ШЫҢҒЫСХАНТАНУ ХИКМЕТТЕРІ: ҰЛЫ ҚАҒАН ТЕГІ МОҢҒОЛ МА, ТҮРІК ПЕ – ҚАЙСЫСЫ ДҰРЫС?
Өткен ХХ ғасырдың жетпісінші жылдарының аяқ шені. Баспа комитетінде істеп жүрген кезім. Кабинетімде Моңғолия Халық Республикасы Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының ғалымы Базылхан Бұқатұлы отыр. Тұңғыш рет «Қазақша-моңғолша сөздігін» жасаған екен. Соның қолжазбасын шығарып беруді өтінді. Сөздік 1977 жылы Алматыда жарыққа шықты. Алғысын айта отырып, Базекең маған «Монголдың құпия шежіресі» атты кітап сыйлады. Аталған шежіренің «монголша үшінші рет басылуына сәйкес қазақша бірінші басылуының» нұсқасы (Өлгий, 1979).
Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
Кітапты жатпай-тұрмай оқып шыққанымда оның ХІІ ғасырдың аяғы, ХІІІ ғасырдың басындағы моңғол өмірін бейнелеген Бурятияның халық жазушысы Исай Калашниковтың «Жестокий век» – «Сұм заман» (1978) атты тарихи романына арқау болғанына көзім жетті.
Өз басым Шыңғысханды қандықол басқыншы санайтынмын. Егер ол моңғол емес, жалайыр болса, неге қазақ қалаларын қиратты, Отырарға бара қалсаң тау-тау күлтөбелерді көресің, деп жазғаным есімде.
Алайда, тірі жан болған соң, уақыт үніне құлақ түрмей жүре алмайсың. Соның әсері болар, Исай Калашниковтың «Жестокий век» – «Сұм заман» романының кейбір көркемдік шешімдерін басқаша бағалай бастадым. «Сұм заман» ұғымы Шыңғысхан басқыншылығының сипаттамасы емес, мағынасы мүлде өзгеше болып шықты. Романның бір геройы:
«Заман жаман, о тоба, заман сұм. Қарапайым адамды ұры-қары тонаушылардан да, жат жерлік тайпалардан да қорғап қалар ешкім жоқ. Ол-ол ма, өзі өзінікін тонайды», – дейді.
Кейін Шыңғысхан аталған Темүжін, үздік ақыл-парасатының, әділеттілігінің, қайтпас қайсарлығының арқасында алыс-жұлыстан титықтаған ұлысын тұтас, тату бір ұлыс қылып біріктіреді.
Тарихи шындық, былай қарағанда мызғымас ақиқат сияқты көрінгенімен, ол да кейде уақыт сәйгүлігінінің шаңына ілесе алмай қалады екен. «Монголдың құпия шежіресі» сондай мызғымастың бірі тәрізді еді. Енді міне, оның да іргесі сөгіле бастады. Шыңғысханның ұлты жайлы деректерге дейін. Бұқаралық ақпарат құралдарында «Шыңғысханның тегі» туралы айтыс әлсін-әлі бұрқ ете қалады. Бір «Жұлдыз» журналының өзінде монғол қаламгері Банзайн Хурэлтоогоның «Шыңғысханның «Алтын әуен» құпиясы» немесе жазушы Мұхтар Мағауиннің Шыңғысхан тегін өзгеше сипаттайтын романы жарияланды.
Жуырда «Жұлдыз» журналында жарияланған монғол жазушысы Жагдалин Лхагваның «Өмірдің өзі шығарма» атты эсселер шоғыры жарияланды. Сонда ойландырмай қоймайтын бір эпизод бар.
Бір күні Мұстай Кәрім сұрақ қойыпты:
« – Сендер осы Шыңғысхандарың туралы неге жазбайсыңдар?
– Жазған қаламгерлердің бәрі өле береді. Калашников, Есенберлин, Чивилихин, Абашидзе, Ян…бәрі жоқ қой бүгінде, – деп едім, Мұстай Кәрім маған көз аларта қарады да, ауыр күрсініп:
– Негізі, жазбай жүріп өлгенше, жазып барып о дүниелік болғанға не жетсін!- деді.
Айтарға уәж таппаған мен терең дем алып, төмен қарадым».
Шынында да, ол неге күмілжиді? Мұнда не гәп бар?
Бұл мақаланы жазуымдағы себеп, Шыңғысхан туралы айтыс-тартыстың анық-танығын білмек талабынан туындайды. Мендей Шыңғысхантану мәселесінде кімге сенерін білмей жүргендер бүгіндер аз емес шығар. Оның бер жағында жуықта Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау кезінде халқымыздың арғы тарихын білмекке тілек, ынта-ынтызардың елімізде еселеп артқаны да жасырын емес. Күн тәртібіне оқыс қойылып отырған заманауи мәселе.
Ресей Шыңғысханды Гитлер, Наполеондармен бір қатарға қояды. Бұрын етене тарихымызды зерттеп бағалауда Ресейге жалтақтайтын қазақ, біз, енді мына Тәуелсіздік дәуірінде бұл мәселеге қалайша қарауға тиістіміз?
Кемеңгер ұлттық ақынымыз Мағжан Жұмабаев «Түркістан» атты ұзақ өлеңінде Шыңғысханды Түран даласының батыры санаған.
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?
Түрікте адамзатта ел жеткен бе?
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?
Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,
Данышпан, тұңғиық ой, болат жігер.
Шыңғыстай арыстанның құр аты да
Адамның жүрегіне жігер берер.
Шыңғысхан, Шағатай, Үкітай, Жошы, Төле –
Атаға тартып туған бәрі бөрі.
Шыңғыстың қол бастаған екі көзі:
Жолбарыс, Сұпытай мен көкжал Жебе».
Тұран – түрік елі, жерінің атауы. Батысында Каспий жағалауы, Мұғаджар және оңтүстігінде Орал, солтүстігінде Сарыарқамен, шығысында Тянь-Шань және Памир-Алай етегімен қоршалған.
Максим Горький орыс символизмінің көсемі Валерий Брюсовтың жазушылық әмбебаптығын ескере отырып, «Россияда бұдан мәдениетті ақын жоқ» деп бағаласа, сол Брюсов ұйымдастырған Мәскеу Жоғары көркем әдебиет институтында оқыған Мағжан Жұмабаев қазақтың ең мәдениетті ақыны болатын. Бұған дейін Медресе Ғалияда оқыған, төрт жылдық Сібір мұғалімдер семинариясын алтын медальмен бітірген Мағжан білгір оқымысты да еді.
Бұл мақаланы жазуға себепші болған, бұдан жеті-сегіз жыл бұрын Қытайдан атамекенге оралған, жоғары білімді, Қытай университетінде оқып, қытай елі жазуы мен тілін жетік меңгерген зерттеуші Тілеуберді Әбенайұлы Тыныбайын жаңағы Мағжан шумақтарының шындығын, Шыңғысхан – Тұран перзенті екенін ғылыми жолмен дәлелдейді. «Шыңғысханның атамекені мен ататегі және тілі мен діні (төрт дәлел)» кітабында (2014) Шыңғысханның өзі, ата-бабалары қазақ даласында туып өмір сүрген деген қорытындыға келеді. Кітаптың «Алғы сөзінде» Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының президенті, академик Мұрат Жұрынов, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қойшығара Салғараұлы, жазушы, өлкетанушы Бексұлтан Нұржеке-ұлы Тілеуберді Тыныбайынның «зерттеу жұмыстарын Шыңғыстанудағы әрі жаңа, әрі дұрыс бағыт» деп бағалайды.
Тілеуберді Тыныбайынның «Құпия шежіренің құпиясы» (Факсимиле нұсқа, 2013) деген және бір еңбегі «Монғолдың құпия шежіресі» аталымының дұрыс қойылмағанын, тарихи шындыққа жанаспайтындығын дәлелдейді. Кітаптың «Жалпы түсініктеме» атты аңғартпасында автор «Монғолдың құпия шежіресін» «ақиқи түпнұсқаға сәйкесті түрде «Шыңғыс-Қағанның қузауыры…» деп аударғанын, яғни кітаптың әсілі атымен атағанын, «моңғолдың..» деген «бөтен жапсырманы» түсіріп тастағанын арнайы ескертеді.
Қузау – қуза етістігінің қимыл атауы. Ауыспалы түрде – мәселе көтеру, қозғау салу деген сөз. Автордың пікірінше, қағандардың тегін қузайтын өмірбаяндық шығарманың жанрлық аты «қузауыр» болғаны жалғауына дейін (шымшуыр деген сияқты) түрік тілінің табиғатына сай сұранып тұрған сөз. «Шыңғыс-Қағанның қузауыры» кітабының тақырыпшасы (подзаголовок) «Шыңғыс-Қағанның түп-тұқияны» деп аталады. Кітаптың мазмұнын, не мәселеде әңгіме қозғайтынын анықтай түсу үшін.
Шыңғыс-Қағанның түп-тұқиянын, өмірбаянын егжей-тегжейлі баяндайтын бұл жарияланым – кітаптың қолжазба түрінен. Негізгі он және қосымша екі орамдардан (сверток) тұрады. Автор талдауына кірісер алдында әр бөлім сайын сол орамдардың иероглиф мәтінінің факсимилесін, фотокөшірмесін жариялап отырады.
Шыңғысханның өмірбаяны туралы жаңа қағиданың дұрыс-бұрыстығына көз жеткізу үшін алдымен ұлы қағанның туған жері, ата тегін «Монғолдың құпия шежіресі» мен «Шыңғыс-Қағанның қузауыры» мәтіндерінің Тыныбайын кітабында қалай салыстырылғанын анықтап алуымыз керек.
Автордың «Құпия шежіренің» құпиясы» еңбегін жазудағы алдына қойған мақсаты Шыңғысхан – монғол» деген лақапты, жалған түсінікті жойып, тарихи шындықты қалпына келтіру болса, бұл мақсатына ол «Монғолдың құпия шежіресі» мен «Шыңғыс-Қағанның қузауырының» бастапқы абзацтарын салыстыра талдаудың өзінде-ақ біршама қол жеткізіп үлгерген.
«Монголдың құпия шежіресінің» бірінші бөлімінің ілкі абзацы былайша келеді:
«1. Чингис, (Шыңғыс) қағанның тегі: тәңірі бақытты етіп жаратқан Бөртэ-чино зайыбы Гуа-Маралмен бірге талай теңіз-дарияны кешіп келіп, Онон өзені бас алған Бурхан-халдун тауын тұрақ еткен кезде Батпагаан деген бір ұл туады».
Осы мәтінді қытайша түпнұсқамен салыстыруын автор екі түрлі тәсілмен жүзеге асырған. Біріншісін «1-үзіктің тіке аудармасы» деп атаған. Мазмұны төмендегіше.
«Көк-Тәңірдің әмірімен Бөрте-шайна мен жұбайы Қуа-Марал (Құба Марал), Теңіз атты судан өтіп шығып Өнен (Іле) деген өзен бастау алатын Бұрқан атты тауға мекен етті. Сол арада бір перзент сүйді, оның атын Баташ-Қан қойды».
Қытай нұсқасынан аударылды дейтін «Монголдың құпия шежіресінің», яки моңғолша баламаның дәлме-дәл тәржімаланбағаны жоғарыдағы жолдардың өзінен-ақ бірден көзге түседі. Қытайлық түпнұсқада «Чингис (Шыңғыс) хағанның тегі» деген сөздер атымен жоқ. Сілтемеде «Гуа» – монғолша құрметтілікті білдіретін сөз деп ескертілген. («Әдемі» деген мағынасы да бар). Қытайша түпнұсқадан оны да кездестірмейміз. Мұның үстіне монғолша баламада таудың атын, сол мекенде туған перзенттің есімін монғол тілі стилистикасына бейімдеуге тырысқандық байқалады. Алайда, ондай әрекеттен пәлендей нәтиже шықпаған. Мұның өзі түсінікті де. Бөрі ата мен Бұғы ана – қазақ пен қырғыздың кие тұтқан жануарлары ғой. Бұрмалауға көнбеген…
Сөйтіп, автор еңбегінің бастапқы абзацында-ақ «Монгол құпия шежіресінің», бейнелеп айтқанда, қоясын ашады. Мұнымен де қанағаттанбай, түрлі әдеби көз, мағлұматтарды пайдалана отырып, әшкересін «1-үзіктің талдамасында» тиянақтай түседі. Толықтырылған, жетілдірілген сол нұсқа «1-үзіктің тура аудармасы» деп аталады. «Құпия шежіренің құпиясы» кітабында бұл тәсіл әрбір «орам» талданған сайын үнемі қайталанып отырады. «1-үзіктің тура аудармасы» төмендегіше түзілген:
«Күллі тұрақ КӨК ТӘҢІР аясында болмақ.
Жайықты төлі Бөрте-Шайна әзім еді де, жұбайы Құба-Марал (Қуа-Марал) Теңіз (Касбий) тумасы болатын. Олар Өнен-Мұранның (Іле өзенінің) бастау алатын жеріндегі Бұрқан-Қалдан атты тауға келіп орда тікті. Сол арада Баташ-Қан деген перзент сүйді».
Автордың пікірінше, түпнұсқаның ең дұрыс та толық ғылыми тәржімасы осы мәтін. Соңыра «Монголдың құпия шежіресінің» орнын басатын «Шыңғысханның ата тегі» атты жеке кітап басылып шықса, оның ілкі жолдары осы абзацтан басталары сөзсіз.
«Тіке аудармамен» салыстырғанда «тура аудармадағы» жаңалық – «Жайықты төлі» сөзі. Қытайшасы – «Жа-йа—а/к/-ту то-ле-кі-шән» (001-э). (1-бет, 3 су). Жаяқту төлекшан – Жайықтың төлі, Жайықтың тумасы деген сөз. «Демек, – деп қорытады автор, – Бөрте-Шайна Жайық бойындағы Түрік арыстарынан шыққан тұлға. Немесе Алшын, қытайшасы иероглиф бойынша А-шы-на әулетінен шыққан ұлы қаған». Алшын түрік уақыт өте Алаш түрікке айналған.
Бөрте-Шайна – Жайық бойы арыстарынан. Ал Қуа-Марал (Құба-Марал) Каспий төңірегі арыстарынан. «Екеуі одақ болып, – Бұқан-Қалдан өлкесінде Ұлы қағанат құрған».
Ата тегі тұрандық болғанда, Шыңғысханның өзі Тұранның қай жерінде туған? Түйіні күрделі, күні бүгінге дейін айтыс-тартыс туғызып келе жатқан мәселе.
«Сол кезде, – делінген «Монғолдың құпия шежіресінде», – Есукей батыр татардың Тэмүжин-үгэ, Хорибуха деген адамдарын ұстап әкелгенде екі қабат Өлүн-үжиннен Ононның Дэлүүн болдог деген жерінде Чингис хаган туады».
Енді Тыныбайын кітабындағы бұл мәтінді «Шыңғыс-Қаған қузауырының» сол тұсындағы мәтінмен салыстырып көрелік. Тіке аудармасы (59-үзік) төмендегіше.
«Татармен қырқыстың бір кезінде Есукей-Багадур Темежан-өге, Құр-Бұқаларды тұтқындады. Дәл сол шақта Есукей-Багадурдың жұбайы Керімнің де ай-күні жеткен еді. Өнен бойындағы Теліген-Бөлтақ туының қапталында Шыңғыс-Қағанға босанды. Қаған оң қолына асықтай қан шеңгелдеп туды. Темежан-өге тұтқындалған қарсаңда туғандықтан, оған Темежан деп ат қойды».
Бұл үзіндінің жоғарыда келтірілген монғол шежіресі үзіндісінен елеулі айырмашылығы бірден байқалады. Шыңғысханның аты монғол шежіресінде Тэмүжин деп бұрмаланған. Аталған есімнің түбірі «Тэм» емес, «Тем». Темір деген түрік сөзінің түбірі. Қытайша түпнұсқадағысы да аздап нақтылауды қажет етеді. Онда – «Темужын» делінген. Автор қытайшаны қазақ стилистикасының заңдылықтарына сәйкестендіріп, Темежән деп алған. «Жын» жалғауы қытайшада мүмкін орынды да болар, бірақ қазақ тілінде оғаштау естіледі. Ана тілімізде «жын» сөзі ауыстырма, метафора тәсілінде болмаса, жалпы адам баласына қаратып айтылмайды ғой…
Сонсоң, Шыңғысханның туған шешесінің есімі де салыстырылып отырған мәтіндерде екі бөлек аталған. Монғол шежіресінде – Өлүн-үжин, «Қузауырда» – Керім. Қытайшасы – «Кіылұн». Тіліңді бұрап әрең айтылатын бұл сөздің қазақша баламасы – Керім. Керемет әдемі деген мағынадағы әйел адамға жарасымды есім.
«Монголдың құпия шежіресімен» қытайша нұсқаны салыстырудағы ең күрделісі, біздіңше, «Онон» өзеніне байланысты мәселе. Қытайшасы – Өнен.
59-үзіктің тіке аудармасында да Өнен деп аталынады:
«Татармен қырқыстың бір кезінде Есукей-Бағадұр Темежан-өге, Құр-Бұқа қатарлыларды жолға жүгінісуге шақырған болатын. Дәл сол шақта Керім-Көзеннің де ай-күні жеткен еді. Осынау әз ана Өнен (Іле) бойындағы Теліген-Бөлтақ тауының қапталында Шыңғыс-Қағанға босанды…».
Жақшаға алынған Іле сөзі автор Тыныбайынның өз тарапынан қосқаны. Жайдан жай емес. Автор «Шыңғысханның ата мекені мен ата тегі және тілі мен діні (төрт тәсіл)» атты кітабында, басқа да еңбектерінде Онон, Өнен өзені Іле дарияның екінші аты болғанын дәлелдейді.
Онон, Орхон өзендері Монғолияның Қиыр Шығысында. Бірақ автордың пікірінше, бұларды біраз шыңғыстанушылар секілді Жоңғардағы аттас өзендермен шатыстыруға болмайды.
Мұндағы қиындық, «Онон», «Өнен» атауларының Тұранның бізге белгілі жағрафиялық карталарында көрсетілмейтіндігі. Махмуд Қашқаридың «Дөңгелек» картасынан да таппайсың.
Автордың Өненді Іле дариясының бұрынғы аты дейтіні – екеуінің бойындағы жер аттарының бір-бірінен айнымайтындығы себепті. «Шыңғыс-Қағанның құзауырында» және «Жәмих ат-тауарихта» (Рашид ад-дин) «Өнен бойында Құлжа, Нарат, Шаты, Бұрқан, Түрген, Шарын (Шарғын), Қарқара, Қапшағай қатарлы жерлер орналасқаны айтылған. Ал осы аттас жер-сулар «тек Іле дәриясының бойында ғана бар, олардың аттары бүгінге дейін сақталып келеді». Бұл – бір.
Екінші – ХІІІ ғасырдағы француз саяхатшысы Уилиям Рубруктың жолжазбасына сүйене отырып, Тілеуберді Тыныбайын Өнен Жоңғар Алатауының оңтүстік қапталындағы аймақ, ал Орған солтүстік қапталындағы аймақ деп анықтайды.
«Қузауырда» осы өлкеге қатысты Жете, Ілеті топонимдері қолданылған. Жетісу жері тарихта Жете деп аталған. Ал Ілеті– Іле өзені ағатын жер деген сөз. Алмасы көп Алматы деген сияқты.
Тіке аудармада Шыңғысхан Өнен өзенінің бойындағы Теліген-Бөлтақ қапталында дүниеге келгені айтылған. «Құпия шежіренің» құпиясы» кітабының 108-бетінде «Теліген-Болтақ» тауының атының түрік мағыналы екендігі дәлелденеді. Бірінші бөлегі – Теліген – тел өскен, ал екінші бөлегі — Бөлтақ – бөлек тау, дара тау дегенді білдіріп тұр дейді. Яғни Теліген-Бұлтақтың мәнісі – Қос тау деген сөз.
Жетісудың және бір аты – Моғолстан. Карпинидің де, Рубруктың да сапарлары осы Моғолстанмен, яки Жетісу жерімен шектелген. Олар Жетісудан Кентіге (Хэнтэйге) баратын жолдағы Ертіс өзенінен өтпеген, Алтай тауын да көрмеген. Жетісуда ерте кездері Тұла, Селеңгі өзендері де болған. Сол сияқты, М.Қашқари деректері бойынша Қара-Қорым – бүгінгі Жоңғар Алатауы… Шыңғысхан астана тұтқан Қара-Қорым, Үкітай қаған салдырған Қара-Қорым , яғни Орда-Балық, Күйік хан тұрғызған Еміл қаласы – бәрі осы Жетісуда.
Автор «Монгол құпия шежіресінде» қытайша түпнұсқаға сай келмейтін тұстарын ұдайы әшкерелеп отырады. Айталық, Есукей құдаларынан қайтып келе жатқанда Шежердегі (Сары-Қыр) татар жиылысының үстінен шығады. Осындағы жақшаға алынған «Сары-қыр», қытайшасы – Сы-ла/ар/-Кі-ы-ле/р/ атауы аударылмай қалған. Ол шағын жер пұшпағы емес, кәдуілгі көсіліп жатқан Сарыарқа.
«Монголдың құпия шежіресінде «туысқан тайчуудтер жесір Өэл-үжинді қаршадай балаларымен жұртқа тастап» көшіп кетеді.
Қытайша нұсқада – ол туысқан мүлде басқаша, Тәйжігіт деп аталған. Тәйжігіт – Жалайырдың Қайдау ханнан таралатын ұрпағы. Кейіндер Әмбегей хан тұсындағы тақ тартысы салдарынан бұл ұрпақ Тәйжігіт және Төре боп екіге жарылған. Шыңғыстың әкесі Есукей – Төре бұтағынан.
Шыңғысханнан тарайтын қазақ руы ежелден төре тұқымы аталып келе жатқаны мәлім. Бұдан 550 жыл бұрын ғана емес, одан да әргі уақыттарда Қазақ елін басқарғандар сол төрелер. Ол жайлы талай тарихи романдар жазылған. Кезінде өздерін ақсүйек санайтын төрелер қара қазақпен қыз алысып, қыз беріспеген. Бұл жайында қазақ әдебиетінде, Ғабит Мүсіреповтің «Этнографиялық әңгіме», Қалмұқан Исабаевтың «Шоң би» роман-трилогиясынан, басқа да көркем шығармалардан оқуға болады.
Айтылғаннан туатын қорытынды сол, Тәйжігіт пен Төре Жалайыр жамағаттары, ал Жалайыр өз кезегінде қазақ халқын құрайтын ең ірі он рудың бірі болып табылады. Демек, Шыңғысханның арғы атасы – түрік, бергісі – қазақ…
105-үзіктің тіке аудармасында Шыңғысханның жалайыр руынан екендігіне автор тағы бір қосымша дәлел келтіреді. Рашид ад-диннің «Жамиғат-ат-тауарих» кітабында Жамаға (Жамұхан) жалайырдан делінген. Шыңғысхан інісі Белгітайды сол Жамаға жіберіп, оған қатын-баламды Меркіт олжалап кетті деп сәлем айтады. «Біз бір атаның баласы едік қой. Мына кекті қайтсең де қайтарыс», – деп өтінеді. Бір атаның баласы едік қой дегені – бір жалайырдың баласымыз дегені. Яғни ұлы қаған тумысы жалайырдан екенін өз аузымен айтқан дейді.
«Шыңғыс-Қаған әрқашан Жошыға ерек мән беріп, үмітпен қараған… «Баламның тұңғышы Жошы еді» деп әспеттеп, дербес «Төре-Түменнің» қолбасы болсын деп» жарлық шығарады… «Төре-Түмен» сол ұлыстың орда жасағы еді». Төре руы ата тегі Жалайырдың «Ш» – (тарақ) таңбасын күні бүгінге дейін иелеп келеді». Мұның бәрі аңыз емес, тарихи шындық (120-үзіктің талдамасы).
Қазақта «аға» ұғымы айрықша қадірлі. Жасы үлкендікті ғана білдірмейді. Басшы, ақылшы, жетекші мағынасында жиірек қолданылады. Елатасы демейміз. Елағасы дейміз. Соңғысы Елбасы ұғымымен пара-пар.
Қазақтың данасы,
Жасы үлкен ағасы.
Абай.
Рулы елге жарасқан
Үлгі айтатын ағасы.
Сәкен Сейфуллин.
«Шыңғыс Құбылайға да былай деді: қанша қайсар болса да, сенің алдыңда тізе бүкпес жан жоқ. Сені мен Желбе, Жебе, Сүбітей төртеуің нағыз сырттансыңдар. Сендер жүрген жерде қаратас қақ айрылып, қарадария қақ буылады. Сондықтан да, қанмайданда төртеуіңді маңдайға салушы едім…Енді жасақ істерінде Құбылай сен аға (басшы) боласың». Мұның бәрі Шыңғысханның түрік тілінде сөйлегеніне бұлжымас айғақ дейді.
Қазақ хандығына жер бөліп берген Моғолстан Жетісу жерінде. Тыныбайын Моғол (Татар) деген сөздерді синоним, бір мағыналы сөз, бір ұлыс есептейді. «Татар-моңғол шапқыншылығы» деген байырғы атышулы аталым, Моғол-Татарды шатыстырудан барып туған ұғым. Бұл сөздің төркіні жөнінде басқа да пікірлер айтылуда.
«Түркітану» ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері Зәріпбай Оразбай Рашид-ад-диннің «Жамих-ат-тауарих» кітабын парсы тілінде оқып шығып, мұғүл сөзі мен моңғол сөзінің арасы жер мен көктей екендігіне, аталған басылымда «моңғол» сөзінің мүлде кездеспейтіндігіне көз жеткізгенін «Егемен Қазақстан» газетіне жазады. «Мұғыл» сөзінің негізі «мұң үл» болған, яғни «мұңлы бейшара» және «қарапайым, ақжарқын, ақкөңіл» деген мағынаны аңғартса керек. Мұғыл аталған түркілік тайпа мен өзге түркілердің арасында жанжал туып, нәтижеде тірі қалған екі әйел мен екі еркек, Нукуз және Қиян ну орманды құздардың шатқалына кіріп жан сауғалайды. Қияндар ержүрек, батыр болған. «Қиян» таудан төмен құлайтын ағыны қатты су. «Қият» – қиян сөзінің көпше түрі дейді. Шыңғыс хан балаларына жер бөліп бергенде өзіне қалдырған қара шаңырақты «Мұғүлстан» деп атаған…
Тыныбайын «Қузауырдың» 103-үзігіне сүйеніп, Шыңғысхан әулеті мұсылман болғанын дәлелдейді. Оның да қисыны жоқ емес. Шыңғысхан меркіттер салған қырғыннан аман қалғаны үшін Бұрқан-Қалдан тауына үнемі мал айдап тұрған. «Солай деп, күнге бет түзеп, белбеуін мойнына салып, бөркін қолына алып, көкірегін аптап тоғыз қайтара бас ұрды». Сосын ақ (қымыз) шашып ырым жасады». Құрбандыққа мал айту исі мұсылманға сіңісті әдет.
Мұсылмандықтың және бір белгісі – Алаша хан (Шыңғысхан) және Жошы хан күмбездері (Монғолдарда зират кезікпейді, өлген кісісінің денесін далаға тастап ит-құсқа жем етіп кете беретін болған). Шыңғысхан «1227 жылдың шілде я тамыз айында Құдайдың құзырына аттанды. Ұлы Қағанның әзез жаны көкке ұшқанмен, асыл тәні – Алаш даласында – Қазақ арасында мәңгі қалды. Өзі үнемі айтатын «тұла бойы тұңғышы» Жошы солтанның қасына – Ұлытауға қойылды».
«Қузауырдың» 123-үзігінің тіке аудармасында Темежанның Шыңғысхан аталуының тарихы баяндалады. «Алдан, Құран, Сәжібек бір қаншасы ақылдасып алып, Темежанға: сені Қаған сайлаймыз, – деді. Егер, сен Қаған болсаң қалың жауыңа алғыншы болар едік. Сұлу әйел, жақсы ат олжаласақ сендік болсын. Аңға шықсақ, олжамыздың алдын саған байлармыз. Жаугершілікте бұйрығыңнан бас тартсақ, бейбіт күнде ісіңді ластасақ қатын-бала, мал-мүлкімізден айырып, елсіз иенге жер аударып жібер. Осындай сертпен Темежанды Қаған көтерді. Шыңғыс-Қаған деген мәртебе берді».
«Монголдың құпия шежіресінде» Тэмүжинге: «Сені хан етейік» деген сөздерден басқасы аударылмаған. Оның орнына ондаған жол өлең қиыстырып шығарып, түпнұсқадан дөйдала алшақ кеткен.
Тағы бір көңіл аударатын нәрсе, Шыңғыс есімінің этимологиясына қатысты мәселе. Автор 123-үзіктің талдамасында бұл түрік сөзі, Құрыш-Құз-Бұйрық-Қаған есіміндегі «құрыш» – болаттың ең асыл түрі дейді.
Қытайшадан аударылған 250-үзіктің тіке аудармасындағы Алтынның билеушісін тізе бүктірген соң Шыңғысхан Сары-Қырға орда тікті деген мағлұматқа сүйене отырып, автор талдамасында бұл жер Сарыарқаның «Шыңғыстауын» еске түсіретінін айтады. Бұлжымас дәлел ретінде Мұхтар Әуезовтің роман-эпопеясындағы бір эпизодты алға тартады. Кейіпкерлердің бірі Шыңғыс деген сөз «Шын қыс» дегеннен туған. Бұл өңірдің қысы қатты ғой дейді. Жас Абай: «Олай болмас. Шыңғыс деген белгілі хан аты ғой, – деді… Тауының «Шыңғыс», биігінің «Хан» аталғаны содан. Және сонау бір бөлек тауы «Орда» аталғаны да сол. Шыңғысханның мекен еткен қонысы екенін паш етеді. Қарауыл демек те сол кезден қалған ат емес пе кені? – деп тоқтады».
Кітаптың соңғы бөлімі – «Түгел сөздің түйінінде» автор мынадай үзілді-кесілді қорытындыға келеді. «Шыңғысханның діні ислам, нәсілі – түрік, руы Жалайыр, ұраны Арқар- Алаш, таңбасы – Ш (тарақ, алау, от болған).
Тілеуберді Тыныбайын «Шыңғысханның ата мекені мен ата тегі және тілі мен діні (төрт дәлел)» кітабының соңғы бөліміне қосымша ретінде жазушы, өлкетанушы Бексұлтан Нұржекеевтің «Шыңғысханның атамекенін неге білмей келдік?» деген мақаласын жариялаған. Талдықорғанда туып-өскен, бұл өлке туралы роман, повестер, ғылыми-зерттеу кітаптарын жазған Бекең мақаласын былайша қорытады:
«Түрік халықтарының басын біріктіріп бір мемлекет құрған көреген адамды басқыншы, жаулаушы деп өзгеден бұрын өзіміз жамандап келдік, оған жоғарыда айтқандарымызбен қоса ірілі-ұсақты талай нәрсе себеп болды, енді қазақ тарихынан, оның оқулығынан Шыңғысхан өзіне ылайық орын алуы тиіс деп ойлаймын».
Тілеуберді Тыныбайын Алашын сүйген жұрт сол Алашты Алаш қылған Әз Алашаханның – Ұлық Шыңғысханын неге ұлықтамасқа, пір тұтпасқа! – дейді. Жазушы Қалихан Ысқақ пікірінше, бүкіл түркілердің атамекені – Алтай, Шыңғысхан сол жерден аттанған. Мұхтар Мағауин, Қойшығара Салғарин, Марал Ысқақбаев секілді көрнекті жазушыларымыз өз тарапынан Шыңғысхан туралы тарихи шындықты қалпына келтірмек ниетте аянбай тер төгуде. Филология докторы, профессор Тұрсын Жұртбай Шыңғысханды ата жауымыздай емес, ата ханымыздай мойындауымыз керек дейді.
Шыңғысхантанудағы қыруар жаңалықтың жариялана бастағанына да бірсыпыра уақыт болып қалды. Соған қарамастан, Шыңғысхан туралы екіұдай пікір әлі де орын алуда. Біріншісі – даттайды. Екінішісі – мадақтайды.
2010 жылы жарық көрген бес томдық «Қазақстан тарихының» (Көне заманнан бүгінге дейін)» 1-томында «Шыңғысхан шапқыншылығы» деген тарау бар. Бұқаралық ақпарат құралдарында ұлы қағанды жерден алып жерден салатын мақалалар әлсін-әлсін жарияланып тұрады. Бірқатар ғалымдар ХІІІ ғасырдың басында Қазақ даласы моңғол шапқыншылығынан Алтын Орданың құрамына қосылуға мәжбүр болды деп жазады. Есесіне Шыңғысхан ұрпағынан тараған қазақ хандарын шетінен алғайды. «Қазақ хандығына 550 жыл» айдарымен басылған мақалалардың бәрінде.
Қысқасы, қалың оқырман Шыңғысхантанудың бұлтарысты, айқыш-ұйқыш із, соқпақтарының қайсысына түсерін білмей делдал күй кешуде.
Сауал туады. Еліміздің тарихы үшін, тіпті әлемдік тарих ғылымында да маңызы өлшеусіз мәселеде осылай «итжығыс» халде тұра береміз бе, жоқ әлде тығырықтан шығудың ақиқат жолдарын іздейміз бе? Біздіңше, соңғысы дұрыс. Сол Қазақстан Ғылым академиясы ғалымдары Шыңғысханның шынайы тарихын зерделеуде кең көлемде деректемелік негіз құру ісін алдыңғы уақытта да жалғастыра берулері тиіс дер едік.
Үлкен бір олқылық – Шыңғысхантануда археологиялық зерттеулердің кенжелеуі. Шыңғысхан туған өлке «Өнен», қазіргі Іле дариясының бойындағы, жалайыр жеріндегі Бұрқан тау, орда тіккен жерлері Жетісудағы Қойлықта, Қарақорымда, Шығыс Қазақстандағы Шыңғыстауда болса, неге сол өлкелерде қазба жұмыстарын қолға алмасқа?! Шыңғысхан күйреткен Отырар, Сауран, т.б. зерттелгенде, бұларға археология ғылымы неліктен немқұрайды? Ондай алыптың жүріп өткен жерлерінде ізі, белгісі қалмауы мүмкін емес қой.
Қазіргі уақытта генеалогия ғылымы кең өріс алған. Ресей ғалымдары ген аппаратын қолданып Екатеринбург маңындағы қышқылмен өртелген, әлдеқашан қурап қалған сүйек жұрнақтарының ІІ Николай патшанікі екенін анықтады. Оның қасында Алаша ханның күмбезі толық қалпында әлі де Ұлытау өңірінде дін аман тұр ғой. Шыңғысхан ұрпақтан кенде болмаған. Бірлі-екеуінің генімен салыстырып, Алашахан Шыңғысхан ба, жоқ басқа бір патша ма, салыстырып анықтап алуға неліктен кіріспейміз?
Шыңғысхантануда жаңа бетбұрыс жасаушылар ұлы қағанның тегі түрік дегенмен, бергі ата-бабаларын атауға келгенде бірауызды емес екенін айтуға керек. Тілеуберді Тыныбайын: Шыңғысхан жалайыр руынан десе, Мұхтар Мағауин пікірінше, Шыңғысханның туған руы – қият. «Уақыт оза келе қарасыны молығып, жеке-жеке атаға бөлінеді, әйткенмен, қият түбірін сақтайды: қият-жұрқын, қият-шаншығұт, қият-жасар, қият-бөржіген. Шыңғыс хан қият-бөржіген ұрқына жатады». «Шыңғысханның алтыншы атасы Қайду-ханның тұсындағы қарымта соғыста жалайыр жеңіліске ұшырап, көпшілік бөлегі қият әулетіне бодан болады. Бұдан соңғы заманда алалық тумайды. Шыңғысхан атқа мінген кезде бүкіл жалайыр бөржіген әулетімен ынтымақ, бірлік танытады».
2014 жылғы 27 маусымда ҚР Ғылым академиясы президиумында жасаған баяндамасында Тілеуберді Тыныбайын Шыңғысхан монғол емес, түрік ұлысынан екенін дәлелдегенде, мұны шыңғысхантанудағы әрі жаңа, әрі дұрыс бағыт санап қол қойып мақұлдағандардың бірі, жоғарыда айтылғандай – Қойшығара Салғарин. Ал «Егемен Қазақстан» газетінің 2015 жылғы 6 мамырдағы санындағы осы автордың «Ақ Орда, Көк Орда, Боз Орда… Қазақ хандығы жерінде болған ордаларға қатысты біраз сөз» атты мақаласынан «…Батудың 1235 жылғы Қарақорымда өткен моңғол ақсүйектерінің (астын сызған – Ш.Е.) құрылтайының шешімі бойынша жасаған жаңа жорығы» деген сөздерін ұшыраттық. Немересі моңғол болғанда, атасы Шыңғысхан ше?
* * *
Шыңғысхантану мәселесінде ала-құлалық ат нөпір. Олардың анық-танығына жетіп, бір ізге салатын уақыт әбден пісіп жетті.
Тұңғышы Жошы хан өлген соң Ұлытау өңіріне жерлеп күмбез тұрғыздыртқан соң бір жылдан кейін дүние салған Шыңғысхан қайда жерленбек?
Бексұлтан Нұржекеев «Қазақ әдебиетінде», жарияланған мақаласында «Шыңғысхан туған жерінде жерленген» (2015. 11 желтоқсан) деп жазады. Жазушы «маңғол» сөзінің түп төркіні «мәңгі ел» деген сөзден өзгерген деген Хасен Қожахметовтың пікіріне толық қосылатынын, қазақ үндестік заңы бойынша «мәңгі ел» дегенді «мәңгел» деп атайтынын жазады.
Мәңгі ел…
Астананың аркасы маңдайшасында жарқырап тұрған осы қасиетті сөзге байланысты бұрнағы, 2014 жылдың 25 тамызында Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлытау – ұл ұясы» деген тарихи сұхбаты еске оралады.
«Ұлытау – өте қасиетті жер… Осы Әулиебұлақтың жағасы қандай көркем. Мына тұрған қайыңдар, мынау жер, сонау Жошы ханның да, Алаша ханның да, Тоқтамыстың да, Едіге батырдың да – бәрінің көзін көрген шығар… Заман өтеді, уақыт алға жылжиды. Ұрпақтар бірінің жолын бірі жалғайды. Бірақ ата-бабамыздың жолы осылай керемет болып қала береді. Осындай әулиелі жерден қуат алған халқымыз ата-бабалар жолымен жүреді деп санаймын. Ол жол – сара жол. Мәңгілік елдің жолы!».
Елбасының ерекше мән берген қорытынды байлау пікірлері ғылым қайраткерлерінің назарында әрдайым ұсталуға тиіс. Бүгінгімізге, ертеңгімізге бұл – озғын нұсқау. Шыңғысхантану ғылымы үшін де.
ПІКІРЛЕР3