Шәмшиден ӘБДІРАМАН,
жазушы

---

Қазақтың рухани қазынасының Қара шаңырағы санатында аталатын Одағымыздың жыл ішінде өткізілетін осынау жиынында жетістігімізді жіліктеп, асатын асуларға назарымызды аудара тұрсақ та, Тәуелсіздіктің ширек ғасырында әлі бастай алмай жатқан істеріміз жайлы сөз қозғаудың әбестігі болмаса керек.

Бірден айтайын, бұл әдебиетіміздің ғы­лыми-фантастика жанрына тікелей бай­ланыс­ты мәселе. Себебі, сонау ықылым за­ман­нан-ақ шіркін солай болса деп аңсаған әлеу­меттік жағдайын әу баста өсер ұрпа­ғы­ның арманымен қанаттандырар әдебиет дей­тін ауылдың алғашқы қара қосы болып ті­гілген, ал бүгін біздер ауыз әдебиеттің қиял-ғажайып тақырыбы деп ертегі-әп­са­наларға еншілеген өнер бастауын шы­ғармашылығымыздың шынары емес дей ала­мыз ба? Менімше, жоқ. Кәзір соның жұр­нағын ғылыми-фантастикалық жанр деп те, кейде ойланып жатпай оны бола­шақтық деп те, кейде болжамдық деп те, кейде ғы­лыми-қиялдық деп те болмыстық шын­дық­қа жанастыра қазақшалай­тыны­мыз осы­дан болса керек. Дей тұрсақ та, маған сал­са табиғи талантымен дараланатын қа­ламгер атаулының бәрін де фантас­тар то­бы­на жатқызар едім. Өйткені, қалам­гердің қай­сысы болсын таңдаған тақы­ры­бының иін қандырып, шынайы­лығына оқыр­ма­ны­н сендіру үшін өзі куә болған жәйттарды ға­на емес, ғылыми ой-өрісіне қол артары ақи­қат. Мысал үшін алысқа бармай-ақ, Ұлы Да­ла деп аталатын аймақты жайлап жатқан қа­зақ деген ұлттың халық болып қалып­тас­қан кезеңдерін ойша шолып өтсек те жет­кілік­ті ғой деймін. Қазір ғылымда осы ай­мақ­тағы қазақ ұлтының түп-тұқияндық алғашқы ұйысуы 60-70 мың жыл бұрын басталатындығы шүбәсіз дәлелденді де. Сон­да біздің бабаларымыз Жер ғалам­ша­рындағы адамзат өркениеттің бастауындағы басты дәуірлерді бастан өткерген болып шығады екен. Атап айтсақ, бұл осыдан, 40 мың жылдай бұрын Жер шарының соңғы мұз дәуірінде терістік пен түстіктен жыл­жы­ған мұз құрсауындағы Каспий теңізінен Қиыр Шығысқа дейін созылып жатқан құрлықтағы адамзат тіршілігіне қатысты болып шығатындығы. Өйткені, қазақтар сол заманның алып жануары мамонтты Зіл деп атағандығы және бүгін де ауыр затты – зілдей деп жататыны соның нақты дәлелі де­мекпіз. Мәселен, ағылшындар мамонттың атауын латын тілінде атайды. Себебі, ол кез­де бүгінгі Англияның мекені болған арал болған емес-тін. Ендеше, өткенімізге үңіл­гісі келген жазушы ғылыми ой-өрісін кеңейтпей тұрып, қалам ұстамасы талассыз. Егер қа­зақтың сонау қауымдық дәуірінде үс­кірік аяздан қорғанысы тас үңгір болды де­сек тілімізде күні бүгінге дейін тілдік қол­даныстағы қараңғылықты да «тастай» деп, тәнді тітіркетер суықтықты да, қат­ты­ны да тасқа балай тұра, шақпақ тастан алын­ған от жылуының тек тән рахатын ға­на емес, адамның рухани ой-өрісінің, қо­ғамдық формацияның қозғаушы күші болмады  дей аламыз ба?! Әрине, жоқ. Сонда бү­гінде қайсыбіріміз «от+басы» атауын жа­нұя деп жүрсек, осы атаудың өзі тас үң­гірлік ғұмырдың өңін мәңгі бұзбас портреті бо­лып қала беретіндігіне кім шүбәланар! Ал өскен ұрпағының бір отбасына сыймай, басқа жерден ошақ ашуын – «от+ау» дегі­зе­тін дербестік пен «Отан» деген қасиетті ұғымының бастауы сол «от» емес пе! Демек, осының бәрі сонау қазақ қауымының басынан өткерген ғұмырлық жәдігері емес дей аламыз ба?! Жоқ, әрине.  Немесе талант тас жа­рады, тас жармаса бас жарады делінетін мәтел ше немесе «тас» сөзіне тілі келгенде нәрестенің еңбегінің қатаятындығы, яғни бүгінгі медицина ұғымында адам жадының на­ғыз алғырлық кезеңі 3-5 жас арасына баға­лайтындығы да жәдігерлік фактор емес дей алмаймыз. Және де тіліміздегі бүгінде ал­ғашқы мағыналық ауқымында ұғым бе­ретін «аңыз» сөзінің де сол кезеңдегі баба­ла­ры­мыздың  аң ізіне байланысты қолдан­ған ақпараты емес пе! О кезде қалта теле­фоны жоқ аңшылар ізге қарап сақта­на­тын жырт­қыш­тардың немесе аулайтын аңның мекен ба­ғытына болжайтын мәлі­мет­терді белгі-таң­балармен меншік­темеді деймісің. Осы­лай­ша бүгінгі қазақ даласында жиі ұшы­раса­тын тастағы тамгалардың туындатқан бас­ты себепті де аңғару қиын емес. Түптеп келгенде, бұл кейін жүйелік не­гіздегі иерог­лифтік белгіні құрап, әліп­пеге айнал­ған­дығын ғылым бекерге шығар­май­ды. Бүгінде біздер Орхон-Енисей жазуынан бұрын да түркі жұртына руналық жазудың болған­ды­ғын білеміз. Егер жазу-сызу адамзат өр­кениетін шырқау биіктікке көтер­гендігін мойындасақ, қазақ қауы­мының бүгінгі ме­кен-жайы әлі оқылмай жатқан тарихи қа­зына екендігі күмәнсіз. Осыдан кейінгі бү­гінгі Қазақ Елін неге Мәңгі Ел демеске?! Мұ­ның басқаға емес, алдымен өзіміз айта білуі­міз қажет.

Бірақ біздің айыбымыз күні бүгінге дейін санамызды жайлап алған құлдық пси­хологиядан құтылуға ұмтылмайтын­ды­ғы­мыз ғана. Әйтпесе Ресей тәрізді феде­ра­тив­ті мемлекет басшысы Путиннің «Қазақ­тарда бұрын мемлекет болмады», – дегенде, осы отырған ағайындар арасынан олай емес деп дауыс көтергендердің кездеспеуі қалай? Иван Грозныйды орыс патшасы деп жариялау мерзімінің өзі қазақ хандығынан он жылдан кейін ғана болды емес пе?!

Дегенмен, бүгінгі қандас ғалымдар ара­сы­нан санамызға сәуле түсіретін жайттар жоқ емес. Мысал үшін КГБ қудалауында жү­ріп 40-50 жылдай байырғы жерімізді ме­кен­деген ұлтымыздың – 40 ғасырдан әрі ке­те­тін ғұмырлық кезеңін дәлелдеп шыққан ға­лым Оразақ Смағұловтың зерттеуін бәрі­міздің білмеуіміз де ғажап емес. Бұл тұжы­рым соңғы кезде АҚШ ғалымдарының тек­тік теориясындағы алғаш Африкада пай­да болған адамзаттың кейпі – бүгінгі Азия­ны мекендеген халықта, яғни қазіргі Қа­зақ даласындағы тегіміздің 60% дең­гейін­де сақталып қалуы Смағұлов зерттеуі­нің растығын дәлелдей түседі.

Өткен жиырмасыншы ғасырымыздың ба­сында есімі мен шығармалары әлем оқыр­мандарына белгілі Жюль Верннің (дұ­рысы Julies Verne) ғылыми-саяхаттық, ғы­лыми-географиялық деп жазған романдарын орыс тіліне аударғанда ағылшынның  «Shience Fiktion» – «Ғылыми болашақтық» тер­минін гректің «фантазия» сөзіне тұспал­дап жі­берілгені белгілі. Сөйтіп, бұл термин Кеңес Одағы аясында бізде кең тарап кетті де.

Несі бар, әдебиетіміздің жанрлары проза, роман, поэзия (поэма) деп те, драма деп те топтастырып жүрміз ғой. Осы отыр­ған­дар­дың аты-жөнін құжаттағанда мағын­а­сыз­дыққа бойымыз үйреніп алғаны сондай, оған мән беріп жатпаймыз. Оған мысал 10-15 жылдың ауқымында «Кеңестік көшпен­ді­лер» сериясында 12 фантастика­лық роман берген жазушы Сақиев екендігінен жаңы­лыспаймыз. Бірақ қазақта «Сақи» де­ген сөз жоқ қой! Мағынасыз атаудың біл­дей қаламгердің қазақи есімін бермей тұр­ғанына Жүніс әріптесіміз соңғы шығарма­сын­да Сақұлы деп өз тегін «ев» пен «ов» жұр­нақтарынан аластай келіп, фантастика­ны «болашақтық» деп өзгертейік деген ұсы­нысынан оның жанайқайын түсінуге бо­лады.

Сан-салалы әдебиетіміздің алғашқы қа­ра қосының қадасын қаққан А.Ма­ша­нидің бірде жаңа замандағы қазақи фан­тас­тиканың бастауын – Ұлы бабамыздың қан­жығасына байлағаны бар-ды. Дәлірек айтсам, Әл-Фараби бабамыз сол кездегі Испаниядағы Кордова қаласын астана еткен екінші Халифаттағы әрі ғалым, әрі ақын шәкірті әл-Туфилге «Мың бір түн» ке­­ме­сінен белгісіз аралда қалып қойған жан­­ның жанкешті ғұмырлық сюжетін ұсын­ғандығын айтқан еді. Бұл кітап «Яқия» деп аталған фантастикалық романға айналып, орта ғасырлардағы Батыс Еуропа ел­дері тіліне «Мәңгі жасайтын Яқия» деген ат­пен аударылады. Бірақ бұл сюжет Даниел Дефоның «Робинзон Крузо» кітабына ауысып, тек кейіпкер әйелдің исламның қа­сиет­ті күні Жұма деп айтылуымен ізін суыт­қандығын да білеміз. Сен осыны зерт­те деген Ақжан абыздың үнтас­па­сын­дағы сұхбаты 2007 жылы шыққан «Ақжан Ма­шани» эссе романыма кірген-ді.

Құрметті әріптестер, сөзіміздің басында ескерткендей, айтпағымыз бүгінгі жазу­шы­лар қауымының бір пайызына же­тпей­тін фантастар санына қарай шығармашылық деңгейінің төмендеп кеткендігі еді ғой. Бүй­те берсек енді 20-30 жылда әлемдік фан­тас­тика жанрынан алатын орнымыз беті­мізге шіркеу бола ма деп те қауіптенемін. Бұ­ның басты себебі, осынау Тәуел­сізді­гі­міздің 25 жылдық дәуірінде жас­өс­пі­рім­дер­дің ғы­лыми ой-өрісін тәрбиелеу мүлдем жа­ды­мыз­дан шығып кеткендей. Мұның дәлелі – жас­тарға арналған бірде-бір мез­гілдік ғы­лы­ми-көпшілік басылымның болмауы. Осындай ұрпақ тәрбиенің заманауи талабы­на қоғамдық пікірге мұрындық болатын жазушылар қауымының сырт қа­луы қалай? Рас, өткен жылдардың бірінде ҚР Үкіметі мен Білім және ғылым министр­лігіне ар­нал­ған пікір де ұсынған едік. Одан әлі хабарсызбыз.

Егер кешегі коммунистік қоғамда Қ.Сәт­баев сынды ғалымның «орысша шы­ға­тын ғылыми-көпшілік басылымдар сияқ­ты қазақ тілінде неге журнал шығар­масқа», – деген пікірі қамшы болды ма, 1960 жылы «Білім және еңбек» (кейін «Зерде» аталған) журналының алғашқы жыл­дар­дағы таралымы 40 мыңға жетіп, оқыр­манның игі­лі­гі­не айналғандығын ескерсек, мәселенің кө­кейкестілігіне шүбәланбас едік. Бүгінде жа­сы 80-ді алқымдап қалған қазақ фан­тас­тары­ның қатары сол кезеңде бой көтергені бел­гілі. Қазір олардың біразы түйе қарауға кет­ті. Бірақ қатарымыз соңғы 25 жылдың  ау­қымында өсе қойған жоқ. Осы ретте Ел­басымыздың келесі жылдан бастап  жастарға кәсіби-техникалық  білім беруді  қолға алуды қарастыруын ескерсек, бү­гінгі жас буын­ның ғылыми ой-өрісін өр­кендету де күн тәртібіне шығатыны күмән­сіз.