Өтеген ОРАЛБАЙҰЛЫ

Мемлекет­тік сыйлықтың лауреаты

Алтын орда

Осы жерде дәуірлердің тынысы,
Осы жерде замандардың ұлы ісі,
Осы жерде Ұлыстардың Ұлысы,
Осы жерде тарихтың дұрысы,
Осы жерде қарулардың құрышы,
Осы жерде Би Барыстың бесігі,
Осы жерде Махамбет­тің қылышы.

Берке келіп жайнамазын ашқанда,
Грозный мерез болып сасқанда,
Бояр біткен бас сауғалап қашқанда,
Алты қазың азалы әнге басқанда,
Атырауым ащы толқын шашқанда,
Сыпыра, Шәлгез,
Қазтуғанның жырлары
Ұран болып ұмтылыпты аспанға.

Күннің өзі күреңітіп күйген жер,
Қыз Құртқаны Қобыланды
кеп сүйген жер,
Ақжүністер бұрымдарын түйген жер,
Аруаналар атакүлдік үйген жер,
Асан қайғы басын жерге иген жер,
Шахид кешіп шах Мамайдың алдында
Доспамбет­тің жауырыны тиген жер.

Сыр айтады Жайық бойы нар қамыс,
Мұң айтады оның өзі алданыш.
Шындық деген – кей заманда жан бағыс,
Үзеңгіде үзілген ғой ар-намыс,
Үркек керуен үркіт сайын тоқтағыш,
Күлік дала күңіренгенде майданда,
Күреңімен атой салған Тоқтамыс.

Дәуір көші айырылып дертеден,
Жебе тиген жез дулыға желкеден.
Есті сөз де ерге қонған ертеден,
Ереуілге ерін салған серт өлең,
Жеті ғасыр жетім болған өлкеден,
Жүз мың қолмен ат ойнатып Тоқтамыс,
Менменсіген Мәскеуіңді өртеген.

Ата ғасыр аты белден озғанда,
Ауыздығын ақиқатқа созғанда,
Ар-ұжданы қанға бөгіп қозғанда,
Естір құлақ, көрер және көз барда,
Ке­йінгіге жете-тұғын сөз барда,
Еділ суын етігімен кешкен-дүр,
Едігенің ерлігіне сөз бар ма?

Ат үстінде хан өткізді өмірін,
Ат артында ханым тапты көңілін,
Малта болды таңдайдағы жемірің,
Қалқа болды иықтағы сенімің,
Сенім болды сергелдеңде серігің,
Бір-бірімен майдандасып өткен жер,
Ер Едіге, Тоқтамыс пен Темірің.

Алтын Ордам, асыл Ордам,
шаңырағым,
Еділ, Жайық екі су ғой жан-жағың,
Адырнаның жебесі боп самғадың,
Ақ найзаның ұшы болып парладың,
Ат үстінде жаяуға көз салмадың,
Хан табанын сүйген кез­де кінәздер
Қыран болып қиқулады арманың.

Алтын Ордам, асыл Ордам, арайлым,
Тарихың бар теңіз сынды мол айдын,
Талдағанда таусылмастай молайдым,
Хазар судың айдынындай зорайдым,
Көңіліме жаққан менің қолайлым,
Бір өзіңнен шыққан сансыз
жол жатыр,
Иір-қиыр іздеріндей Ноғайдың.

Ұлық Ұлыс, ұлық далам, ұлы жер,
Ұлан тарих, ұлан асу, ұлы бел,
Ұзан аңыз сағым болып жүгірер,
Ұлағатын ұрпағына сіңірер,
Ұры пиғыл ниетінен түңілер,
Алтын Орда – баба баян, барың сол
Алтыныңды қадірлей біл, тірілер.

Болған бәрі осы жерде, болған дүр,
Бағзы заман ақын ұлға болған жыр,
Жұпар шашты баяғыда солған гүл.
Жетім сүрлеу болды қазір жол даңғыл,
Орман болды орайы кеп жарған бүр,
Сарайшықтың саздан соққан қамалы
Азат­тықта алаш жұртын толғандыр.
Сарайшықта сарсаң болған ақырғы үн,
Сөйле, заман,
қамшы тастап шақырдым,
Мың жылдыққа бүгін енді жақынмын,
Аңыздарды ақиқатқа батырдым,
Парағына өлең жаздым ғапылдың,
Құм астында қапияда көмілген
Алтынымды қазып алып жатырмын.

Алтын Орда Ақ Орда боп өртеңде,
Атыраудан жел еседі желкенге,
Азат туым желбіреді өлкемде,
Айбат болып дауа берер дерт емге,
Ақиқат­тың шежіресін шертем де,
Ар-намыстың ақ байрағын көтеріп,
Ақ Жайығым барады ағып ертеңге!

* * *
Ай қараңғы,
Қызыл жұлдыз тозаңдап майдаланды,
Ақбоз, Көкбоз шідерін шешкен екен,
Есекқырған, есекжал қайда қалды?

Зымыстанда,
Құс жолында қанат­тар ұғысқанда,
Шашылған ұн секілді осы жолда,
Темірқазық тепсініп тыныстауда.

Сүмбіленің,
Сәулесі – сүтке тұнған гүлді реңім,
Жұлдыздардың ат­тарын атар едім,
Жаңылып мен шамасы, бүлдіремін.

Ғарыш алыс,
Көңілдің бәйгесінде жарысамыз,
Аспанда нем бар менің, әурешілік,
Жердің де жұмбағымен танысамыз.

Неге де­йін,
Жер деген бір айлапат кемеде­йін,
Желкені босамасын желге қашқан,
Жанымның шегесімен шегеле­йін.

Шапақпен шығысатын,
Сәуірдің бұлтыменен ұғысатын,
Шығыстың жұпарына қалам малған,
Жөнің бар батыс жақта тұрысатын.

Ай қараңғы,
Түнекте көре алмадым айналамды,
Гүлдердің қанат­тары көбелек боп,
«Желсіз түнде…» жетім боп сайда қалды.

Таң сібірлеп,
Жаутаңкөз жапыраққа талшын ілмек,
Алатауға асылды күн құлағы,
Өлеңім, сен де бүгін қалшы гүлдеп…

* * *
Құлагер – уақыт терлігі терге мелдеген,
Апшыған ащы шындыққа
әбден шөлдеген.
Айлапат жерде аңызақ соққан кезеңде,
Ақтанау болып ағызып өткен кермеден.

Құлагер – уақыт қиялай шапқан
көлденең,
Күдері керме, кісеге басын бермеген.
Кекілі өрме, жанары зерде, жалы шоқ,
Сауырын оның сарала жұлдыз
зерлеген.

Шығандап тартып, шарықтап қалқып,
шапқанда,
Аласа таулар андыздап қашқан
қапталда.

Тұяғы мөрдей, екпіні селдей шіркіннің,
Алдырмас тұяқ айлалап
құрған қақпанға.
Алтыда едім, жалқы да едім, жарыста,
Алғидың қыры әкеткен мені ғарышқа.
Тоқтамай шауып,
жоқтамай сол бір шағымды,
Шығандап кетіп
шалдығып қалғам алыста.
Кекілін тарап, құйылған терін көзіне,
Сүртетін едім салтанат күйін сезіне.
Балапан ердің бағасын тақым білетін,
Бақыт­ты шағым осы еді менің өзіме.

Алтыда едім, жалқы да едім, сол тұста,
Таралғым менің тартулы еді тартысқа.
Құйғытып шауып,
қиядан тауып жылдарды,
Ағызып жет­тім ағысы баяу алпысқа.

Құлагер – уақыт, көрдің бе
менің қамшымды,
Терлігім емес, төсегім
терге малшынды.
Аламан бәйге алапат күйге басқанда,
Іздеймін сол бір ізімде қалған
маусымды,
Жетпіске келіп,
жетелеп келем жылдарды,
Қиянда қалған естір ме жылдар
даусымды…

***
Алғашқы қар…
Мезгілдің мәңгілігін жалғастырар.
Жолбарыс жонын жапқан омбы қарда,
Абадан күшігіне қар бастырар.
Қансонар қасқыр ізін аңдастырар,
Бөлтірік – осы қыста алғашқылар.
Қоянның құлағында қорқақ өлең,
Бұтаның бір бұтағын жанбас қылар.

Күн көзі көңіл көзін салғастырар,
Жылт етсе, қарап тұрсаң қанбас құмар.
Суық торғай секілді сумаң ниет,
Арманның аңдатпасын алмас қылар.

Тау анау қар жамылып, малдас құрар,
Көк ат­ты көшкен бұлт­ты
жолдас қылар.
Ұлар салған ымырт­та ұзан әуен,
Тағасындай уақыт­тың таң бастырар.

Осылай болады екен алғашқылар,
Алғашқыға ешқашан қанбас құмар.
Ақ боп келіп қараға айналғанда,
Ардың соты ақыры қан бастырар.

Заман сөзін зымыстан заң бастырар,
Жақсылықты жамандық алжастырар.
Ерір ме екен елжіреп елім үшін,
Аяр аяз кеткенде алғашқы қар.

Алғашқы қар…
Өлең жазсам ғұмырға қанбас құмар,
Драмасы өмірдің жүріп жатыр,
Кім бар екен өлеңге алмастырар?..
* * *
(беймезгіл әуен)
Сөз сынады сезімнен,
Тас үгілер төзімнен.
Намыс жалқау көз ілген,
Не ұғасың көзімнен,
Үмітімді үркіт­ті,
Ұясынан безінген.

Жан торсығым – жалтағым,
Айыр борбай талтағым,
Мансабында менменім,
Дүмді көрсе қалтағым,
Тасқа тиген тілім бар,
Тарамыстай тартамын.

Жалпылдаған, жантығым,
Сата салар сарқыным,
Көкірегі – күбіртке,
Жезге айналған алтыным,
Бес тиындық бағасы,
Бедірейген парқының.

Күнде талай кезігем,
Көрме­йін деп безінем.
Су ағады сарылдап,
Сумаңдаған сөзінен.
Ұйқым содан бұзылды,
Ұйықтамай-ақ көз ілем.

Көкжиекте көңіл жүр,
Қара бірде көгілдір.
Өсек терсе өсетін,
Өгей бала – өмір бұл,
Тағдырында жұртымның
Тарақандар өріп жүр.
Бермейтіндер беріп жүр,
Келмейтіндер келіп жүр,
Өрмекшінің ұясын,
Өгей жандар керіп жүр…

* * *

Қасқыр
Кең дала,
Қарлы байтақ, қара сүргін,
Қара ойдың қоршауында аласұрдым.
Ұлыған көкіректі ыза теуіп,
Ұлардай таңдай қағып таң асырдым.

Қасқыр ой қотандағы қойға шапты,
Қорқыныш қалтыратып бойға шапты.
Қар борап, қабағымда қырау қатып,
Жөңкілген жетім пейіл ойға шапты.

Жамылып жыртық аспан,
жұлым айды,
Тұрғанда тісі темір, тірі қайғы.
Ашуы азуында жүрген арлан,
Бұл күнде қыңсылайды, ұлымайды.

Қасқырдың қанжығасы елден деген,
Жемтігі маңдай жарған желден деген.
Бұл күнде қасқырлар да бас біліпті,
Жегені ит сарыған жерден деген.

Пейілі пенделікпен ластанып,
Ит­тер жүр қасқырмын деп
тыраштанып.
Ит деген итаяқтың күзеті еді,
Тегі не, оның жөнін сұраспалық?

Байтақта басын бағып желеді екен,
Тағдыры не салса да көнеді екен.
Бөрінің Тәңірісі қайда кет­ті,
Қасқыр да ит болғысы келеді екен.

Барлығын баяғыша келтіріп көр,
Азуың аман тұрса желпініп көр.
Апыр-ай, мәрт мінезін қасқырлардың,
Бұл күнде қайталар ма бөлтіріктер?

Бұл ойдан іштің сызы қозып кет­ті,
Қасқырлар ұлымайды созып көкті.
Қасқырдан ит жасаған заман осы,
Ит­тің де итақайы озып кет­ті…

* * *
Жаздым қанатымды,
Жамылып қара түнді,
Жарқырақ күнді сүйіп,
Жайнатып абатымды,
Жапырақ тіл қатады:
Жайнатып жанатымды,

Жырын да тыңдатады,
Жарылқап тағатымды,
Жамалы жарқын жаздың,
Жетелеп сағатымды.

Жаз деген жазылғаным,
Жаныма сазың мәлім.
Жасырмай жайып салдым,
Жүректің саз-ырғағын.

Шіліңгір шілде деймін,
Шыдаймын, үндемеймін.
Шуағын біреулердің,
Шыным сол, күндемеймін.

Жаз өтер жалықтырмай,
Жасылы қанықтырғай.
Жердегі жаратылыс,
Жаһанға барып тұрғай.

Жаз өтер, күз де келер,
Жабырқар біздегі өнер.
Жеңілтек жапырақтар,
Жастығын іздеп өлер.

* * *
Жаз ұзатылды,
Жай тапқан қыз ақылды.
Жаураған жадау оймен,
Жазамыз біз ақылды.

* * *
Ым-жым ымырт, бурадай шөккен іңір,
Жусан бүрлеп, жымиып көктегі қыр.
Қайт­қан құстың қанаты –
ашылған хат.
Құстар қайтып келеді өтпелі жыр.

Өтпелі жыр келгені көңілге шат,
Жыл құстары аспанда, жеңіл жасақ.
Қарлығаштың қанаты өлең жазып,
Кең далаға береді өмір жасап.
Өтпелі жыр келгені қуандырар,
Өтпелі жыр ұғуға ұнамдылар.
Қуаныштың хабары ізсіз кеткен
Жоқты тауып, жаныңды жұбандырар.

Буыршын бұлт бүлкілдеп желіп кет­ті,
Соңғы сыз да сызданып өліп кет­ті.
Сынық айдың сәулесі суға түсіп,
Айдын көлдің бетінде еріп кет­ті.

Бас көтерді бәйшешек өртеңдегі,
Көкжиекті көк сағым көркемдеді.
Құлағына өмірдің дүбірі кеп,
Құлагердің құлыны шелтеңдеді.

Ешбір пенде бұл шақта күрсінбейді,
Толқын кешіп тағдырмен
жүрсін мейлі.
Бойжеткеннің жанары жарқ еткенде,
Бозбаланың жүрегі дүрсілдейді.

* * *
Ым-жым ымырт.
Тау, дала, теңіз тынық,
Көктем-көңіл – жарасқан егіз қылық.
Ынтымағын ымырт­тың жамылып ап,
Жыр жазамын ғұмырды негіз қылып.

Сөзім желдеп шығады күй басынан,
Сақа тіктім өлеңнің құймасынан.
Бозінгенін көңілдің жетелеуге,
Ұстаймын кеп өлеңнің бұйдасынан.

Маңғыстаудың таулары –
Қалбаға­й да, жалбаға­й,
Зіл қаратас салмағы-ай.
Отпан таудан от өрген,
Оғландының таулары-ай.

Тасы киік үріккен,
Бұлты үшкіру бүріккен.
Тасқа түскен таңбалар,
Тылсым хат­тар түріктен.

Тобылғысы түрленген,
Бұйрығыны бүрленген.
Ебелегі елшідей,
Сүт­тігені сүрленген.

Боз жусаны – жұпары,
Маңғыстаудың құт, ары.
Молда торғай мүлгиді,
Жайнамаз ғып бұтаны.

Көкшіл сағым көшкенде,
Желі белбеу шешкенде.
Қымыранды қыр мынау,
Ұмыта алмас еш пенде.

Ақша бұлт­ты жамылдым,
Маңдайымда лағыл күн.
Атакүлдік, мен сені,
Ата-анамдай сағындым.
Маң-маң бұлты сағыздай,

Таулары бар абыздай.
Әлқисасы даланың,
Әбіш айт­қан аңыздай.

Қырмызыдай қыр қандай,
Құбыла бет­те нұр қандай.
Құба дала үстінде,
Бекет атам тұрғандай.

Көктен түскен арнадай,
Молда ораған шалмадай.
Миллион жылды сөйлеткен,
Маңғыстаудың таулары-ай.

* * *
Алматыда таң да тұнжыр,
күн тұман,
Алатау тұр күле қарап ұртынан.
Бұлтың сөйлеп, тұман көйлек
кигенде,
Алматы да арал сынды сыртынан.

Жалба көйлек, дымқыл сөйлеп
төбелер,
Бірте-бірте тауға қарай жөнелер.
Жарқ етіп бір шуақ шыға келгенде,
Жан дүниең жаңғыруға бөленер.

Күн тұманда ойың жұмбақ, тіл күмән,
Сергелдеңге салып кетер сұр тұман.
Тұманды ойдың түремін деп түндігін,
Шаңырағыма шуақ болып ұмтылам.

Тұман түбі жұт деуші еді шалдарым,
Осы сөзден талай ойды аңдадым.
Аспан, сенде арзу арман бар шығар,
Бұл өмірдің білдіретін жалғанын.

Тұман басса тұнық ойдың төбесін,
Кімді қалай бұл қалай деп сөгесің?
Түртінектеп тіршіліктің көбесін,
Қуып келем жұмбақ ойдың елесін.

Тұман – жұмбақ, күмән – сырғақ,
көп елес,
Көп елесті қуа беру жөн емес.
Алатауым, аспаныңды көтерші,
Арзан бұлтқа алданатын мен емес.

Ай, сұр тұман, сұр тұман,
Айналып өт қазағымның жұртынан.
Бүгінімді бұлыңғыр ғып тұрсың-ау,
Ертеңіме өліп-өшіп ұмтылам.
Қолдарым бос,
бірақ ылғи бұлқынам…

* * *
Түн жылады,
Сыңсыды,
Түн дегенің – тіршіліктің тылсымы.
Құс қанаты секілденген күндерім,
Көз жасы боп көңілімнен ыршыды.

Отау ойға жел жықпайтын тіреу бер,
Қамшы сөзге қағып түсер білеу бер.
Айсыз түнде арман қусам тыншымай,
Түндей болып түнереді біреулер.

Мен де жалғыз.
Қасымдағы түн жалғыз,
Бір-бірімізден айырылмас арманбыз.
Түні бойы табылмайтын ой қуып,
Күні бойы кірпік ілмей қалғанбыз.

Түндей болып түнерем,
Тереземді қағады кеп бір өлең.
Түнің тыныш болса екен деп, туған ел,
Ақ қағаздан сәлем айтып жіберем.

Түн жағады түн қататын жігітке,
Қасаң ойым айналады түбітке.
Таңың сенің тыныш болып атсын деп,
Туған тілді маламын кеп үмітке.

Қазақ тілін кедей дейді кей өгей,
Қайран тілім теңізде­йін телегей.
Түндей ойды тіліп түсер семсердей,
Менің тілім самғап ұшқан жебедей,
Жаратқаным жақтап бізді жебегей…