Байыпты болмысы байсалды ой баптаған осы кісімен әңгіме-дүкен құрған сайын көңіл шіркін көкмайсадай құлпырып, күн көзіне қақталған жиде ағашынан жасалған домбырадай күмбірлеймін. Кеудемде бұлдыр-бұлдыр күндердің көне күңгірі мен көктемгі балбұлақтардың сезіксіз сылдыры сарындасып, қайғыдан соңғы қуаныштай мөлдіреймін. Абыз Абайдан қалған «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» тіл ұшына орала береді. Мұның өзі заңды құбылыс сияқты, «ерінбеген – етікші, жалықпаған – жазушы» атанған, әдебиетті сауда-саттық ығыстырған заманда. Мұндайда соңындағыларға сөз қалдыру абыройлы іс екенін зерделейсің де, жазушының «ішкі тозағына» үңіліп, болысқың келеді.

– Әдіһам Шілтерханов шығармаларының көбі өліммен аяқталатыны несі? – деді бірде белгілі қа­лам­гер. Жауабым дайын-тын. «Тіршілігіміз тығырыққа тірелген тұста өмір кештік. «Алтын заңның» буына мас­­танғандар жазықсыздарды жазылмаған заң­дармен жазалады. Қоршаған ортаға, адамдарға де­ген немкеттілік пен тоғышарлық үнемі ажал ша­қырып, соңы рухтық және биологиялық өліммен, әлеу­меттік жағдайдың, қоғамдық құрылымның күй­реуімен аяқталды. Күлеріңді де, жыларыңды да біл­мей­сің». Есіттіріп айтпадым. Өзі де санасына салмақ сала түссін деген ниетпен:
– Әдекеңнің көркем туындылары – кертаныстар үстемдігі үсікке ұрындырған, кесапаттық кеулей кер­не­ген тарихи кезеңіміздің қоспасыз, қамсаусыз кө­рі­ністері, дағдарысты даусы. Қай қаламгер де ең ал­дымен өз ұлтының ар-ожданына, намысына, дү­ниетанымына, дәстүріне, тарихына сүйенгені жөн шығар, – дедім.
Содан бері сол әріптесім Қазан төңкерісшілерінің қы­зыл қырғынын, отызыншы жылдары қолдан қа­зан­сыздандырылған ашаршылықты, қал­қоз­шылардың аза­бы тозаққа құлатқан ақысыз-пұлсыз бейнетін, Екін­ші дүниежүзілік соғыстың зарландырған зардабын, Семей атом сынағы алаңына қосарласа дала­мыз­дың әр түкпірінде саңырауқұлақтай қаптап, жоқ­­тауымызды көбейткен жосықсыз жойқын жарылыстарды, Желтоқсан оқиғасын аталмыш жазушы шығармаларының сүзгісінен өткізіп көрді ме екен? Өйтпеді ғой деймін. Жиі кездесеміз, «Осы халық бі­реуге керек пе еді өзі?» – дейтін кезі әлдеқашан өтіп кетті.
Жоғарыда санамаланған жәйттің бәрі де Әдіһам ағаның жүрегін аяусыз жаншып, жазушылық стилі мен шығармашылығының мәніне айналды. Ол – үміті ал­данған ұрпақтың өкілі. «Үміт теориясы» жете­гін­де­гілердің мүддесін ылғи қорғаштайтыны, шүлен шуақ үлестіргісі келетіні сондықтан. Бір қызығы, сонысының өзін тұрмысқа шыққысы келетін қыздай қысыла-қы­сыла, шым-шымдап, сенімін сетінетпей, сыпайы жет­кізеді. Оқырманға да, әдеби қағидаларға да оң­тай­ланбай, жеке жан рахаты үшін жазатын тәрізді. Тәсі­лінің мұндай қарапайымдылығы кейіпкерлердің мо­ральдік бейнесін әсіреқызылсыз әрқалай­лан­дыруына мүмкіндік берген. Мұнан түйсінгеніміз – қаламгер ең алдымен арманының алдындағы қа­рызын мінсіз өтеуі, өзі жазғалы отырған ақ қағаздай та­за болуы, жазушылық шеберлікті мейлінше же­леусіз жетілдіруі тиіс, оқырман алдындағы парыз де­геніңіз содан кейінгі кезектегі жауапты мәселе.
Соңғы нүктесі 1985 жылы қойылған «Ақжалдың ақы­рында» тағдырын таза тілегімен тәрбиелеп жүр­ген Әміртайдың өлімі рухтың жеңілуі ме, жеңісі ме? Жазушы оған хикаятта жекелік сипат бергенімен, ас­та­рына қоғамдық мән дарытқан. Табиғаттың өзі сом­даған кілтіңсіз кейіпкері басқаша әрекетке баруы да мүмкін емес-тін. Өйткені, қос мәнділіктің екіұш­ты­лықпен шектелмейтінін, жарымжандыққа ұшы­ра­татынын, кім-кімнің де рух мешеулігі, ми митыңдығы бүкіл ұлттың болмысын бодандықтың бұғауына байлап беруге бейімдігін түйсінді ол. Жерден бауырын к­ө­термейтін, ар-намысын табанға таптататын тә­пелтек тірліксымақтан жиренді, кірпияз кеудесін еш­кім­ге бастырғысы келмеді. Әлдекімше қоянкөздене жыпылықтамады, Құдайдың құзыретіндегі іске ара­ласқан Қаражалдың қараулығымен сойылған же­лаяқ жылқысының шылбырына аялсыз асылуға созған қолы қалтырамады. Қорқынышы көзінде де, қолында да болмағаны. Жайраңдасатын жүздесулерді аң­саған адами аңсарын, жәдігөйсіз ниетін тал­қан­даған тас қараңғы тас боран ыза, ақылдың билігіне бағынбайтын жанартаудай ыстық алапат жүрегінің тылсым тереңінен тулай көтеріліп, тәубесін теуіп түсі­ріп, туажат тәуекелге бел буғызды. Өкінішті ме? Әри­не! Меніңше, қорқыныш – әлсіздік емес, туабітті бол­мысыңның биіктегі бөлігін тұқыртатын тобақазық күш. Оған қарсыласу әркімнің өмірлік принципіне, жа­ратылыс мүмкіндігіне, психикалық ерекшеліктері мен мінез-құлқына байланысты. Оқыс қылығы үшін Әміртайды оқырманның күнәға жықпайтыны сон­дықтан. Қорқыныш та кейде ерлік сияқты ұлы ұғым. Атам қазақ «Құдайдан қорықпағаннан қорық» – деп тегіннен-тегін шегелемепті.
Ә.Шілтерханов шығармаларындағы көркемдік талғамның түпкіліктілігі кейіпкерлер бойындағы қа­рапайым құнар мен мәймөңкесіз майсаң маңыздың қордалылығында. Олардың өзара тілдесуінен үнемі қазақы қызу аңғарылады. Диалогтарындағы селкеу­сіздік желғабызсыз сюжетті үнемі жуас жетелеп, даң­ғазасыз дамытып отырады. Бір ғана мысал келті­рейік. Алматыдан арыз тексере келіп, қорғансыз кейуа­наға әлімжеттік жасаған Қаражал қарта ойынында қалтасын қақтырып, «Қуаныштан біраз қарыз ақша сұрады. Бәкірдің шәй, тамақ қамымен кіріп-шығып жүрген әйелі мейманының қабағы түсіңкілігін, өңі бозарып, әбіржігенін бірден байқады. Несіпбектің картаны мықты ойнайтынын да жақсы білетін. Қонағына жаны ашып:
– Астаналық қайным-ау, немене, әбіржіп кеткен сияқтысыз? Ауқаттан жақсылап алып, өз үйіңіздегідей еркін отырыңыз, – деді. Манадан ызалы Қаражал іш­кі ызасын бүге алмады:
– Әбіржімей қайтейін, жеңеше, ит пен құсқа ұт­қызудамын. «Мынау не дейді?» дегендей, Несіпбек құр­дасына қарап еді, ол да іркілмей, Бәкірдің әйеліне сөз ұзатты:
– Сен мені кінәлама. Ойында әр нәрсе бола бе­ре­ді. Мейман шынын айтты. Бірақ жөнін түсініп кет. Құсы әсте мен шығармын. Итін өзі тауып алар.
Ауылдық жердің адамдарынан жағымпазданудан, бәй­пектеуден өзге мінез күтпеген Қаражалға Несіп­бек оспағы шапалақпен тартып жібергендей әсер ет­ті. Ақшаның ашындысымен өзінің де артықтау кет­кенін кештеу сезіп қалды».
Бұл – мақтамен бауыздау. Түйсікшіл кісі осы үзін­діден-ақ жазушы стилінің сығымдалу қуатына, жина­қылығына, көргенсіздің көзіне де қамшының ұшын тікелей тигізбейтін сыпайылығына, әуейіліктің әупірім халін әшкерелеудегі, табанасты тапқырлықты әспет­теудегі, образ сомдаудағы шеберлігіне көз жеткізер еді. Мұнан әрі созбалауымыздың реті жоқ шығар. Өйт­кені, қаламгер қаузаған сюжетті біз де қайталасақ – келешек оқырмандарды қынадай қырғанымыз.
Жауыздың жан-дүниесін жүрегі мейірімді жазушы ғана жаза алады. «Зауал» – әлеуметтік көңіл-күй­ге, халықтық мінезге бай, бірнеше шағын әңгімені өзек­тестірген, жарамсақтықты, жауыздықты жайрату арқылы ар-ұятты, адамгершілікті кие тұтуға үн­дей­тін шығарма. Құм дауылында адасқан, тіршілікке ын­тызарлық пен дүлей үрейдің аласапыран арпалысында бағыт-бағдарсыз қалған бейбақтар бәрібір өлуге тиісті-тін. Неге десеңіз – дәуірі өтіп бара жатты. Сы­­бағаларына тиген тарихи кезең аяқталды. Қалқоз­дастыру майданында жаппай жеңіске жете бастаған партиялық бюрократияға енді олардың көк тиындық құны жоқтығын ойлы оқырман бағамды бажайлайды. Әйтсе де, туындының тылсымды тұспалы бұдан те­реңіректе. Шынтуайтында «Зауал» талма тұста там­тығы қалмауға айналған талықсыздар­дың тауқы­меті ғана емес, тарихтың тар өткелімен уақыттың ызғарлы өкпегі өршелене, дігірлей дірдектеткендердің бойында кісілік пен кесірліктің, әр адамның ішкі әлемінде қосарласатын Ақ пен Қараның айла-шарғылы, азапты арбасуы. Өмір соның біреуіне де жылы шырай танытпай, кемелді кемеңгерлікке де пысқырмай, мұз бен шоқты шарпыстыра өз заңымен зулай беріпті. Қаламгер сол заманның колоритін келте кескін­де­мелермен: «Кезбен, сен әсте қарғыстан өлмессің, өле­тін болсаң – ендігі жүз өлетін мезгілің болды, бірақ көктемейтін де шығарсың»,– деген кейісті кекеумен дәл де нақты жеткізген. Бұл хикаятты адам өмірінің мәні мен қоғамдық сананың соқыр да саңы­рау сынақтан сығымдалып өтуі туралы жыр десе де, ұрқылық жад (генная память) жөніндегі толғау десе де жарасқандай. Тақырыпты толық игеруге Кезбен образы ырғалыс-жырғалыссыз қызмет етіп тұр. «Жаңа өмір» орнатушылар үшін Кезбендей тасжүрек­тердің тас керең ақымақтығы қажет еді.
Әдіһам Шілтерханов оқиғаның шынайы, тұрмыс­тық дамуын аса нәзік сезініп, пайымды паралелльдер түзеді. Соның ең әсерлісі Бетпақдаладағы Кезбеннің, Сібірдегі Косойдың өліміне байланысты жерлеу рә­сімдері. Оны оқырманның өзі зерделегенін жөн санап, кейіпкер Досан қарттың: «Біреу – еру, біреу – көш, біреу – ерте, біреу – кеш, мына жарық дүниеде мәң­гілік кім қалар дейсің?! Адам құсап өлу де үлкен абы­рой екен ғой. Е, айналайын Жасаған, қиял­дай­тындай өмір бер, ұялмайтындай өлім бер» – дегенін қайталайық.
Әдебиетті шаршататын нәрсе – тіл жұтаңдығынан, өнерсіз өлермендіктен ада Ә.Шілтерханов шығар­маларындағы қарапайым адамдарда нақты өмірге өзек жалғастырған елеусіз ерлік, қоғамнан тыс тұр­ғандарында утопиялық коммунизм бар. Қатардағы кейіп­керлер кемшіліктеріміздің бүркемелемеуге, жауырды жаба тоқымауға, қасиетімізді қорғауға ша­қырады.
Қоғамның мінез-құлқындағы асылықтарды, мем­лекеттік құрылыстағы ақауларды ауытқусыз көрсету үрдісі қазақ әдебиетінде менің пайымдауымша Мұх­тар Әуезовтің «Өскен өркен» романы нобайынан бас­талып, Әдіһам Шілтерханов, Тынымбай Нұрма­ғамбетов туындыларында жалғасты. Бұған да шүкір­шілік, тал жалғыз бүршіктен өсіп, адам денесіндегі жал­қы жасушада ағзаның бүкіл ұрқылық (гене­ти­калық) ақпараттары жинақталады емес пе?! Біз бұрынғы қорқыныштарымыз үшін ұялатын шаққа жетіп, Бұқар жырауша, Махамбет Өтемісұлынша ақи­қатты айтуды енді үйреніп келеміз. Ал талайды та­бындырған Дюма өзі өмір сүрген уақытын елемеуге тырысқан ғой. Мүлт кеткен тұсы да сол. Өйткені, таби­ғат, оның ішінде өнер табиғаты бос кеңістікті кешір­мейді.
2000-2001 жылы «Ордабасы» баспасы Әдіһам Шіл­терханов шығармаларының қос томдығын 1000 данамен шығарды. Сексеннің сеңгіріндегі қаламгер сонысын мейілінше тегін таратты, қалғандары үйінде жинаулы.
– Жұрттың қолы жетпейтін нәрсеге несін қаржы шығындадыңыз? – деймін.
– Қайта менің жағдайым тәуір ғой. Мынаны көр­мей­сің бе? – дейді Әдекең. Оқыдым: «Сіздің фирманың баспагерім ретінде қалу ниеті маған өте өтімді, бұрынғы шарттарыңызда ұсынылғанындай: барлық таза табыс сізде қалып, достарыма таратуға маған жиыр­ма дана кітап тисе – қуаныштымын». Жазушы Эдгар Аллан По 1841 жылдың 13 тамызында «Ли және Бланчарт» баспасына осындай хат жолдапты. 1946 жылы Е.Г.Дайкин мырзадан ертегілерінің ке­зекті томы қаламақысына небәрі 50 доллар өтініпті. Ал «Темірлан және басқа өлеңдер» жинағының сақ­таулы үш данасының біреуі 1900 жылдың күзінде 2050 долларға сатылыпты. Мұның өзі жазушының бүкіл кітабына, газет-журналдарда жарияланған шы­ғармаларына төленген қаламақыдан әлдеқайда көп екен.
Сіздің еңбегіңізге де оқырманның сол ықыласы бұйыр­сын, Әдеке!