан бұл кісі туралы өте көп жы­лы сөздер естігенімді, бірақ мекен-жайы мен телефонын білмейтінімді айттым.
– Қарағандыдағы туысқандарың тауып бере алмай ма? – дейді журналист қыз.
Мен қарағандылық туысқан­дарым­ның қарапайым еңбек адамдары екенін, бұндай биік лауазымды тұлғаға қолы же­те бермейтінін түсіндіріп жатырмын. Сосын бойжеткеннің көкейін түсініп, бі­ліп тұрсам да:
– Ол кісінің мекен-жайын, телефонын не істейін деп едің? – деп сұра­дым.
– Мекен-жайы болса, хат жазам, телефон нөмірі болса, қоңырау шалып ме­кен-­жайын алам.
– Не деп хат жазбақсың? – дедім ым­ды да, дымды да білмейтін адамның кей­піне еніп.
– Өзім білем ғой.., – деп күлген жур­на­лист қыз нарттай қызарып кетті.
Кафеден шығарда өзге газет-журнал­ды өзіме қайтарды да, Қуаныш Сұлта­нов­­тың суреті бар «Мәдениет және тұр­мыс» журналын «менде болсыншы» деп өзімен алып кетті. Кейін қанша сұра­дым, әлгі қыз бәрібір сол журналды қай­тарып берген жоқ.
Содан бірер жыл өткесін КСРО құла­ды. 1991 жылдың 16 желтоқсанында Қа­зақ елі тәуелсіздік жариялады. 1992 жыл­дың басында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ден арнайы шақыру келгеннің өзінде, аттай бір жыл шапқылап жүріп, 1993 жылдың басында елге оралдым. Ат­­танар алдында журналист қыз Қуа­ныш Сұлтановты тауып, іздеп барып сәлем айтуымды өтінді. Біз «қолымыз жет­се, көрейік» деген уәдемен аттандық. Мен елге келген кезде Қ.Сұлтанов
ҚР Пре­мьер-министрінің орынбасары екен. Ол заманда бізге, мұндай заңғар биік­тегі лауазымды тұлғаны қойып, Ал­маты қаласы Калинин аудандық пас­порт және тіркеу бөлімінің қарапайым инспекторына кірудің өзі қиямет-қайым болатын. Сонымен есімі елге белгілі аға­мызды үйдегі көксандықтан көр­ге­німізді місе тұтуға тура келді. 1994 жылы ҚР Жоғарғы Кеңесі төрағасының орын­ба­сары болып сайланып, билік бұта­ғы­ның ұшар басында жүрген Қуаныш аға­мыз 1995 жылдың маусым айында Қа­зақстан Республикасының ҚХР-дағы Тө­тенше және өкілетті Елшісі болып тағайындалғанын естідік.
Бұл біз үшін тіпті де күтпеген жаңа­лық болды. Себебі, өзіміз сол ҚХР-дан кел­дік. Оның үстіне ол елде 1,5 миллион­нан астам қандастарымыз өмір сүріп отыр. Бір жағынан, алдағы уақытта Қа­зақ­станның ҚХР-мен қарым-қатынасы қалай болады? Екі ел қатынасы қандай ұстаныммен, қай бағытта өрістейді? де­ген мәселе тек Қытайдағы қандас­тар­дың тағдыры мен болашағы үшін ғана емес, тәуелсіз, жас Қазақ елінің тағдыры мен болашағына да қатысты аса маңыз­ды, өте шетін саясаттың бірі еді. Ол туралы біз шекара аттап келген күннен бас­тап, республикалық БАҚ-та шыр-пы­рымыз шығып, айтып та, жазып та жүр­ген болатынбыз. Міне, енді бізді шы­рылдатып жүрген саланың тізгін-шы­л­бырын Қуаныш Сұлтанов ұстап отыр. Қарағандылық туысқандардың сана­мыз­ға орнықтырған пікіріне сенсек, Қуа­ныш Сұлтанов нағыз ұлтжанды, мем­лекетшіл тұлға. Қысқасы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев шығыстағы алып көр­шімізбен арадағы дипломатиялық қарым-қатынастың тұтқасын  өте сенім­ді де білікті қолға ұстатқан екен деп қуан­дық…
Қуаныш Сұлтанұлын алып елге «Ел­ші» етіп жіберген Елбасымыздың да үмі­ті ақталып, арманы орындала бастады. Біздің Елшіміз онда барғаннан кейін ішкі-сыртқы саясатының қатпарлы қалың, қандай жағдайда да жымиып тұ­ратын жұмбағы көп елмен диплома­тия­лық қарым-қатынас  діттеген бағыт­қа қа­рай жылжи берді. Азиялық тарихи алып держава болса да бізбен есептесе бас­тады. Екі ел басшылары да жиі-жиі кез­десіп, тез тіл табысты. Осыдан кейін «ел­дестірмек елшіден» деген қарт қағи­даға құлақ аспай көріңіз.
Олай дейтін себебіміз – Қ.Сұлтанов қа­тардағы жай шенеунік емес. Ол – қа­теп­­ті идеолог-ғалым, сұңғыла саясаткер, көрнекті мемлекетшіл тұлға. Қуа­ныш Сұлтанұлының бойындағы екінің бі­­рінде бола бермейтін осынау асыл қа­сиеттерді дөп басып, дәл таныған Ел­ба­сының 1995 жылы оны ҚХР-ға ҚР-ның Тө­тенше және өкілетті Елшісі етіп та­ғайындауы әсте кездейсоқтық немесе «біреуді жіберу үшін» қабылдай салған шешім емес еді. Бұған көз жеткізу үшін Қуаныш Сұлтанұлының шығыстағы көршіміз туралы әр кездерде жарық көрген ой-пікірлеріне бір сәт мойын бұрсақ та жетіп жатыр. Атап айтқанда, оның «Бізге, яғни қазаққа көршілес ел­дердің кай-қайсысын алсаңыз да, олар­мен қарым-қатынастың өзіндік ерек­шеліктері, өзіндік мазмұн сипаты бар. Шын мәнінде барлық көршілермен сауда-экономикалық қарым-қатынастар бел­гілі заңдық, құқықтық негізге сүйе­неді де, мейлі ол Ресей немесе Қытай, әлде Өзбекстан, Қырғызстан болсын, өзара өте ұқсас тәжірибемен жүргізіледі. Ал рухани-мәдени, саяси қарым-қаты­нас мүлдем бір-біріне ұқсамайды. Ол саладағы біздің Ресеймен қатынасымыз бір төбе, Өзбекстанмен немесе Қырғыз­стан­мен тағы басқа. Көршілердің ішінде Қы­таймен мәдени, тарихи, саяси қарым-қа­тынастың орны мүлде бөлек» (Сұл­танов Қ. Қазынадан қазылса інжу-мар­жан // «Егемен Қазакстан», 2007. –
13 қа­­ра­ша) деген пайымдауына назар ау­да­райық немесе «Жаратушының кұді­ре­­ті­мен қазақ жері оңтүстік-шығысында қы­тай, батысы мен солтүстігінде орыс, оң­түстігі мен оңтүстік батысында түркі тек­тес елдердің ортасында орналасты. Мем­лекетіміздің сыртқы саясаты, міне, осы орналасудан басталады. Қазақ­стан­ның геосаяси орналасуының өзі-ақ еш­қан­дай жайбарақаттыққа мүмкіндік бер­мейді» (Сұлтанов Қ. Қазақтың жаңа дәуі­рі. – Астана: Елорда, 2010.) деген пі­кі­рін оқиық, бәрі де Қуаныш Сұл­танұлы­ның аса білікті де тәжірибелі, қа­зақы геппен айтқанда нағыз «іштен оқып туған» мемлекетшіл дипломат екен­дігін айғақтайды.
Ал дипломатияда өз  еліңнің мүдде­сін қор­ғау, өз халқыңның есесін жібер­меу, екі елдің халқы мен басшыларын ылғи да елдестіріп отыру… деген секілді күре­тамыр тұғырнамалар, тек қана өз еліңе деген жалаң сүйіспеншілікпен, Отаныңа деген құрғақ патриотизммен немесе өз еліңнің тарихы мен мәдениетін, эконо­микалық-саяси әлеуетін, ішкі-сыртқы саясатын терең білумен ғана жүзеге аса бермейді. Есесіне бұлар «дипломат» порт­фелін ұстайтын адамнан өзі баратын елдің де тарихы мен мәде­ниетін, экономикалық-саяси әлеуетін, ішкі-сыртқы саясатын бір кісідей білуді талап етеді. Олай болмаса, кез келген мәселеде кез келген уақытта мүлт кетуі­ңіз ғажап емес. Ал біздің кейіпкеріміз өзі Елші бо­лып бара жатқан миллиардтар елінің де жағдайын бес саусағындай білетін еді. Сөзіміз дәлелсіз болмау үшін Қуаныш Сұлтанұлының Қытай елі туралы төмен­дегі пайымдауын оқып көрейік: «Қытай – жер әлемде қандай заман, қандай қыр­ғын болса да мем­лекеттігін мыңдаған жыл­дар бойына көзінің қарашығындай сақ­тап келе жатқан ірі, халқы орасан көп, ірі мемлекет. Император Цинь Шихуан­дидің тұсынан «Аспан асты» аталып келуі – ұрпақтан ұрпақтың санасына сіңірген идеологиясы деуге болады. Ескі заман­дағы карталарында жер кеңістігін Қытай­ға тән деп насихаттаған. Өзімен шекаралас елдердің ешқайсы­сы­мен шекаралық келісім жасауға мүд­делі болмаған…
Қытай ежелден қандай да басқа жерде, өзге әлемде болып жатқан әр түрлі қай­­шылықты жағдайға елп ете түспей­тін, артын бағып, абайлап қарап отыратын, түп тамыры терең ел. Баға беруге де асықпайды. Ал еліктеушілігі мүлде са­­баз.
Алайда, олар дүниедегі алапат өзге­ріс­­терді байқамай қалған екен десеңіз, қателесесіз. Ешнәрсе де байқалмай қал­майды. Бәріне мұқият. Сөйлескен сө­зіңіз­­де бір сөз түсіп қалмайды.
Қытай – бүкіл әлемдегі ең озық тех­но­ло­гияны игеруде қазір алдыңғы топта. Орта және шағын бизнес ел эконо­ми­ка­сының «бел омыртқасына» ай­­­нал­ды. Ауыл­шаруашылығы жаңа әдістермен да­муда» (Сұлтанов Қ. Қазақтың жаңа дәуірі. – Астана: Елорда, 2010.). Осындай ғы­­лыми таным-пайыммен, елдік мақ­сат-мүддемен қытайтану ғылымына кел­­ген Қ.Сұлтанов әр жылдары өз оқыр­ма­нына «Қазақстан-Қытай: тарих және қа­зіргі заман» (1995), «Қазақстан-Қытай: құжаттар мен материалдар жинағы» (1997), «Алыптың оянуы» (қытай рефор­ма­сы туралы очерктер), (1999), «Қа­зақ­стан мен Қытайдағы реформалар. Ерек­ше­ліктері. Ұқсастығы. Айырмашы­лық­тары. Жетістіктері. Мәселелері» (2000), Қа­зақ­стан Республикасы мен Қытай Халық Рес­­публикасының арасындағы дипло­ма­­тиялық қарым-қатынастардың орна­ға­нына 10 жыл толуы құрметіне орай жазылған «Тату көршілік. Добрососед-
с­тво» (Астана-Бейжің, 2001), «Мүдделер қиы­­лысы. Перекресток интересов» (2003), «Қазіргі заманғы саяси процес­тер» (2004) атты оқу құралының авторы, «Сер­­пінді кезең» (2005), «Қазақтың жаңа дәуірі» (2010) қатарлы қомақты-қо­мақ­ты зерттеулер мен салмақты-сал­мақты сараптамалық еңбектерін ұсынып отырды. Міне, арнайы «қытайтану» ма­мандығын оқымай-ақ, қытайдың тілін білмей-ақ ол елді осыншалық дең­гейде тану – үлкен көрегендік пен ұшан-теңіз ізденістің нәтижесі еді.
Айтып-айтпай, Қытай елі бізге Ресей емес. Өзбек пен Қырғыз тіпті де емес. Қы­­тай біздің ежелден іргелес, қатар жа­сап келе жатқан көршіміз десек те, дәл қа­зіргі жер басып жүрген қазақ үшін ол өзі­н­ше жатқан бір құпия әлем. Бұл – бір. Екін­шіден, ҚХР бүгінде әлемдегі ең ірі, алып держава. Жаңа мыңжылдықтар тоғысындағы ғаламшардың саяси-әлеу­меттік жағдайына аз-кем зер салған кі­сіге әлем назарының көбірек Азия құр­­лы­ғына, оның ішінде Қытай еліне ау­­ғаны айқын аңғарылады.
Қазірге дейінгі жалпы жағдайға назар аударатын болсақ, ҚХР-ның соңғы ши­­рек ғасырдағы дамуы әлемдік эко­номи­ка мен геосаясатқа айтарлықтай оң ыкпал етіп келе жатқанын аңғару қиын емес. Ал соның бір айғағы, 1997 жылы Азия­дағы қаржылық дағдарыс немесе 2008 жылғы халықаралық қаржылық дағ­­дарыс кезінде жер жүзіндегі небір ал­­пауыт елдердің экономикасы шат­қаяқ­­тап, ырысы шайқалғанда, Қытай елі­­нің «қың» демегені өз алдына, кері­сін­­ше маңайындағы көптеген елдерге қар­жылай көмек көрсетіп отырды.
Аспан асты елінің әлемдік геосаясат­тағы орны мен ықпалын, экономикалық-әскери әлеуетін тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ жіті бақылап, қапысыз бі­ліп-сезіп отырған Елбасымыз
Н.Ә.На­зарбаев, ел ішіндегі эконо­ми­ка­лық, әлеуметтік жағдайды көтеруге тәжіри­белі де білікті, мемлекетшіл басшылар жетіспей жатқанына қарамастан, осынау стратегиялық мән-маңызы ерекше көр­шіге Қуаныш Сұлтановты «Елші» етіп жіберуге шешім қабылдады. Неге? Бұл сұрақтың жауабын Қ.Сұлтановтың мына бір естелік-жазбасынан таба аламыз.
«1995 жылдың 11 мамыры кешкі са­ғат 17:00-ге Президенттің қабылдауына ша­­қырылдым…
Президент енді әңгімені тереңнен қоз­­ғады.
– Тарихтан білесің, аталарымыз ежел­­ден Шығысымыз бен Солтүс­тігі­міз­­дегі екі алып елмен қатынасқа ай­рық­­ша мән берген. Абылай бабамыз да екеуі­мен бірдей қатынас жасап, қазақты сақ­тап қалған ғой. Қазір жаңа заман. Жаңа жағдай. Мына Қытай қатты дамып келеді. Төраға Цзян Цзэминмен Мос­ква­да Ұлы Отан соғысы Жеңісінің
50 жыл­­дығында кездестім. Жақсы әңгіме­­лес­­тік. Елшілікке республикада көрнек­ті қызмет істеген, өзіңнің ең сенімді ада­­мыңды жібер деп отыр.
Әңгіменің төркінін енді түсініп, іш­тей ­тіксініп қалдым. Бірақ сыр бермеуге ты­рысып, үндемедім.
Президент:
– Әрі ойлап, бері ойлап, соған сені лайық көріп отырмын, – деп, маған «не дейсің?» дегендей сұраулы кейіппен қа­рады.
– Нұрсұлтан Әбішұлы, шынында да мен мүлдем күтпеген, тіпті үш ұйық­та­сам түсіме кіретін әңгіме емес екен. Оның үстіне қытай маманы емеспін, ті­­лін оқымадым, білмеймін.
– Егер келіссең, мүлдем жаңа өмірің бас­талады. Ойлама, бұл қызмет сенің бұ­рынғы қызметтеріңнен төмен екен деп. Тіл білмейтініңді білем. Әрине, біл­генге не жетсін. Бірақ біз қазір барлық жақ­ты кәсіби дипломаттармен қамтама­сыз ете алмаймыз. Қытай сияқты ірі ел­­дерге саяси, мемлекеттік қызметтерде өзін көрсеткен, сол елдің Үкіметімен тең дә­режеде сөйлесе алатын, тәжірибелі адамдар жіберуге мәжбүрміз. Мұндай тә­жірибе ежелден бар. Кезінде Полянский, Толстиков деген Политбюро мү­шелері бірі Жапонияға, бірі Қытайға елші болған. Есіңде болсын, егер Қытай­ға бара қалсаң, еліміздің, қазақтың мүд­де­сіне үш ірі жұмыстың жасалуына ті­ке­лей өзің қатынасып, өзің мұрындық боласың. Біріншісі – Қазақстан-Қытай арасындағы шекаралық толық келісімге қол жеткізу – міндетіміз. Екіншісі – Қы­­­тай­дағы қазақтардың сол елдегі құқы, сол елде өсуі, өркендеуі. Отанына келем де­геніне жағдай туғызу. Үшіншісі – ше­ка­ралық өзендерді тең пайдалану жө­нін­де екі ел арасында келісім қабыл­дау, – деп алды-артымды орап тастады…
Әрине, Президенттің «қазақтың мүд­­десі» деп атаған үш күрделі мәселесін естігеннен кейін қандай солқылдақтық болуы мүмкін» (Сұлтанов Қ. Қазақтың жаңа дәуірі. – Астана: Елорда, 2010). Мі­не, көріп отырғанымыздай, тура сол кезде ҚХР мен біздің елдің арасындағы қатынастың қай бағытқа өрістеуі, қалай дамуы – тәуелсіздігіміздің тағдыры мен бо­лашағына тікелей қатысты страте­гия­лық аса шетін мәселе еді.
Елбасының да, елдің де үміті мен ті­легін Қуаныш Сұлтанұлы еселеп ақ­та­ды. «Еселеп ақтады» деп отырғанымыз, жай әшейін кезекті «жылы лебіз» емес. Ең бастысы, Елбасы тапсырған «қазақтың мүд­десіне» қатысты үш ұлы міндет Қ.Сұлтановтай парасатты, ұлтжанды, іскер дипломаттың арқасында толықтай жү­зеге асты. Яғни Қуаныш Сұлтанұлы ҚР-ның ҚХР-дағы Төтенше және өкі­лет­ті Елшісі болып тұрған жылдарда ше­карамыз ың-шыңсыз шеген­делді. Қы­тайдағы қандаста­ры­мыз­дың іздеу­шісі, сұраушысы, жоқтау­шысы бар еке­нін олар өздері де, ҚХР өкіметі де мық­тап сезінді. Тарихи Отанына қоныс аудар­ғысы келетін ағайындардың көші де сол жылдарда Қазақ еліне толассыз ағыл­­ды. Атажұртқа қоныс аудармай, сол жақ­та өмір сүре бергісі келетін ағайын­дардың қақ-құқына, әлеуметтік жағ­дайы­на Қытай өкіметі дұрыстап назар аудара бастады. Елшінің де, консул­дар­дың да құшағы, Елшіліктің де, кон­сул­дықтың да есігі ондағы қандастарға ай­­­­қара ашық болды. Қытайда тұратын кез келген қазақ баласы еліміздің бас елшісі Қуаныш Сұлтанұлына қалаған уақытында, қалаған мәселемен емін-еркін кіріп-шығатын болды. Әрине, он­дағы шалғай елді-мекендерде тұратын қарапайым ағайынның аяғы Бейжіңіңіз былай тұ­рыпты, іргедегі Үрімжіге жете бермейтіні белгілі. Осы жағдайды ескерген Қуаныш Сұлтанұлы қандастарымыз тұратын Шыңжаң өлкесіне, ондағы Ал­тай, Тарбағатай, Іле аймақтарына жиі-жиі ат басын тіреп, ондағы бауыр­ла­ры­мыз­дың жағдайын көзімен көріп, уәж­­­дерін ет құлағымен тыңдауды дәс­түр­­ге айналдырды. Сөйтіп, бауырларымыз көтерген мәселенің Қазақстан би­лігіне қатыс­тысын өз мойнына алып, Қы­тай өкі­метіне, оның жергілікті билеушілеріне қатыстысын ізін суытпай оларға мә­лім­деп, індетіп шешкізіп
отырды. Елшінің осындай елжандылы­ғы­ның арқасында Қытай өкіметі ондағы қазақ кадрларын тарихта болмаған Қытай КП ОК-нің тұрақты комитетінің мүшелігіне дейін өсірді. ҚХР Халық құ­рыл­тайындағы, Саяси кеңесіндегі қа­зақтардың санын көбейтті. Қазақ ба­лаларына бөлінетін оқу грантының санын ұлғайтты. ҚХР Орталық радиосын­да­ғы қазақтілді ха­барлардың сағатын көбейтті. Қысқасы, ресми Бейжіңнен бастап, алыс түкпірдегі аудан-ауылдар­да­ғы ханзу басшы­лары­ның қазақ хал­қына деген көзқарасы күрт өзгеріп, ықы­­ласы, құрметі еселеп артты. Бұл ту­ра­лы біз Қуаныш Сұлтан­ұлы сол елде бас Елші болып тұрған кезде, ондағы ағайын­дардың аузынан да көп естідік.
2001 жылы мамыр айында әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ делегациясының кұра­мында Бейжің қаласына іссапармен бар­дық. Делегация басшысы сол кездегі ҚазҰУ ректоры, ҚР ҰҒА академигі Көп­жа­сар Нәрібаев. Сапар мақсаты – Бей­жің­дегі Қытай елінің жетекші жоғары оқу орындарымен екіжақты байланыс орнату. Бір күні кеште Көпжасар көкеміз бас­таған ҚазҰУ делегациясына Қазақ­стан­ның ҚХР-дағы Төтенше және өкі­летті Елшісі Қуаныш Сұлтанов қонағасы берді. Есіміне ертеден таныс ағамызбен сол дастарқанда жүздестік. Кеш әжеп­тәуір ұзаққа созылды. Дастарқан басын­дағы әңгіме негізінен елдің қамы, ұлт­тың болашағы, тәуелсіздіктің тағдыры. Мен таңғалдым. Өйткені, бұған дейін де Алматыда талай дастарқанда «бек-төре­лер­мен» бірге болып едік. Бірақ ол жерден біз ешқандай «ел, ұлт, тәуелсіздік, бо­ла­шақ…» деген әңгіме естімеген болатынбыз. Мына екі кісінің (К.Нәрібаев, Қ.Сұлтанов) ұлт болашағы, ел ертеңі, тәуелсіздік тағдыры туралы әңгімесі маған құдды бір патриоттық киноның эпизодына ұқсап кетті… Бірақ еш жа­сандылығы жоқ, әсерлі, тағылымды. Екеуі­нің де жүрек сөзі, шын ділі екендігі менмұндалап тұр. Сол басқосуда Куаныш Сұлтанұлы менің де жағдайымды қайта-қайта сұрап, елге ерте оралғаным­ды құптап, шабыттандырып отырды…
Сол жолы Бейжіңде тұратын таныс-бі­лістердің, дос-жарандардың аузынан да Қазақстан Елшісі Қ.Сұлтановқа деген ризалықтан өзге, алғыстан басқа сөз естімедік.
Ойымызды қорытындылай келе ай­тарымыз, бұның бәрі Қуаныш Сұлта­нұлы­ның ҚХР-дағы еліміздің Төтенше және өкілетті Елшісі болып тұрған кезде атқарған мың сан шаруасының бір шеті, еліміздің қытайтану ғылымының дамуына қосқан еселі үлесінің бір пұш­пағы ғана. Егер Қуаныш Сұлтанұлының азаматтық болмысы мен шығармашы­лы­ғына жан-жақты тоқталатын болсақ, том-том кітап жазуға да болар еді. Деген­мен, біз «жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дейтін қазақы уәжбен аға­мыздың елі үшін атқарған ұшан-теңіз еңбегінің бір сәтін, бір шетін бойлай бағамдап, ендей шолып шыққан бол­дық.
«Ел болса, ер туғызбай тұра алмайды» дейді халық даналығы. Ал туған елі­нің жоғын жоқтайтын, барының ба­ғын жандыратын да сол ерлер емес пе?! Тәуелсіз ел құрудың ширек ғасырында Сұлтанның ұлы Қуаныш сондай «Елім!» деген ерлердің сойынан екенін мықтап дә­лелдеді.

 

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ,
филология ғылымдарының
докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
Л.Н.Гумилев атындағы
ЕҰУ-дің Қытай филологиясы кафедрасының меңгерушісі