Тәуелсіздік – ең басты құндылық. Бүгінде дүниежүзінде 200-дей мемлекет халықаралық аренада Тәуелсіздік пен бостандыққа негізделген дербес саясатын жүргізіп отыр. Сол елдердің арасында көршіміз Қырғыз елі де бар. Қырғыз елі міне, өз алдына мемлекет құрып, тәуелсіздік туын көтергеніне 32 жыл. Осыған орай, Тәуелсіздік мерекесі қарсаңында Қырғыз елінде сапарда болған газетіміздің белсенді авторы, журналист Ермек Жұмахмет­ұлы Қырғыз Республикасының Президенті Садыр Нұрғожаұлы Жапаровпен сұхбат­тасқан еді.

Тауларымыз
асқақтап, даламыз кеңейе түскен күн

– Құрмет­ті Президент мырза, талай нәубет­ті басынан өткерген Қырғыз елінің бүгінгі тәу етер тұғыры – Тәуелсіздік. Қазақ­стан Жазушылар одағына қарасты «Қазақ әдебиеті» газетінің барша оқырмандары атынан Қырғыз елінің Тәуелсіздік күні мерекесімен құт­тықтаймын. Қырғыз елі тәуел­сіздігінің қалыптасуы тек тарихи оқиғалардың хронологиясы ғана емес, мемлекет­тің қалыптасуы мен дамуына атсалысқан, небір қиындықтарды сабырмен еңсерген адамдардың тағдыры. Қырғыз елі осы дәуірде қандай жетістіктерге қол жеткізді деп ойлайсыз?
– Қазақ зиялыларының үні «Қазақ әдебиеті» газетінің сұхбат алаңына шақыруын үлкен қанағат­танарлық сезіммен қабылдадым. Менің білуімше, «Қазақ әдебиеті» газеті – Орталық Азиядағы ең беделді әдеби басылымдардың бірі. Онда қазақтың ұлы тұлғаларының тарихи ізі, мұраты бар. Ол – ұлт­тық газет! Құт­тықтауларыңызға шоң рақмет!
Тәуелсіздік – қырғыз халқының азат­тыққа қол созған асқақ арманы мен мұқалмас күш-жігерінің жемісі. 1991 жылы 31 тамызда Қырғыз халқы өз Тәуелсіздігін орнат­ты. Бүкіл әлем, алты құрлық пен төрт мұхит бәрі – Қырғыз Республикасы деген жаңа мемлекет­тің құрылғанын біліп, оның тәуелсіздігін таныды. Осы күннен бастап, Қырғыз елі әлемдік мемлекет­тердің түрлі саяси қауымдастықтарына, беделі шоң ұйымдарына мүше болып қабылданды.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында біздің іргесі бүтін ел болып кетуімізге күмәнмен қарағандар болды. Өйткені Қырғызстанды көптеген ұлт­тың өкілдері мекен етеді, сол кезеңдегі онсыз да экономикалық, әлеумет­тік жағдайдың әлсіз тұсында «ұлтаралық келіспеушіліктер орын алады, содан Тәуелсіздікті ұстап тұра алмайды» деген сөздер айтылып жат­ты. Алайда Қырғыз халқы бұл сынақтан сүрінбей өт­ті. Қырғыз халқы – толерант­ты халық, ол өздігінен ешкімге тиіспейді, өзгенің құқын, әдеп-ғұрпын сыйлайды. Осы уақытқа дейін елімізде ешқашан ұлт­аралық қақтығыс болған емес.
Қырғыз елі Тәуелсіздігін жариялаған күні аспанымызда таң шапағы нұрланып атып, күн айрықша ашық болыпты, таулардың биіктегені, даламыздың кеңейе түскені сезіліпті. Осындай ұлан-байтақ даламызды ұлы бабаларымыз иығымен көтеріп әкеліп, жас ұрпақтың алдына сый ретінде тарту етіпті.
Жалпы, тәуелсіздік дегеніміз – саяси тәуелсіздік, экономикалық, мәдени, моральдық тәуелсіздік болып бөлінеді. Ол бір күнде, бір сағат­та орнамайды, ол ұзақ процесс. Біз тәуелсіздікті бірер минут­та жариялай салуымыз мүмкін, ал оны әрі қарай бекіту, дамыту халықтың экономикасына, әлеумет­тік жағдайына байланысты. Мемлекет­тің тұрақтылығы, Тәуелсіздіктің ұзақ болуы тікелей сол елдің азамат­тарына байланған. Ел іші тыныш болса, онда тәртіп болса, сол мемлекет­тің тұрақтылығы да, Тәуелсіздігі де баянды болады деп білемін. Оны нығайту үшін тіл мен дінге айрықша назар аудару керек. Тіл мен діннің өзі ділді құрайды. Осы үштаған құндылықтарымызды аспандатқанда ғана мемлекет дамиды. Сондықтан бұл күн – еліміз үшін ең қастерлі күн. Ол – тек Қырғыз елінде өмір сүріп жатқан халық үшін ғана емес, шетелдерде өмір сүріп жатқан қырғыздар үшін де аса маңызды мереке. Бұл күн әлемнің көптеген елдерінде аталып өтеді. Екінші жағынан, сіздің қандай жетістіктерге қол жеткіздіңіздер деген сауалыңызға келсек, оған: Қазақ еліне де аты мәлім, атақты жазушымыз Түгелбай Сыдықбек­ов әкеміздің Қырғызстанның тәуелсіз елге айналғанына қуанып: «Мен мың жыл өмір сүрдім», – деген сөзімен жауап берген болар едім. Сол сияқты біз де тәуел­сіздік жылдарында ондаған жылдарға созылған қиын жолды аз ғана уақыт­та еңсере алдық. Оның басты нәтижесі: өзін еркін сезінетін егемен, тәуелсіз Қырғыз елінің азамат­тары және сол азамат­тардан құралған белсенді, саналы қоғам. Әрине, алдымызда атқарылатын көп жұмыстар бар. Елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, оның қауіпсіздігін нығайту – басты мақсатымыз! Біз осы мақсат­тарды жүзеге асыру үшін күні-түні жұмыс істеп жатырмыз!

– Бішкек қаласы – тәуелсіздіктің алтын бесігі, егемендіктің буынын бекіткен қала. Бішкек – мәдениет­тің ошағы, ғылым мен білімнің, әдебиет пен өнердің орталығы. Елдің мақтанышына айналған шаһар жыл өткен сайын көркейіп, ажары айшықтала түскенін көрдік. Жаңа тұрпат­ты ақылды қала салып жатқан сияқтысыздар. Солай ма?
–Дұрыс байқапсыз. Бішкек қаласы күн санап көркейіп келеді. Халықтың көңілі көтеріңкі, шырайы келіскен. Бүгінгі Бішкек қаласы адамның көңіліне жақсы әсер ететіндей өзгеріп, жаңарып, көшелердің сәні мен салтанаты күннен-күнге артып келеді. Астанамыздың көркемдігін одан әрі сәулет­тендіре түсу – менің басты қағидам. Үкімет отырыстарында Бішкек қаласы агломерациясын дамытудың кешенді жоспары үнемі қаралып отырылады. Индустрилизация қазанында пісуі жетпеген, урбанизациялану үрдістерін енді игеріп жатқан ұлт мәдениетінде қалаға деген қатынастың алуан қырлылығын көреміз. Қазір қала билігі өмір сүру категориясын дамытып, адамдардың өмір сүруіне, оның өзін-өзі дамытуына барлық қолайлы жағдай жасауға тырысуда.
Қала бүгінгі индустрилизация қазанында қайнап жатыр. Қаламызға келген қонақтар жаңа ақылды қаланың салынып жатқанын көреді. Қаламыздың индустриясы мен қаржылық қуаты бізді экономикалық және ұлт­тық деградациядан құтқаруға атсалысып отыр. Жалпы, қала мәдениеті аспан астындағы адамдардың қоғамдық игілігіне жұмыс істеуі тиіс.

«Анамыз да қара көз қыз-ау, бәлкім…»

– Бүгінде Қырғызстан жаһандық саясат­ты айқындайтын жетекші елдермен қатар тұрған ірі геосаяси және геоэкономикалық ойыншыға айналды. Болашақта экономика мен саясат­та қандай мәселелерге басымдық беріледі?
– Экономикадағы негізгі мәселелер біздің ковид індетінен кейінгі жағдаймен және қазіргі геосаяси жағдаймен айналысып жатқанымызды білдіреді. Оның барлығы ұлт­тық мүддемен ұштастырылуда. Мысалы, тау-кен өнеркәсібін алайық. Осы салада жүзеге асырған шараларымыздың нәтижесінде жағдай күрт өзгеріп, ұлт­тық мүддені аяққа таптау тоқтатылды. Алайда энергия тап­шылығы күннен-күнге күшейе түсуде және осындай жағдайда энергетика саласында әлеуетімізді пайдалану жобалары жүзеге асырылатын болады. Біз «жасыл энергияны» пайдалануда тың, жаңа қадамдар жасап, отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы жағдай жасап жатырмыз. Заманауи талаптарға сай жолдарды салып, күтіп ұстау арқылы ішкі байланысты нығайтуға баса назар аударылуда. Бір сөзбен айтқанда, экономика саласында ауқымды жобаларымыз бар, уақыты келгенде оның нәтижесін көретін боламыз. Бүгінгі заманның бізге қызмет етіп жатқанын білеміз. Оны түсінбеу – қара суды теріс ағызу болып шығар еді. Сол сияқты өтпелі кезеңнің келеңсіздіктерін, індет­тер мен дағдарыстарды көлденең тартып, аз ғана қиыншылыққа мойып, Тәуелсіздіктің бетіне көлеңке түсіруге болмас еді. Саясатқа келсек, сіз журналист ретінде біздің республикамыздағы жағдайды жақсы білуіңіз керек, біз ең алдымен көршілерімізбен келісімді нығайтып, достық қарым-қатынасты дамытуға басымдық береміз. Мысалы, осы уақыт аралығында Өзбекстанмен қарым-қатынасты ең жоғары деңгейге дейін жақсарта алдық. Қазақ­станмен және Қытаймен қарым-қатынасымыз ұзақ уақыт­тар бойы бірқалыпты дамып келеді. Қазіргі уақыт­та біз тұрақты әрі өзара сенімді қалпына келтіру үшін Тәжікстанмен тығыз қарым-қатынас­та жұмыс істеп жатырмыз. Тараптар арасында гармония бар. Ал гармония – бұл ғаламның үздіксіз өркендеуінің негізгі кепілі.

– Қазақ­стан әрқашан өзінің рухани жақын әрі құдайы көршісі қырғыз халқының көркейіп-гүлденуіне тілектес. Екіжақты сындарлы қарым-қатынастарды дамыту барысындағы өзара диалогта қандай мәселелер қамтылмай отыр?
– Әлбет­те дұрыс айт­тыңыз, қазақ халқы – қырғыз халқының рухани туысы. Біздің Қазақ­станмен, қазақ халқымен қарым-қатынасымыз айрықша дамып келеді. Қос халықтың достығының түп-тамыры әріден басталатынын баса айтқым келеді. Мен Қазақ­станға жасаған алғашқы ресми іс-сапарымда қазақтың белгілі ақыны Жұбан Молдағалиевтің «Мен қазақпын» өлеңінен арнайы үзінді келтірген болатынмын. Онда мынадай жолдар бар:
Мен – қазақпын,
қырғыз ол – туысқаным,
Бірге тартқан тарланның
құйысқанын.-
Анамыз да қара көз қыз-ау, бәлкім,
Бөліп берген егізге үзіп нанын.

Демек, қос тарапты қарым-қатынасты одан әрі нығайта беру үшін Жұбан Молдағалиев ағамыздың жырында бейнеленген асыл сөзді қаракөз анамыздың өсиет-аманаты деп білгеніміз абзал болар. Ол расында да солай. Біздің бірқатар мәдениет-өнер қайраткерлеріміз Қазақ­станда осы бағыт­та белсенді жұмыстар атқарды. Өткен жылдары елімізге Қазақ­станның мәдениет саласының үлкен делегациясы келіп, мәдени іс-шара аясы ұлан-асыр тойға ұласты. Сіздердің «Таң Шолпан» әдеби журналдарыңыз бір жыл бойы қырғыз ақын-жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне аударып, қазақ оқырмандарына ұсынғанын да баса айтқым келеді. Біздің тарихымыз бір, мәдениетіміз бір, ұранымыз бір. Біздің Баласағұн атындағы Ұлт­тық университетіміз Қазақ­стан Ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих институтымен тығыз байланыста. Мұндай мысалдар көп. Айтайын дегенім, ежелден бауырлас халықтардың мәдени ынтымақтастығын одан әрі дамыта беруіміз керек. Біз енді экономикалық ынтымақтастықты нығайтуға баса назар аударғанымыз абзал болар еді.
– Президент болып сайланғаныңызда алғашқы болып сізді кім құт­тықтады?
– 2021 жылғы президент­тік сайлауда жеңіске жеткенімде, алғашқы болып, өз әріптестерім құт­тықтады. Дегенмен президент­тердің арасында алғашқы болып, Өзбекстан Республикасының президенті құрмет­ті Шавкат Миромонұлы Мирзиёев құт­тықтағанын ерекше атап өткім келеді.

Экс-президент­тердің басын еліміздің ынтымағы үшін қостым

– Сіздің Қырғызстанның экс-президент­терінің басын қосқан жиыныңызды ұлт бірлігі мен ынтымағы үшін жасалған бейбітшілік шеруі деп атауға болады. Жалпы, бұрынғы президент­термен қарым-қатынасыңыз қалай? Оларды Қырғызстанға шақыру ойыңызда бар ма?
– Мен ол туралы бұрынғы мемлекет басшыларымен кез­десуден соң өзімнің сындарлы пікірімді білдірген болатынмын. Тағы да қайталап айтамын, мен бұрынғы президент­тердің басын елдің болашағы үшін, халқымыздың мәңгілік ынтымағы үшін біріктірдім. Бүгінгі жаһандану кезеңі ішкі тұрақтылық пен ұлт­тық келісімге ұмтылған елдердің ғана дамып, қуат­ты мемлекетке айналатынын көрсетіп отыр. Ұлы империялар құрып, Еуразия кеңістігін алып жатқан ежелгі қырғыз халқының болашақтағы жағдайы қандай болмақ? Біз өзімізді Орталық Азияның бір бұрышында тұрып қалған сияқты сезінеміз. Иә, өзімізді тәуелсіз ел деп жарияласақ та, дамуымыз неге кешеуілдеп қалды? Өзімізге осындай сұрақтарды қойсақ, ол бірінен соң бірі шыға беретін сияқты… Мен көңілге тыныштық бермеген осы игі істі ойластыра келе, оны жүзеге асыруға бел буып, экс-президент­тердің басын бір қосқан болдым. Ата-бабаларымыздың дәстүр-салтына сай, олардың алдына қырғыз халқының ас-ауқатын тарт­тым. Әрине, бұл маған оңай болмады. Президент­тер бірінен соң бірі сөз алып, ойларындағыны айт­ты, ащы сөздерге де барды. Мен, әрине, оларды түсінемін, бойларында ашу-ыза, реніштері де бар. Әйтсе де, олар өз кемшіліктерін мойындап, сабырға келді. Ең бастысы, олар бірін-бірі кешіре білді. Бұл – менің президент ретінде және азамат ретіндегі басты мақсатым да, арманым да еді. Мемлекет басшысы ретінде мен тарихи миссиямды орындағандай болдым. Менің барлық ой-қиялым да осыған сенім арт­ты. Қалай десек те, олар өз қабілет­терінше қызмет атқарды, оны жоққа шығаруға болмайды.
Жалпы, халық көзімен қарасақ, олардың әрқайсысының саясатында белгілі бір қателіктер орын алып, оның соңы қайғылы оқиғаларға ұласып, қантөгіс болды. Ақаевтың кезінде Ақсы оқиғасы, Бакиевтің кезінде сәуір оқиғасы, Уақытша өкімет, Атамбаевтың кезінде маусым трагедиясы, Жээнбековтің кезінде қазан оқиғасы болды. Бұл бір мемлекет­тің басына аз сабақ болмаса керек. Ең қиыны сол, біз жарқыраған азамат­тарымыздан айрылдық. Олар – Қырғыз елінің болашағы еді. Олардың үміт­тері жарты жолда үзілді. Осы оқиға кезінде Үміт ат­ты жап-жас жігіт­тің қазасы халықты теңселтіп кет­ті. Бұл – қырғыз тарихында өкінішке қарай, қара әріппен жазылып қалды. Біз осылайша қырғыздың талай жастарынан – ұлдарынан айырылдық. Олардың туыстары мен жақындарының өзектерін өртеген жан қайғысын сезінемін. Бірақ бәріміз үшін қасиет­ті саналатын Қырғыз елінің мәңгілік болашағын ойласақ, бұдан былай, «Ақаевшылар», «Бакиевшілер», «Атамбаевшылар» және басқа да «шылар» дегендерді жойып, оның болашағын бәріміз бірдей ойлағанымыз дұрыс болар еді. Менің осы жолдағы ендігі бар мақсат-мұратым – барша қырғыз халқының басын біріктіру болды. Менің ендігі міндетім – оларды бір мемлекет­тің туының астында және бір президент­тің басшылығымен, жеті облысымыздың халқын ортақ іске біріктіріп, бір бағыт­та, бір деммен – ортақ мақсат жолында ұлт­тың рухын көтеруге жұмылдыру. Осыған орай, алдыма мынадай мақсат қойдым: Халықтың бірлігін сақтап, елді әділ басқару және аймақта бейбіт қатар өмір сүру. Ол үшін әдемі үйлесім, гармония керек. Ал гармония-үйлесімділік – аспан астындағы тас жол. Ол жүзеге асқанда аспан мен жер жақсы күйде болады және өзара келісіммен дамиды деп білемін. Бейбіт қатар өмір сүру – бірлікте келісіммен жұмыс істеуді, бейбіт бәсекелестікті, үйлесімді симбиозды, бейбіт өмірді, жалпыға бірдей бейбітшілік пен гармонияда болуды білдіреді. Демек, «жақсылық» пен «жамандық» туралы этиканың ескірген тұжырымдамасын өзгертуіміз керек. Менің алдымдағы мемлекет басшыларының әрқайсысына жеке мүддем де, қызғанышым да жоқ, сондай-ақ олардың алдында ақталуға міндет­ті де емеспін! Алайда мен мынаған ерекше мән беремін. Жалпы, жеке адамдар арасындағы проблемаларды саяси, этикалық тұрғыдан тереңдетіп талқылаудың дұрыс саяси аренаны құрып қана қоймай, қазіргі дәуірдің өзекті мұратын іске асырып, үйлесімді қоғам құру жолында пайдасы зор. Бұл – әлеумет­тік субъектілер арасындағы жарасымдылықтың мызғымас бірлігінің негізі. Ал өз рөлдерін нақты білмейтін қоғамда гармониялық табыс болмайды.
Егемендігімізді, тәуелсіздігімізді нығайтып, дамуға барлық мүмкіндігі жететін Қырғыз елін дамытамыз десек, өткенімізді, ашу-ренішімізді суға ағызып, бірлікке ұмтылуымыз керек деп ойлаймын. Ол үшін, ескі көзқарасты өзгертуіміз қажет. Эгоизмнің, мінез-құлықтың пайда әпермейтінін, өзін-өзі жақсы көрудің де шектері бар екенін естен шығармағанымыз абзал. Демек, сенің іс-әрекетің басқалардың мүдделері мен құқықтарын бұзбауы тиіс.

– Ресей үкіметі Қырғызстанның көптен бергі қарызын кешіріп, үлкен рақымшылық көрсет­ті. Бұл мырзалықтың астарында қандайда бір саясат жатқан жоқ па?
– Бұл қадамы үшін Ресейге алғы­сымыз шексіз. Олар – біздің стратегиялық әріптесіміз. Ресей ұзақ уақыт­тар бойы біздің басты одақтасымызға айналған.

Қазақ­станға сапарым өмірімде үлкен әсер қалдырды

– Шетелге жасаған сапарыңыздан есте қалған ерекше бір оқиға туралы айтып бере аласыз ба?
– Шабыт беретін, ойландыратын әңгімелер көп. Әлбет­те, Қазақ­станға жасаған іс-сапарымнан бір мысал келтіре кетейін. Қазақ­стан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың мені бауырындай жылы қарсы алуы, Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі бас болып мұражайға ертіп апарғаны менің өмірімде үлкен әсер қалдырды. Ол өзінің бай тәжірибесімен бөлісіп, ақыл-кеңесін айтып, тарихи және халықаралық оқиғалардан жиі мысалдар келтіріп, басынан кешкендерін ашық айтып бергені де есімде қалды.

– Президент­тің кеңесшісі де, достары да көп болатыны айқын. Сырыңызды кіммен бөлісесіз?
– Рас, менің достарым көп. Мектепте оқып жүргендегі, әскерде жүргендегі, институт­та бірге оқыған және бала кезімдегі достарым бар. Саясатқа араласқаннан бергі достарым да бір төбе. Саясат алаңындағы достарымның ішіндегі ең жақыны – Қамшыбек Ташиев. Басқару жүйесінен мол тәжірибесі бар осы қайраткер тұлғамен мемлекет, ұлт болашағы туралы өзара сыр бөлісіп тұрамын.

– Біз өмір сүріп отырған қоғамның басты кемшілігі мен дерті неде?
– Адамның білімі тереңдеп, әсіресе жоғары технологиялық мүмкіндіктердің пайда болуымен адамзат өркениетінің деңгейі өсіп, өрлеп келеді. Ол – адамдарға дүниені түсінуге және өзгертуге мүмкіндік беретін дүниетаным. Бұл – қазіргі заманда адамзат өркениеті дамуының тамаша үлгісі. Бірақ осы жолды таңдағандар аз. Қазіргі таңда адамдардың өмір сүруінің материалдық деңгейі бұрын-соңды болмаған деңгейге көтерілді. Алайда ақша мен материалдық құмарлықтың алға шыққан кезеңінде дәстүрлі ізгіліктер мен адамгершіліктен, иман тазалығынан қашықтап барамыз. Бүгінгі біз өмір сүріп жатқан дәуірдің сипаты мен дертіне қатысты философтар мен ойшылдар көптеген зерт­теулер, парасат­ты ой-толғамдар жасаған. Солардың ішінде адамдар арасындағы иманның құлдырауы, халықтың өзара сенімнен айырылып, бірін-бірі алдау «өнері» дамып, оның қоғамда кең етек жаюы мені қат­ты алаңдатады. Біз дәстүрлі қасиет­терді дамытуға және дәстүрлі отбасы үйлесімдігіне мән беруіміз керек. Қоғамдағы гармоноия – әлеумет­тік гармонияның негізі. Ол ең маңызды моральдық қағида, әсіресе қарама-қайшылықтың екі жағының үйлесімді бірлігі. Менің бар мақсатым – осы бірлікті, тұтастықты сақтай білуден тұрады.

– Бос уақытыңызды қалай өткізесіз?
– Менде бос уақыт дегеніңіз аз, тіпті жоқ десем де болады. Бос уақытым болса, спортпен айналысуға арнаймын. Аптасына бір рет жасыл алаңда футбол ойнауға тырысамын. Оған қоса таңғы және кешкі уақыт­та суға түсемін.

– Садыр Нұрқожаұлы, барша Қырғыз халқын Тәуелсіздік күнімен қызу құт­тықтаймыз! Бүгінгі ашық әңгімеңізге рақмет айтамыз!

Әңгімелескен –
Ермек Жұмахметұлы