---

– Сол кездегі Алаш әскерінің айбарында дербестіктің ұшқыны бар ма?
– Ол кездегі Алаш әскерінің өзі туралы нақты айта алмаймыз, Алаш­орданың әскерін құрушы азаматтардың айбарында дербестіктің болғаны анық. Сол уа­қытта большевиктер халыққа зорлық-зом­былық көрсетіп, қазақты қынадай қыр­ғысы, қоқан-лоққы көр­сеткісі ке­ліп тұратын. Больше­вик­тердің лаңы­нан қазақты қорғап қалу үшін, ұлттық мүдде үшін, халықтық бүлін­ші­ліктен сақтау үшін осындай әскер құрылған еді. Әу баста бұл – әскер түрінде емес, Алаш­тың милициясы деген атпен, билік инс­ти­туты ретінде құрылған болатын. Бі­рақ қазан айында большевиктердің билікке келуіне байланысты, өзін-өзі қорғайтын, ұлт­ты қорғайтын институт ретінде әс­кер­ге айналды. Бұл табиғи түрде жүрген та­рихи процесс еді.
– Алаш әскері әскери тарихымызға не әкелді?
– Алаш әскері жиырмасыншы ғасыр­дың ең үлкен проблемасының біріне ай­налған – большевизммен шағын ғана са­ны бар халықтың принципті түрде кү­ресе алатынын көрсетіп кетті. 1918 жыл­дың басынан, Ленинді Каплан атқан уақыттан «қызыл террор» жарияланды. Төтенше комиссариат құры­лып, қызды-қыздымен большевиктерге қар­сы күрескен кез келген адамды контр­революционер деп, тап сол жерде, сотсыз, үкім­сіз атып тастауға құқық беретін дек­рет­тер шығарған. Бұнысын Совет одағы «ақ террорға» қарсы «қызыл террор» деп ақ­тағысы келді. Шын мәнінде сол за­ман­ның көзімен қарасаңыз да, құқықтық өлшемдерімен қарасаңыз да, бүгінгі за­манның көзімен үңілсеңіз де ол ешқандай ақтауға келмейді. Олар террорды ресми түрде, саясат ретінде жариялады және сол террордың кесі­рінен қаншама мил­лиондаған адам қырылып кетті. Алаш әскері сол қызыл террормен күресу үшін құрылды. Осы тұста Алаш­тың алдында үлкен саяси таңдау тұрды: Біз большевиктермен бірігеміз бе, әлде ка­зактармен, ақ гвардияшылармен, патша үкіметінің кезінде Ресей әскерін бас­қарған адамдармен бірігеміз бе дегенде, әрине олар Колчак, Дутов, Анненковтармен  бірге күрес майданы алаңына шық­ты. Себебі, ақ гвардияшылардың жағында өз­дерін орыс демократиялық интеллигенциясы санайтын кадеттер, социал-де­мократтар, басқа да партия­лардың өкіл­дері тұрған болатын.
– Егер сол кезде тәуелсіздік алып кет­кен­де, ол әскер қалай соғысар еді?
– Әрине, біз осы күні «сол кезде тә­уел­сіздік алып кеткенде» деген ро­ман­ти­каға берілеміз. Бірақ ол кезде боль­ше­вик­тер Алашқа ешқандай да тәуел­сіздік бер­мес еді. Ленин келген бетте Әли­хан: «Ульянов-Ленин, Халық Комиссарлары Төрағасы Николай патша сияқты жеке-да­ра билеуге көшті… …Шаруалар, жұ­мыс­­шы­лар мен солдаттар, есте сақ­таң­дар, большевиктің бетінен рево­лю­ционердің қы­зыл маскасы сыпырылып түсіп, оның қа­ра жүзді табиғаты ашылды», – деп үн­деу таратқан болатын. Ол үндеу сол кез­дегі Ресейдің бірнеше басылымында жа­­рияланған. Орыс демократтары да қа­зақтың тәуелсіз мемлекет болғанын қа­ламайтын, олар импералистік, бас­қын­шы­лық пиғылда еді ғой. Патшалық Ре­сей кезінде пат­шаның басыбайлы саясатына қарсы күрескен адамдардың бәрі патша тақтан құлағаннан кейін, олар да кез келген дербестікке ұмтылған халық­тарды «бұлар сепаратистік пиғылда» деп айыптап, қазақтарды, башқұрттарды, татарларды, Түркістан халықтарын, Кав­каздағы, Украинадағы барлық  ұлт­тар, дербестікке ұмтылған саяси күштер тү­гелдей сепаратистер деп есептеді. Ресей бір­тұтас, унитарлы мемлекет болуы керек дейтін демократтар, тіптен федерализм идеясының өзін сеператистік деп түсінді. Мұндай жағдайда тәуелсіздік алу деген бекершілік еді.
Әрине, тәуелсіздік ала қалған жағ­дай­да қазақ әскері басқыншылықты, бі­реу­ге күш көрсетуді көздейтін әскер емес, анағұрлым бейбіт институт, еуро­палық дәстүрге сүйенген, халықтың құ­қын, шекарасын қорғауға арналған үл­кен күшке айналар еді деп ойлаймын.
– Сол кездегі  Түрік  әскері  дүниежүзін-де  көптеген мықты мемлекеттермен соғыс­қаны белгілі. Алаш әскері түрік әскерін үл­гі тұтты ма?
– Рас, сол кездегі Алаш көсемдерінің көп­шілігі түрік халқын, түркі жұртын жа­қын тұтты. Бірақ үлгі тұтты деп айта ал­мас едік. Мысалы, Түркия мен Болгария соғысып жатқанда Мұстафа Шоқай мен башқұрт көсемі Зәки Уәлиди Петербургте Әлиханға барады: «Студенттер бі­рі­гіп түріктерге ақша жинап жатырмыз, сіз соған қосыласыз ба?», – дейді. Сон­да Әлихан: «Түркия – қазақтың, жалпы түркі жұртының қаны бір бауыры бол­ғанымен, қазір дүние өзгерген, саясат басқа. Біздің жанымыз әзірге Ресеймен бірге. Сендердің бұларың сәл уто­пия­лық, романтикалық қиял. Сон­дықтан сағымға алданбаңдар. Егер ұлт үшін, жалпы түркі халықтарының бос­тандығы үшін күрес­кілерің келсе, онда Ресейдің қоныстан­дыру саясатымен күресіңдер. Ресейдің отарлау саясаты­ның түп астарына үңі­ліңдер. Түркияға көмек бергеннен көрі, сендердің сол әрекеттерің ха­лық­қа, ұлтқа әлдеқайда пайдалы болатын еді», – депті. Мұны Зәки Уәлиди есте­лік­терінде жазады. Шынында, сол кезден бастап Мұстафа Шоқай да, Зәки Уәлиди де Ресейдің отарлық саясатына мән бе­ріп, оны терең зерттеп, Ресейдің қазақ­тың, басқа халықтардың жерін тартып алу саясатын зерделеп, оған қарсы күресу жолдарын іздестірген  болатын. 1918 жылдары Түркияның үлкен қайраткері Әнуар пашаның Түркістан жеріне келгені бел­гілі. Ол басмашыларды соңынан ертіп, со­вет­тік билікке қарсы үлкен күрес жүр­гізген. Бірақ соның өзінде қазақ зиялылары Әнуар пашамен бірлесе қоймады. Тіпті, Мұстафа Шоқайдың Әнуар пашаға сенімсіздік білдірген бір сөзі бар: «Сталинмен жолығып, сонымен ымы-жымы бір болып жүген адамның жалпы түркі жұртының бостандығы үшін соғысаты­нына аса сенімім жоқ», – дейді ол.
Осы тұста Түркиямен  бұрынғы Осман империясының мұрагері ретінде аралас-құраластық үзіліп қалған болатын, әрі ХХ ғасырдың басындағы геосаяси жағдай мүлде басқаша еді. Сон­дықтан Алаш әс­керінің түрік  әскерін үлгі тұта қой­ма­ғаны анық.
– Әңгімеңізге рахмет.