Жуырда «Ашығын айтқанда» (2016) ток-шоуында «Шыңғысханның тегі кім? Шыңғысхан моңғол ма, әлде қазақ па?» деген тақырыпта пікірсайыс өткізілді. Сонда Қаржаубай Сартқожаұлы мырза Құбылай қағанның бір орда тарихшысы 1224 жылы ең алғашқы, ең шынайы жылнамалық еңбек қалдырғанын айтты. Бұған, әрине, көп санды көрермен бас шұлғыды, сенді. Олар: «Моңғолдар ұлы халық екен ғой, ал біздер – қазақтар, солардың тарихына жармасып жүрген сорлы халық екеміз-ау», – деген ойға қалды. Талайының тарихи санасы тұманданды, өз халқына деген мақтаныш сезімі салқындап, ұлттық рухы жасыды. Өйткені, мына сөзді мүйізі қарағайдай «кәсіпқой тарихшы» айтып отыр ғой.

---

 

Тілеуберді ТЫНЫБАЙЫН,
Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының
Құрметті академигі, шыңғысхантанушы,
тарихшы, аудармашы

 

Ал шындығында, бұл сөз еш тарихи де­рек­тік негізі жоқ, ойдан ойыстырылған, шыл­ғи өтірік болатын. Оның мүлде жалған ақпарат екені мынада:

Біріншіден, Құбылай 1224 жылы қаған емес, әлі он жасқа да толмаған ойын баласы еді. Екіншіден, 1224 жылы Құбылайдың таққа отыруына әлі 40 жыл уақыт бар болатын. Нақты айтқанда, Құбылай миләди жыл есе­біне шаққанда 1264-1296 ж.ж. қағандық тақта отырып ел билеген. Үшіншіден, 1224 жылы Шыңғысхан аман-есен еді, ұлыс та­ғында әлі өзі отырған. Ол кезде Құбылай тақ­та отырмақ түгілі, оның тақ мұрагерлігі де еш ойластырылмаған. Айталық, Шың­ғысхан, оның тақ мұрагері Үкітей (Өгедей) қаған, онан кейін Түргенне қатұн ел биледі, онан соң Күйік (Күзек) хан таққа отырды, онан кейін Ұғыл-Қимаш қатұн ел биледі, онан соң Төле ханның тұңғыш ұлы Мөңке қаған таққа отырды. Ол қытай жорығында жүріп оба індетінен қайтыс болды да, қаған­дық таққа Төленің, түптеп келгенде, Шың­ғыс­ханның қарашаңырағын ұстаған Арық­бұ­қа хан отыруға тиісті болды. Алайда, май­дан даласындағы қалың қолға иелік еткен Құбылай хан неше жылдық соғыс арқылы Арықбұқаны  жеңіп, қағандық  тақты  тартып алды. Бұл – 1264 жыл болатын. Сөйтіп, ол тарихта Құбылай қаған деген атпен қалды. Демек, Қаржаубай Сартқожаұлы мырзаның жоғарыдағы сөзі тарихи шындыққа мүлде қайшы, жалған ақпарат, ешбір деректік негізі, ғылыми құны жоқ ойдырма өтірік. Түп­теп келгенде, ол қазақ тарихнамасына жасалған зор қиянат.

Ал Арықбұқа және Үкітей әулетінен шық­қан Қайдау (Қайду) хан, Шағатай әуле­тінен шыққан Дуа (Дауа) хан үштігі, сондай-ақ, Жошы әулетінен шыққан бір бөлім солтандар Құбылайға қағандық тақты берсе де, ұлыс астанасын – Қарақорымды, яғни Шыңғысханның қарашаңырағын бермеді. Осылайша Құбылай қаған елді Ханбалықта (қазіргі Бейжіңде) отырып билеуге мәжбүр болды. Өйткені, ағалары әрі ұлыс билеушісі Мөңке қаған бір інісіне, осы Құбылайға бұл күндегі Қытай (ҚХР) аумағын, тағы бір інісіне, Әлеке (Һүләкө) ханға Әмудің батысынан Мысырға (Египетке) дейінгі жерді ен­шілеп берген болатын. Құбылай қаған осы заңды басымдылығын тиімді пайдаланды: әрі Қытайды  қамтыған Шығыс және Оң­түстік Азияны өзіне тиянақ етті, әрі мұхит арқылы Әлеке ханмен ұштасып Түркістан мен Мауреннахрды  және Дешті қыпшақты екі бүйірден қысып ұстады. Ағайынды екеуі­нің арасында­ғы тактикалық, стратегиялық әріптестік олардың мұрагерлері тұсында да, Темір қаған мен Қазан хан заманында да өз жалғасын тауып отырды. Сөйтіп, олар Шың­ғысхан құр­ған ұлы империяның тұтастығын тағы жарты ғасырдан артық уақытқа дейін берік ұстап тұра алды. Орда ұлығы әрі бас тарихшы, дәрігер, қожа әулетінен шыққан қарт ғұлама Рәшид әд-Дін өзінің «Жәмих ат-тауарих» атты ұлы тарихи еңбегінде осылай жазады. Сондай-ақ, бұл тарихи энциклопедиялық еңбек Қазан ханның ұйымдастыруымен, жоғарыдағы автордың жетекшілігімен жа­зыл­ған ресми тарихи құжат екенін де назарда ұстауымыз керек. Онда түрік және әлем тарихына қатысты аса жоғары ғылыми құнға ие жазба деректер болумен бірге, дүниежүзінің ықылымдар картасы, жолқатынас картасы, солармен қоса, ірі мемлекет қайраткерлерінің түрлі-түсті суреттері бар болатын. Дүниежүзі көлеміндегі ешбір шыңғысхантанушы бұл ұлы тарихи құжатты айналып өткен емес әрі бұдан былай да ешкім олай ете алмайды.  Ал Қаржаубай Сартқожаұлы  мырзаның өзі 50-60 жылдай дәмдес болған МХР халқы үшін орасан «азаматтық» жасап, осынау тарихи де­ректерді белшесінен басып өтпекке жоға­ры­дағыша тыраштанып баққанына бәріміз де куә болдық.

Қаржаубай мырза сол жолғы ток-шоуда тағы бір шикі пікір, дүмбілез ақпар айтып қалды. Ол мырзаның айтысынша: «мөңгу» деген сөз моңғолша «күміс» деген мағына береді  екен-мыс. Мұнда да екі түрлі анық­сыз­дық бар. Біріншіден, ол мұндай үлгідегі эт­нонимді қайдан тапты екен? Екіншіден, ол мұны Шыңғысхан тарихындағы қай этнонимге балама есебінде қолданып отыр екен? Ойлана келе, бұл дүбәра атауды Қаржаубай мырза  қазіргі қытайлардың  осы күнгі моң­ғол халқын «мың-гу» немесе «мың-гу зу» деп атайтынын аудармалар арқылы не оқып, не естіп қалған болса керек деп шамаладық. Ал бұл этнонимнің иероглифтік мағынасына келсек, одан автор ойлағандай «күміс» түгілі, қола деген де мағына шықпайды. Таратып айтсақ: «мың» надан, білімсіз, «гу» көне, ескі деген мағыналарды береді. Бұл арада біздің бауырымыздың моңғол халқы үшін алхимик болуының, жоқ жерден күміс қо­рытуы­ның ешбір ғылыми негізі жоқ.

Екінші  анықсыздыққа  келсек, Қаржаубай мырзаның «мөңгү» деген этнонимі әмбебап күйде тарихи құжаттардағы моғол этнонимі­нің орнына да жүре беретін болса керек деп топшыладық. Шынтуайтында, сенімді тарихи құжаттарға жасалған аудармаларда моғол атауы «мың-у-ыр», «мың-у» деп қытай­шалана­ды. Айталық, «Тарих-и Рашидидің» қы­тайша  аудармасында осындай қолданыс­тар бар. Тіпті «Құпия шежіреде» де Қаржаубай мырзаның «мөңгуіне» сәйкес қолданыс жоқ. Онда «маң-хо-лы», «да-да» сынды қол­да­ныс­тар бар.Бұлардың алдыңғысы, өз кезегінде Р. әд-Дін мен Ә. Бахадұрдың моғол этнониміне берген этимологиялық түсіндір­месіне үйлес келеді. Соңғысына, «да-да» нұсқа­сына келсек, ол татар этнонимінің қытайша баламасы болып табылады. Бұл арада да МХР халқының ұпайына алхимия жасаудың немесе лотерея ойнаудың жөні жоқ. Өйткені, мұнда Қаржаубай мырза айтқан «күміс» жоқ, моғол және татар бар. Моғолға кейін тағы тоқталамыз, ал татар – сонау мәңгітас мәтіндеріне аты бәдізделген түркі этносы. Біздің тасқа қашалған тарихымызды моңғол халқына тартып әперуге бір емес, мың Қаржаубай Сартқожаұлының да шамасы келмейді.

Осыдан (2016 ж. 23 ақпаннан) бірнеше күн бұрын ғаламтордан «Шыңғысханды жерлеу рәсімі» атты мақала оқыдым. Оның авторы тағы да Қаржаубай Сартқожаұлы мырза болып шықты. Автор өз сөзін: «Соңғы жылдары әлем оқырмандарының Шыңғысханға деген қызығушылықтары арта түсті. Оның өлімі, жерленген орыны, туған жері туралы көп айтыла бастады. Басқаларды айтпағанда өзіміздің қазақ  оқырмандары  Шыңғысханды қазақ етіп жасауға атсалысып жатыр», – деп бастаған екен. Оу, Қаржаубай мырза, сіз «Соңғы жылдары…» деген сөзді қандай негізбен айттыңыз? Сонау ХІІ ғ. соңы мен ХІІІ ғ. басынан бастап Шыңғысхан тақырыбы әлемдік тарихтың күнтәртібінен қашан түсіп еді? Керісінше, көктен түскендей болып бұл тақырыпқа назары енді ғана ауып жүрген мына сіз бен біз ғой. Сіздің аталмыш сөзіңізге сенген кісі «Тарихи жаһангушай» мен «Жәмих ат-тауарихты» да «кешелі-бүгін жазылған екен ғой» деп қалып жүрер. Әрине, Плано Карпини, Уиллиям Рубрук, Марко Поло қатарлы батыстық авторлар да сіз айтқандай «соңғы жылдардағы» кісілер емес. Ә.Бахадұр, М.Дулати, Қ.Жалаири қатарлы бабаларымызды да «соңғы жылдардағы» тарихшылар деп ешкім айта алмайды. Керек десеңіз, жоға­рыдағы аты немесе авторы айтылған еңбек­тердің Батыс тілдеріне аударылғанына да неше ондаған, тіпті, жүздеген жылдар өтті. Осынша уақытты «соңғы жылдары» деп ешкім айтпайды. Өйткені, бүгінгі жұрттың бәрінің кемінде арифметикалық білімнен сауаты бар. Ендеше, сіздің «Соңғы жылдары әлем оқырмандарының Шыңғысханға деген қызығушылықтары арта түсті» дегеніңізбен, тек, өзіңізбен пікірлес адамдар ғана келісер. Әрине, онда да шындық тұрғысынан емес, көңілжықпастық үшін ғана «келісетін» шығар.

Қаржаубай мырзаның МХР халқының қолайына жағатын шабытты сөзі онан ары шалқи түсіп, сол елге деген ыстық ықыласы­ның жалыны ҚР халқының бетін ауық-ауық шарпып өтеді. Онысы: «Басқаларды айтпа­ғанда өзіміздің қазақ оқырмандары Шыңғыс­ханды қазақ етіп жасауға атсалысып жатыр» – деген жолдармен басталыпты. «Басқаларды айтпағанда…» деп менсінбей сөйлейтіндей, оу Қаржаубай Сартқожаұлы мырза – сіз, кім едіңіз? Өйтіп елеусіз көретіндей, бізді – Қазақты, кім деп жүрсіз? Оған да айызыңыз қанбай: «Шыңғысханды қазақ етіп жасауға атсалысып жатыр», – деп кісімсисіз. Сонда қалай, Қазақ өз атасын таныса, сіздің ал­дыңызда жазықты бола ма? Керей хан, Жәні­бек хан, Қасым хан, Хақназар хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан бәр-бәрі Шыңғысханның тікелей ұрпағы ғой. Дәлеліңіз бар болса және дәлелмен сөйлей алатындай біліміңіз бар болса осы сөзімді өтірік деп айта қойыңызшы. Керісінше, қал­мақ­тың қай тайшысы Шыңғысханның мұ­рагері еді, білсеңіз мына жұртқа айтып беріңізші. Ендеше, Шыңғысханға таласуға, «Сенікі емес – Қазақтікі емес, менікі – моңғолдікі» деуге қандай қақыңыз бар?

Қаржаубай мырза, мына: «Таудың қорғау­шысы эколог-милиция Баярсайханның  ай­туынша бұл тауға жат ұлттың адамдары, одан соң әйелдер шығуға тыйым салынған. Қазақ­тарды  моңғол  текті халық деп есептейтін­дік­тен бізге қарсылық білдірмеді», – дегені­ңізді қайта бір оқып көріңізші. Осы да дені дұрыс сөз бе? Сіз өзіңізді кім десеңіз – сол дей бер­ер­сіз, ерік өзіңізде. Бірақ Қазақты моңғол деуге моральдық тұрғыдан да, заңдық тұр­ғы­дан да қылдай қақыңыз, ешқандай құзы­ретіңіз жоқ. Қазақтың түрік текті халық екенін, түріктің қарашаңырағында отыр­ғанын күллі әлем біледі. Кезінде Тұрғыт Озал атамыз: «Түркияда мені қосқанда 70 миллион қазақ бар», – деген еді, таяуда Ахмет Дәуітоғлы мырза: «Түркияда мені қосқанда 78 миллион 600 мың қазақ бар», – деп ағынан жарылды. Ұлы тұлғаларымыз түрік халықтарының бірлігі, бақыты үшін осылай деді. Ал сіз, Қаржаубай Сартқожаұлы мырза: «Қазақтарды моңғол текті халық…», – деген негізсіз сөзді кім үшін айттыңыз? Ұлы Шыңғысхан: «Айтылған сөз атылған оқпен тең… сон­дықтан, сөйлемес бұрын ойланып алу керек», – деген екен. Қаған бабаның осынау өсиетін қазақ халқы мақалға айналдырып, күні бүгінге дейін жадында сақтап келеді. Ал сіздің бар арманыңыз Шыңғысханды моңғол ету болғандықтан, антыңыз жат халыққа әбден ауғандықтан, ата өсиетінен мүлде бейхабар болғансыз. «Қағынған құлан қағынан жериді» деген осы да.

Дәл осының керісінше, кей кісілер моңғолды түрікке жатқызбақшы болады. Бұның да ешбір ғылыми негізі жоқ. Оны анықтау том-том кітап ақтарып, дәлел іздеуді де қажет етпейді. Ұлттың ең басты белгісі – оның негізгі сөздік қоры. Осы тұрғыдан келсек, моңғолдың адам (хүн), аспан (огторгуй), жер (газар), жұлдыз (од), ай (сар), күн (нар) секілді ең байырғы атаулары және бірден жүзге дейінгі барлық сан есімдері түрік тілдеріндегі сәйкесті атауларға мүлде ұқсамайды. Тек, төрт (дөрөв) деген сан есімі­нің бастапқы «дөр» буыны ғана түрікшесіне сәл-пәл ұқсайды. Демек, моңғол халқының тілі о баста түріктерден мүлде басқаша болған. Яғни олар түрік тілді, түрік текті халық емес. Ал шаруашылыққа қатысты мал, төл, құнан, дөнен, т.б. сөздердің дыбыстық жақтан ұқсас немесе жуық келуі, моңғол­дардың осы сөздерді түріктерден алғанын көрсетеді. Бұл бейне біздің орыс және басқа тілдерден көптеген атау, терминдерді қабылдағанымыз секілді тілдік құбылыс. Түрік тілінен моңғолдан басқа да көптеген халықтар сөз қабылдаған. Әуел десеңіз, сырттан атау қабылдауға иқуатсыз қытай тілінің өзінде де көптеген түрки сөздер бар. Айталық, «шы-ли-сұн» – сілеусін, «йаң-шы-ли» қой – қой сілеусін,«ма-шы-ли» ат – ат сілеусін, «наң» – нан, «әй-же» – әже, «үй» – үй, т.б. дегендей. Бұл түрік тілінің қытай тіліне жасаған ықпалын көрсетеді. Алайда, бұған қарап екі тілді – бір тіл, екі халықты – бір халық деуге болмайды. Моңғол ұлты тұрғысынан да дәл осындай ғылыми көзқарас ұстанған орынды. Ұлт – тек, оны тексіздікпен шатастыруға, қазақты көрінгеннің қанжы­ғасына байлау үшін тыраштануға болмайды. Мұндай байлаусыз, тиянақсыз тұжырым-сымақтар, керісінше, айтушысының өзінің тексіздігін, пайымсыз­ды­ғын көрсетуі мүмкін. Көрші елмен тату болу – көрші елге сатылу деген сөз емес, екеуінің мәндік парқы бар.

Авторға (Қаржаубай Сартқожаұлына) әлгі «эколог-милиция» моңғол азаматы «Сізді ренжітіп алсам кешіріңіз! Соңғы кезде біздің моңғолдың ақпарат құралдарында қазақтар Шыңғысханды қазақ етіп жасап жатыр, –деген қауесет тарап кетті. Осыған қалай қарайсыз? (келтірілген дәйектерің әріптік, пунктуациялық, стилистикалық қателіктері өз күйінде қалдырылды, – Т.Ә.)», – деген сұрақ қойыпты. Сонда оған Қар­жау­бай мырза: «Қазақстанның сары газеттерінде, интернет сайттарында ондай пікірлер қаптап жүр. «Оны кім айтады?» дейсіз ғой. Делетанттар, сенсация жасаушылар. Олар ғылыми сараптама жасамай-ақ, тисе түйеге, тимесе бұтақ­қа деп ойына не келсе соны жаза береді», – деп жауап берген көрінеді. Өзін «тарихшы-ғалыммын» деп  таныстырған адам моңғол­дың «эколог-милициясының» алдында осылай жарамсақтана сайрайды. Сонда сіздің «делетанттар» дегеніңіз өз хандарын Шыңғысхан­ның ұрпағы деп таныған, сол әулет құрған хандықтың 550 жылдық мерейтойын күллі әлем алдында тойлап жатқан халық па? Жоқ, әлде, Шыңғысханды мұсылман, түрік немесе қазақ деп таныған М.Дулати, Қ.Жа­лаи­ри, Қазтуған, Абай, Солтанмахмұт, Мағ­жан, Әлкей, Қаныш секілді ұлы бабаларымыз ба? Не болмаса, Мұрат Жұрынов, Марал Ысқақбайұлы, Бексұлтан Нұржеке-ұлы, Қабдеш Жұмәділов, Мұхтар Мағауин қатарлы Алаштың кіл абыз азаматтары ма? Қаржаубай мырза, сіздің «сары газеттер» де­ге­ніңіз – осынау ұлы жаңа­лықтарды әлемге жарыса жариялаған, «Халықтың көзі, құлағы һәм тілі» болған Қазақ баспасөздері ме? Ал сіз де «тарихшы-ғалыммын» дей отырып, нағыз тарихшыға тән әңгіме айтпағансыз. Егер, өзіңіз айтқан атаққа сай болсаңыз «эко­лог-милицияның» алдында құрдай жорғалап, асса түріктің, қалса қазақтың күллі тарихын қараламай, қайта «Қазақ хандығының 550 жылдық» мерейтойының мәнін әлгі «эколог-мили­ция­ға» да, басқа моңғол азаматтарға да танытып қайтар едіңіз ғой. Басқаша айтқанда, өзгені «делетант» (дилетант) дей алатын адам ең әуелі өзі «халтурщик», «фальсификатор» деген аттан аулақ болғаны дұрыс еді ғой.

Қаржаубай мырза, сіз тарихтағы моғол мен бүгінгі моңғолды, тарихтағы Моғолстан мен бүгінгі Моңғолияны әлі парықтай алмай жүрген сияқтысыз. Тарихтағы моғолдар – Шыңғысхан моғолдары: керей, найман, арғын, алшын, үйсін, дулат, жалайыр, т.б. түрік ру-арыстары. Тарихтағы Моғолстан бүгінгі Жетісу өлкесі. Мұны білу аса қиынға соқпайды. Ол үшін басқаны емес, тек, М.Ду­лати жазған «Тарих-и Рашидиді» оқы­са­ңыз да жеткілікті. Онда Моғолстан – Же­тісу, Іле алқабы екені, тіпті, біз Алатау, Тянь­шань деп атап жүрген таулардың Моғол тауы деп аталғаны анық жазылған. Демек, Шың­ғыс­ханды «моңғол» деушілердің сөзінде ешқандай тарихи құжаттық негіз, ғылыми дәйектілік жоқ.

Бұл тұрғыда ескермесе болмайтын тағы бір сенімді тарихи дерек бар. «Жәмих ат-тауарихтың» Құбылай қағанға арналған тарауында және басқа да мөртті тұстарында Арықбұқаның ордасы Іле алқабында болғаны туралы айтылады. Ал Арықбұқа Төленің, ол Шыңғысханның қарашаңырағында отыр­ғаны бізге тарихи құжаттардан белгілі. Ендеше, бұл дерек те Шыңғысханның атамекені Моң­ғолияда емес, Моғолстанда – Жетісу өл­кесінде, Қазақ жерінде болғанын бұлта­рыссыз, анық көрсетіп береді. Жалпы алған­да, Шыңғысхан әулетінің ішкі тақ таласы Жетісу, Түркістан және Қашғария өл­келе­рінде өткен. Р. әд-Дін бүгінгі Моңғолия жері туралы, тек, орман жұртын немесе Шың­ғыс­ханға қарсылардың Сібірге бекінуін баян­даған мазмұндарда ғана сөз қозғайды, тіпті ол жақ жөнінде өте сирек айтады. Тарихи дерек солай дейді, Қаржаубай Сартқожаұлы мырза. Ендеше, сіз МХР  халқы  үшін еңбегі­ңіз еш, тұзыңыз сор болып бекер арам терге мал­­шы­нып жүрсіз. Өзіңіз  айтқандай, «та­рих­шы-ғалым» бола тұрып, осынау ұлы тарихнаманы толық бір қайтара оқып шық­па­ғаныңыз  әрі өкінішті, әрі ұят қылық. Қай­да­ғы бір «мөңгу», «Тәңір баба», «қазақ моң­ғол текті» деген дәйе­ксіз, түсініксіз сөздеріңізбен өзіңізге де, өзге­ңізге де жеңістік әпере алмайсыз. Яғни шын­­дыққа құрылған ресми, ақиқат тарихи деректер суайттықпен қиыстырылған сол­қыл­дақ, жалған сылтау­ларға ешқашан дес бер­мек емес.

Қаржаубай мырза, аталмыш мақалаңызда Моңғолияның  бірталай жер-су  аттарын  атап көрсетіпсіз, алайда, соның бәрі Шыңғысханға қа­тыс­ты тарихи құжаттарда жоқ қой. Оны тарихпен  арнаулы  шұғылданбаған қазақтар­ды алдау үшін жаздыңыз ба, әлде моңғолдарға деген сүйіспеншілігіңізді әйгілеу үшін жаз­дыңыз ба? Ал Орхон, Онон, Керулен деген үш өзенге келсек, олар Шыңғысханның атаме­ке­ніндегі өзендерге аты жағынан ұқсаға­нымен, гидрографиялық сипаттамасы жа­ғынан олармен мүлде кереғар. Қарақорымда ұзақ аялдап қайтқан батыстық П.Карпини ондағы өзендердің ұлы тұлғадан алып қара­ғанда  шығыстан батысқа қарай ағатынын анықтап суреттеген. Алайда, Хэнтэй тауынан бастау алатын аталмыш өзендер бұған мүлде қарама-қарсы бағытта ағатыны жұртқа аян ғой. Сондай-ақ, аталмыш батыстық автор Іле алқабында Орған атты жердің бар екенін де атап көрсеткен. П.Карпини, Г. (У.) Рубрук сын­ды екі батыстық автор да Шыңғысханның атамекеніне Іленің Балқашқа құяр сағасынан өте салып көп ұзамай жетеді, оны оңтүстіктегі таулы өңірден көреді. Олар Қарақорымды да, Үкітей қаған, Күйік хан, Мөңке қаған ордаларын да осы аймақтан жолықтырады. Екеуі­нің де Шыңғысхан әулеті ордасына келіп қайтқан сапар естелігінің топографиялық, маршруттық сипаттамалары осы Жетісу өл­ке­сімен шектеледі. Сонымен бірге, олар Шың­­ғысхан атамекенінің қала-кентті, егін-жайлы, шаруашылыққа қолайлы, құлпырып тұрған аймақ екенін суреттеп көрсеткен. Бұл сипаттауларды басқа тарихи құжаттар да то­лықтай түседі. «Тарихи жаһангушай» Шың­ғыс­ханның  атамекенінде өрік мәуелеп өсеті­ні туралы анық дерек береді. Ал сіз Хентей бөк­тері туралы: «Шөпті сипалап, әр талын ұстап иіскеп көріп жатырмыз. Ұзындығы 8-10 см шамасында өскен», – деп жазған екенсіз. Осының өзі де сіз табынып отырған өлкенің тарихи  құжаттарда  жазылған жер емес еке­нін дәлелдеп береді. Нақты айтсақ, даланың шөбі тырбиып, «8-10 см» болып, өсе алмай жатқан өлкеде егін-жай, бау-бақша қайдан болсын. Демек, сіз – Қаржаубай Сартқожаұлы мырза, қазақ тарихын моңғолға тартып әперем деп босқа тыраштанып жүрсіз.

Оның үстіне: «Ғажап!  Бір ерекше жағым­ды иіс аңқиды. Бойды балқытып, жан-жү­ре­гіңді тыныштандырғандай ма қалай?! Бұрын-соңды талай тауға шығып жүргенде мұндай сезімде болмаған едім. Іштей жанға жайлы, ғажайып иіске таңқалып жаттым», – деген шабытты сөздеріңіз де күлкі шақы­рады. Сонда қалай? Сіз «Жер жаннаты Жеті­суда», «Арқаның кербез, сұлу Көкше­тауын­да», шұғынығы нарттай құлпырған «Асқар Алтайда» көзіңізге кигіз тартып, танауыңызға жабағы тығып жүргенсіз бе? Қазақтың асқар тауларын, байтақ даласын ешқашан сүйме­діңіз бе, одан ешқандай ләззат алып көрме­діңіз бе? Қазақтың алып берген тәуелсіздігі, салып берген астанасы, тегін берген баспанасы, ұсынған жоғары ғылыми атағы жүре­гіңізге жетпегенде, моңғолдың «8-10 см» шө­біне неге сонша емірене қалдыңыз?! Осыншалықты антыңыз ауып, иманыңыз күйіп шатасатындай, қазақтан не жамандық, моңғолдан не жақсылық көріп едіңіз?!

Автор аталмыш мақаласының екінші азат жолын: «Енді бір делетанттар: «Моң­ғо­лия­да Бурхан-Халдун, Турген деп аталатын жер-су жоқ. Ондай атау Қазақстанның Нарынқол ауданында», — деп сәуегейлік танытуда», – деп бастаған екен. Ту баста «ондай жер-су жоқ» деген сөзді айтқан қазақ ға­лым­дары емес, керісінше, кеңестік, қытай­лық және моңғолдық мамандар ғой. Тіпті «Құпия шежіренің» моңғолша аудармасынан «Түрген» деген топоним әдейілеп түсіріліп тасталған көрінеді. Оны біздер – қазақтар, Мағауия Сұлтанияұлы ағамыздың аудармасы арқылы оқып білдік. Егер, Моң­ғо­лияда шынымен сондай атты жер бар болса, онда моңғол мамандары жоғарыдағы «ағаттықты» неге жіберген, олар қытайша түпнұсқадан моңғолшаға аударылған мәтіннен «Түрген» деген топонимді неге әдейілеп алып тастаған. Дүниежүзі ғалымдары ғасырлар бойы таппаған, өзіңіз де бұрын-соңды білмеген «Бұрхан» мен «Түргенді» әлгі «эколог-ми­лиция» екеуіңіз қайдан тауып ала қой­дыңыз­­дар? Ал Бексұлтан Нұржеке-ұлы бастаған қа­зақ зиялылары «Ондай жер-су қазақ ме­кенінде бар» десе, тарихи құжаттарға, Ш.­Уә­ли­хановтың географиялық мәлімет­теріне, өткен ғасырлардан қалған атластарға сүйеніп дәйекті, дәлелді түрде айтты, анық сілте­мелермен атап көрсетті. Тарихи құжаттар бойынша Шыңғысханның атамекенінде Бұрхан, Түрген, Жаркент деген жерлердің бар екені нақты жазылған. Осы үш жер аты да Жетісудың Жаркент  жерінде ертеден бүгінге дейін сақталып келеді. Алайда, Қаржаубай мырза білместікпен Жаркентті «Нарынқол» деп соға салған көрінеді. Сөйтіп, автор бұл арада да мәндік қателікке ұрынады.

Ұшқарылық мұнымен шектелмеген, Қаржаубай Сартқожаұлы мырзаның қазақ тарихымен бірге қазақ тіліне де үстірт қара­ғаны байқалады. Айталық, автор: «тисе түйеге, тимесе бұтаққа», – деген идиома ойлап тауыпты. Аңғары, бұл кісі қазақ тарихы дәйекке, қазақ тілі логикаға жүгінбейді деп ойлайтын болса керек. Әйтпесе: «тисе терекке, тимесе бұтаққа» деп келетін тәп-тәуір тіркесті бүйтіп бүлдірмесе керек еді. Ал атамыз қазақ теректе бұтақ болатынына, екеуі­нің арасында тұрақты байланыс барына мән берген. Сөйткен қазақ түйе мен бұтақ арасында мұндай тұрақты байланыс жоқ еке­нін де білмей қалмас-ау. Ойдан тарих жасау да, жүйесіз сөйлеу де қазаққа тән қасиет емес.

Автор қазақ зиялыларының деректік не­гізі бар пікіріне, құнды ғылыми ақпарына осқырына қарайды да, кім екені белгісіз «эко­лог-милицияның» алыпқашпа сөзіне имандай ұйиды. Тіпті, оның «Тәңір бабаның (Шың­ғысханның) мүрдесі сақталған осы қа­сиетті орын» деген күпіри, лақпа сөзін оп-оңай малдана кетеді. Бұл сөздің тарихи тұр­ғыда жалған болуы өз алдына, адамды «Тә­ңір» деу біздің дінімізге, ұлттық бол­мысы­мызға жат нәрсе. Іс жүзінде Шың­ғысханның орда тарихшылары да, Мұсылман және Батыс әлемінің тарихшылары да мұндай күпіри атауды қолданбаған. Соған қарағанда, бұл атау «эколог-милиция» мен «тарихшы-ға­лым» екеуінің импро­виза­ция­лық туындысы болса керек.

Мақаланың  маман  жазды деуге келмей­тін кереғар, сауатсыз тұстары жетіп-артылады. Оған сіз де куә болыңыз.

Автор бірде: «Сол салт-дәстүр бойынша Шыңғысханның мүрдесі таудың үстіне жерленген. Сөйтіп бұл тауды «Қасиетті тау» деп атап, 800 жыл бойы адамдар тәу етіп келген. Таудың үстіне жатжұрттықтар мен әйелдер шығуына  рұқсат етілмейді»,– деген үзілді-ке­сілді мәлімет  береді. Бұған қарап «Шың­ғыс­­­ханның жерленген орны осында екені 800 жылдан бері күллі әлемге аян күмәнсіз шын­дық екен-ау», – деп қаласыз. Сосын: «Бурхан-Халдундағы осы тас обаны К.У.Кэмпбелл Шыңғысханның жерленген орны деген тұ­жы­­рым жасаған» – сынды көктен түскен­дей, әлгісіне кереғар тағы бір дерек ұсынады. Сөйтіп, алдыңғы «дерек» түбегейлі теріс­теледі. «Шыңғысханның жерленген орны» деген болжамды ХХ  ғ. басында К.­У.Кэ­мп­белл­деген батыстық адам ортаға қойған болып шығады.

Келесіде автор: «1921 жылы Тарихи жазбалар ғылыми зерттеу институтының директоры О.Жамьян, Моңғолияның сол кездегі аса беделді Л.Дэндэв, Бат-Очир сияқты тарихшылар құрамында болған. «Шыңғыс ханның туған жылы мен жерленген орнын анықтау мемлекеттік комиссиясы» құрылып жұмыс жасаған. Осы комиссияның 1926 жылғы алдын ала жасаған болжамдары бойынша Шыңғысханның мүрдесі Бурхан-Халдун  тауына  жерленген  деген қорытын­дыға жүгінген», – деген басқа бір дерек ұсынады. Автор енді «тұжырым бойынша» деудің орнына «болжамдары бойынша» деген сөзді қолданады. Сонымен, алдыңғы ұсынған бірнеше дерегінің ешбірінің көк тиындық құны қалмайды. Яғни осыдан бұрын оқтай төндіріп, құстай қондырып айтқандарының бәрі де құйдай өтірік болып шығады. Ал түзеймін деп отырып күзеп алғанын, өтірігі­нің өрге баспай қалғанын автордың өзі сонда да аңғармаған.

Қаржаубай мырзаның бұндай құтымсыз, құнтсыз қылығына аң-таң болып отырғаны­мызда: «Осы жоғарыда біз айтқан тарихи ақпараттарды екшеп, сараптап, зерттеп-зерделеумен соңғы 1989 жылдан бері банкир Н.Даваа, археолог З.Батсайхан, тарихшы Ж.Бор  деген азаматтар айналысты. Мына біз отырған Бурхан-Халдун тауындағы, Тәңір обасы аталған кешенде Шыңғысханның мүрдесі жатқанын ғылымдағы жетілген тех­ника-технологияны пайдалана отырып анық­тағанын өзіңіз жақсы білесіз», – дейтін енді бір солқылдақ «дерек» төбе көрсетеді. Сосын: «Осыған байланысты Моңғолияның сол кездегі Президенті Х.Энхбаяр Бурхан-Халдундағы Шыңғысхан мүрдесі көмілген Тәңір обасын қазуға болмайды деген жарлық қабылдаған», – деген жолдар арқылы соңғы ұсынылған деректің де күлі көкке ұшады. Яғни автордың әлгі айтқаны да, «болжамдары бойынша» деген сөзі де мүлде бекер бо­лып шығады.Нақты айтқанда, обаны ешкім қазбаған, оған ешқандай ғылыми сараптама жасалған. Әрине, сосын одан ешбір ғылыми қорытынды да шықпаған. Міне, осылайша автор біраз тыраштанып алады да, ақыр соңында өз сөзін өзі түбегейлі мансұқтап ты­нады. Басқаша айтқанда, автордың барша сөзінің соқыр жармақтық құны қалмайды.

Автор осыдан соң өткен тарихқа біраз шегініс жасайды да, барша Шыңғысхан әулетін өзі «Кентей» деп атаған таудың төңі­регіне жинауға тырысады. Алайда, ауық-ауық тарихи құжаттық деректерден ауа жа­йы­лып одан да ештеңе өндіре алмай ти­тық­тайды. Сөйте келіп өз тарапынан: «Сурет №4.  Шыңғыс ханды табытқа салу рәсімі. Ташкент Ұлттық мұражайында және Рәшид-әд-Дін кітабының 117-бетінде сақтал­ған. (Францияның Париж кітапханасы)», – деп көрсетілген суреттерге түсініктеме беруге көшеді.

Оның бір фрагменті туралы: «Ханның төрт бұрыш табыт жәшігін алтындаған әшекейлі жапсырмалармен әрлеген. Табыт жәшіктің бас жағында еркектер, аяқ жағында  әйелдер… Табыт жәшіктің бас жағындағы  еркек  адам табыт ішіндегі мүрдеге оң қолын жіберіп әлде бір нәрсені жөнге келтіріп жат­қандай суреттеген», – деп жазады автор. Ал шындығында, автордың «табыт» дегені ұзы­ны суреттегі адамдар бойының 70-80 пайызына ғана тура келетін, есесіне ені кеңдеу, тігі биктеу келген кәдімгі сандық болатын.
Р.әд-Дін де оны «сандұқ» деп жазған-ды. Сірә, құжат салуға арналған болар? Дерекке жүгінсек, Шыңғысхан топты жаумен жалғыз сайысқан батыр адам болған. Яғни ұлы қаған суреттегідей сандыққа сия қоярлық шағын денелі кісі емес еді. Сондай-ақ, автордың: «Табыт жәшіктің бас жағындағы  еркек  адам…» – дегені де ақылға қонымды емес. Суретте ешқандай «бас жақ» көрсетілмеген.

Екінші бір: «Сурет №5.  Шыңғысханның мүрдесін  мәңгілікке апара жатқан сәт. Теб­риз (Иран).1330 жыл. Көлемі 22х29 см. «Шах наме». Жозеф Пулитцердің қоры Нью-Йорк, Метрполитан», – делінген суретке, автор: «Рашид-ад-диннің ұлы Гьяас-ад-дин 1330 жылдары сызып, «Шах-наме» дастанын көркемдеген суреттердің ішіне енгізген. Меңсіз, шымқай қара түсті  ат мінген ер адам нөпір халықтың легін бастап барады.  Қара арғымақтың кекілі мен құйрығын  шорт кес­кен», – деген түсіндірме береді. Алайда, ат үстінде адам жоқ, үзеңгі бос салақтап тұр, тізгін  де ат жалына бос салынған, шылбырынан біреу жетектеп бара жатқандай, яғни шылбыр алға созылған. Сонымен бірге, ер-тоқым теріс, яғни ердің алдыңғы қасы аттың сауырына қаратып ерттелген. Автор айтқан­дай, аттың кекілі шорт кесіліп, құйрығы күзелген. Мұны қазақ «ат  тұлдау» деп атайды. Бұл қайтыс болған ер адамға аза тұтудың бір жоралғысы. Тұлданатын ат сол адамның тірі­сінде пайдаланған меншікті мініс көлігі болуға тиіс. Бұл үрдіс тұлданған ат марқұмның асына сойылғанға дейін жалғасады. Мұндай көрініс М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында, М.Мақатаевтың «Райымбек, Райымбек!» поэмасында, т.б. еңбектерде бар. Осындай дәстүр  қазақ  арасында  XX ғ. 50  жыл­­­­дарына дейін жалғасқан. Тіпті, қазақы, шал­ғай ауылдарда әліге дейін бар. Демек, Шыңғысхан­ның мәйітін шығару  рәсімі қазақ дәстүрімен ұқсас жағдайда өткізілген. Ендеше, Қаржау­бай мырза, сіздің Шыңғыс­ханды моңғолға телуіңізден түк шықпай­тынын осы сурет та­ғы бір қайтара көрсетіп тұр. Басқаша айт­қанда, бұл сурет Шыңғыс­ханның түрік текті, қазақ қанды екенін әйгілейтін ең жарқын дәлелдердің бірі.

Қорыта келгенде, тәуелсіздік жылдарынан бері көптеген зерттеушілер Шың­ғыс­ханның тегінің түрік, қанының қазақ екенін, дінінің ислам болғанын, қазақ даласында орда тігіп, түрік тілінде ел билегенін толықтай дәлелдеп берді. Ал Қазақ хандығын Шыңғыс­хан әулеті құрғанына, барлық хандарымыз сол ұлы қағанның тіке ұрпақтары екеніне, тіпті, кеңестік кезеңде де ешкім шәк келтірген емес. 2015 жылы «Қазақ хандығының 550 жылды­ғына» орай көптеген конференциялар, іс-шаралар өткізілді. Астанада және Таразда жер жүзіне сауын айтылған ұлы мерейтой болды. Оған МХР-дан да сыйлы қонақтар келіп құтты болсын айтты, баяндамалар жасады. Дәлірек айтқанда, Шыңғысханның түрік, оның ішінде қазақ екенін  күллі дүние мойындады. Атап өткеніміздей, сол қатарда моңғолдар да бар. Бұл ауқым енді тоқтамақ емес, қайта, уақыт озған сайын тереңдей, кең­ейе, нығая түспек. «Ит үреді, керуен көше­ді» демекші, аз санды жат ниеттілер қарсы шықты екен деп қазақ тарихы ақиқат арнасын өзгертпек емес. Өз ішімізден шыққан қарсы көзқарастағылар да біртіндеп Шың­ғысханның түрік текті болғанын мойындай бастады. Тек, кей­біреулері ғана «Бұған уақыт керек» деген сыл­таумен атты алысқа айдағысы келеді. Олардың бұлай дегені онша маңызды нәрсе емес, онысы: не «Еріншекке бүгінгіден ертең оңай» дейтін бойкүйездік болар, не өзіне сенімсіздіктен туындаған жалтақойлық болар, тіпті, мықтағанда «Өзім еңбек сіңіре алмаған соң бұл тақырып жабулы қала тұрсын» дейтін пендешілік шығар? Не болса да мейлі. Әйтеу, тауық шақырмады екен деп таң атпай қалмасы анық. Қалай болғанда да көзі ашық, көкірегі ояу кісілер Шыңғысхан тақырыбының жолына көлденең түсуден тайсап кетіп жатыр. Кемінде қарсы келуден жалтарып екіұшты сөйлей бастады, яғни олар қарсыласудан қолдауға бағытталған өтпелі кезеңде тұр.

Қорыта  келгенде  айтарымыз, Шыңғыс­хан тарихын зерттеуде өсекке емес, дерекке жүгін­ген  абзал. Өйткені, Шыңғысхан тарихы – Қазақ тарихы. Тарих, ол – ұлттың ең не­гізгі құндылығы, ұлттық идеологияның арқауы. Құндылығымызды  құнсыз  сөздер­мен ластаудан сақ болайық, ағайын.

Ал ұлы Шыңғысханның түркілік келбеті күн озған сайын ақ мәрмәрдай әйдіктене, асқар таудай айбаттана түсіп күллі әлем алдында түрік халықтарының, қазақ ұлтының мерейін мәңгілікке асқақтата бермек.

P.S.: Аса құрметті оқырман, бұл мақаламызда түрлі тарихи құжаттарға нақты сілтеме жасамадық, оның себебі екеу: біріншіден, мұнда келтірілген дәйектер бұрынғы еңбектерімізде сілтемелермен көрсетілген еді; екіншіден, мақала көпшілік оқырманға бағыттап жазылғандықтан оқуға жеңілірек болсын дедік.