ЮНЕСКО құзырымен ұйымдасты­рылған энциклопедист-ғалым, ұлы ойшыл, адамзаттың ұстазы – Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойы барысында мемлекеттік жоспар бойынша халықаралық, республикалық және өңірлік деңгейлерде түрлі маңызды іс-шаралар өтті.

Мерейтой осы жылдың қаңтар айында әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде ресми түрде басталған болатын. Оқу ордасының ректоры, академик Ғалымқайыр МҰТАНОВПЕН әңгімелесе отырып, атаулы жыл аясындағы айтулы оқиғалар мен атқарылған жұмыстар жөнінде сұрап көрдік.

– Ғалымқайыр Мұтанұлы, Сіз басқарып отырған ұжым әл-Фарабиді ұлықтау шараларының әлемдік деңгейде өтуіне үлкен еңбек сіңіріп келеді. Мерейтой аясында атқарылған шаралардың негізгілеріне шолу жасап өтсеңіз…

– Әл-Фарабиді қазақ жерінің тумасы, қазақ елінің перзенті ретінде адамзаттық ауқымда дәріптеу, әлемге таныту – біз үшін үлкен мәртебе. Сонымен қатар бұл жыл бізге үлкен жауапкершілік те артты.

ҚР тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Назар­баев: «…Дүние жүзіне белгілі тұлға­лар бүгінде өз мемлекеттерінің баға жетпес символдық капиталы саналады әрі сол елдердің халықаралық аренада тиім­ді ілгерілеуіне септігін тигізіп отыр», – деген болатын. Бұл мерейтой бізге әлемдік өркениет тарихында адамзаттың екінші Ұстазының рөлін анықтауға және әл-Фа­раби бейнесін қазақ елінің ұлттық брэн­ді ретінде дәріптеуге зор мүмкіндік беріп отыр. Сондықтан мерейтойлық шараларды халықаралық ауқымда жүзеге асыруда әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті БҰҰ «Академиялық ықпалдылық» бағдарламасының Жаһандық Хабы ретінде, әлемдік қауымдастықты тартуға ұйытқы болып келеді.

Әл-Фарабидің қайырымды қоғам жөнін­дегі идеясының негізінде «Университет 4.0.» жоғары оқу орындары (ЖОО) дамуының жаңа моделі жасалып, БҰҰ-ның Нью-Йорктегі Штаб-пәтерінде тұсауы кесілді. Ұсынылған үлгі бүгінде БҰҰ Өркениеттер Альянсымен бірлесе «Қайырымды қоғамды қалыптастыру. Заманауи университеттер миссиясы» жобасы қатарында халықаралық деңгейде кеңінен таратылуда. Дүние жүзінің 12 елінде әл-Фараби орталықтары ашылды. Бұл орталықтардың санын арттырып, олардың негізінде ҚазҰУ филиалдарын ашу жұмыстары қолға алынуда.

Әл-Фараби мерейтойын университетіміз БҰҰ-мен бірлесіп, осы ұйымның басшыла­ры­ның қатысуымен әлемдік деңгейде атап өтті. БҰҰ-ның Бас хатшысы Антонио Гутерриштің үндеуіндегі: «…Біз қазір орасан зор қиындықтармен бетпе-бет кездесудеміз. Жаһандық ынтымақтастық бізге оларды жеңуге көмектеседі. Біріккен Ұлттар Ұйы­мы­­ның мәні осында.., мен адамдардан бірігу­ді сұраймын», – деген сөздері әл-Фараби ілімімен тікелей үндесіп жатыр.

Осы жиында сөз алған БҰҰ Бас Хатшы­сының орынбасары Фабрицио Хохшильд-Драммондтың: «Егер әл-Фараби қазіргі заманда өмір сүрсе, онда сөз жоқ Біріккен Ұлттар Ұйымын басқарған болар еді», – де­уі Ұлы ұстаздың әлемдік деңгейдегі беделінің бүгінгі заманда да теңдессіз биік екендігін дәлелдейді. Халықаралық және республикалық деңгейлерде 200-ге жуық конференция, дөңгелек үстел, алқасөз, ғылыми вебинарлар ЮНЕСКО, ИЕҰ, ТҮР­КСОЙ секілді беделді халықаралық ұйым­дардың және Қазақстанның ше­тел­дер­дегі Елшіліктерінің қолдауымен ұйым­дастырылды. Аталған барлық ғылыми-тәжірибелік шараларға дүниежүзінің 50-ден астам елінен және 100-ден астам ЖОО-нан мыңдаған адам тартылды.

ҚазҰУ базасында ғылыми-техноло­гия­лық әл-Фараби алқабы жасалуда. Осы уақытта 1,5 млрд. доллар инвестиция тарту үшін меморандумдарға қол қойылды. Қа­зақс­тан ғылымының ірі жетістіктерінің бірі ретінде университет дайындаған «Әл-Фараби – 1», «Әл-Фараби – 2» нанос­пут­никтері ғарышқа ұшырылды.

 ҚазҰУ Голландия және Түркия медиа­ком­панияларымен бірлестікте үш деректі фильм түсірді және «Ұстаздың оралуы» де­ген жаңа киножобаны көрермендер назарына ұсынды. Білім ордасының ғалымдары ғұламаның бұрын жарық көрмеген 3 трактатын арабшадан қазақшаға аударып, ғылыми айналымға қосты. Жаңадан 10-нан астам монография мен оқулықтар жазылып, ұлы ойшыл нақыл сөздерінің жинағы қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде оқырмандардың қолына тиді. Әлемде тұңғыш рет «Әбу На­сыр әл-Фараби» энциклопедиясы жарық көрді.

Мерейтой жылы халықаралық мәрте­бе­ге ие болған әл-Фараби орталығы ой­шыл мұрасын зерттеуге байланысты дүние­жүзілік ақпаратты жинау және оны жүйелеу бойынша орасан зор жұмыс атқаруда. «Invisible College» қағидаты бойын­ша тұрақты түрде жұмыс атқаратын ха­лықаралық виртуалды платформа іске қо­сылды. Бұл платформа заманауи фарабитану саласында халықаралық деңгейде ғылыми зерттеулер мен жобалар, конференциялар мен симпозиумдар, осы тақырып бойынша жарияланымдар мен мақалалар туралы ақпаратты бір виртуалды кеңістікте жинақ­тап, әлемдік фарабитанушыларға бірігіп жұмыс жасауға мүмкіндік тудыруда.

Мерейтойлық жылда атқарылған ұлы ұстаз мұрасын ұлықтауға арналған шара­лардың бастамасы алдағы уақытта да өз жалғасын табары сөзсіз.

«ӘР АДАМ ҰСТАЗҒА МҰҚТАЖ»

– Расында, ауқымды істер атқары­лып­ты. Әлем әл-Фарабиді бұрынғыдан да те­реңі­рек таныды. Ойшыл еңбектерінен адамзат қандай тағылым алуы керек деп ойлайсыз?           

– Адамзатқа ортақ ұлы тұлға – әл-Фарабидің мерейтойы жылы әлем оның болмысын бүгінгі күннің танымы биігінен тағы бір таныды. Жаһандық деңгейде өткен мұндай рухани шара, әрине, ізсіз қалмайды. Айтулы жылдың мақсаты тек іс-шара өткізумен шектелмесі анық, негізгі мән – біздің Ұлы Ұстаздан қандай сабақ алып, тәлім үйренетіндігімізде, алған та­ғылымымызды қалай кәдеге жарата ала­тындығымызда. Бұл – әрқайсымызды ойландыратын маңызды мәселе.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биыл­ғы Жолдауында «ұлттың жаңа бол­мысын» қалыптастыруға қатысты маңыз­ды жаңа міндеттер жүктеді. Осы мін­дет­терді жүзеге асыру үшін әл-Фа­раби баба­мыздың рухани мұрасын барлық қазақстандықтардың, әсіресе өскелең ұр­пақ­тың бойына сіңіру – аса маңызды. Ол сана­мызға сілкініс, дамуымызға серпіліс беруге тиіс деп ойлаймын.

Әл-Фарабидей ұлы тұлға, ғұлама дүниеге келген елде ғылым мен білімнің деңгейі қандай және болашақта қандай болмақ деген заңды сұрақ туады. Сондықтан да отандық ғылым мен білімді әлфарабилік биіктікке көтеру – стратегиялық мақсатымызға айналуға тиіс. Әл-Фарабиді жан-жақты тану білімге және ғылымға деген көзқарасты жаңа сапаға өзгертеді. Әсіресе, жастардың бойына әл-Фарабиден жеткен таным мен тағылымды сіңіру арқылы әл-Фарабидің болашақ ізбасарларын даярлау өте маңызды.

Осы орайда әл-Фарабидің: «Әр адам ұс­тазға мұқтаж» деген сөзі қоғам дамуын­дағы ұстаз рөлінің қаншалықты жоғары екенін көрсетеді. Ендеше, ұстаз мәртебесіне ерекше мән беруіміз керек. Өйткені ұс­таз­дың қоғамдағы беделін көтермей, өр­кениетті ел болуымыз – күмәнді.

Әр саналы адам өмірдің мәніне, мақ­са­тына жауап іздейтіні хақ. Бұл тұрғыда Шә­кәрімнің білімділерге қойған бес сауалына жауап­ты әркім ұлы ұстаз еңбектерінен таба алады.

 Әл-Фарабиден алар тағылымның бірі – әр адамның өзін-өзі үнемі жан-жақ­ты жетілдіру арқылы өз бақытына жету фор­муласы. Адам жетілуінің негізгі бағыты – рухани кемелдену болса, кемелдену адал еңбекпен, ізденіспен, біліммен, ғылыммен толығады. Кемелділікке келудің мәні – рухани толық адам деңгейіне көтерілуде.

 Қазіргі рухани дамуымыздағы ерекше мән берілуге тиіс өзекті де күрделі мәсе­лелер­дің бірі – дін, дінге деген көзқарас. Діни нанымнан ғылымды ажыратып алып, жеке қарастыру жолдарын түсіндірген ғұламаның Жаратушыны ақылмен тану идеясы бүгінгі заманда да өте өзекті. Әл-Фараби адамды «хайуан ақил» – «саналы жануар» ретінде анықтап, қатып қалған қағидат­тармен емес, әрекетшіл ақыл, жасампаз идея арқылы жетілуге, Жаратушыны ақылмен тануға шақырған. Айта кететін бір жайт – әл-Фарабиді дәріптеу кезінде ғұламаны тану арқылы соңғы жылдары көп елде Исламға деген оң көзқарас қалыптаса бастағанын байқап отырмыз.

ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ЖАСАУДА ҚАЗАҚСТАН 96-ОРЫНДА ТҰР

– Ғылым мен технология қарыштап дамыған қазіргі заманда қоғамда әр-түрлі әлеуметтік қарама-қайшылықтар белең алғанын, адамзаттың рухани төмендеуі тенденциясын ескерсек, ізгілікті қоғамның құндылықтарын қайта жаңғырту мәселесі өте өзекті болып отыр.

– Шындығында, қазіргі уақытта елімізде дамыған азаматтық қоғам қалыптастыру үшін Әбу Насыр әл-Фарабидің қайырымды қоғам идеяларына қажеттілік туындауда. Ойшылдың: «Қайырымды қоғам – бұл шынайы бақыт және оған жетудің жолдары туралы нақты білігі мен білімі бар әрі сол білігі мен біліміне сай әрекет ететін адамдар қауымдастығы», – деген ұлағаты адамзат дамуы үшін бағдаршам болары даусыз.

Мемлекетті дамытушы күш – қоғамда. Өйткені кез-келген қоғамда әлеуметтік қатынастар жүйесін қолдайтын және өзін-өзі іштей ұдайы реттеу арқылы оның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін жасампаз қабілет бар. Өзін-өзі реттеу арқылы дамудың табиғи үрдісі – ғұлама айтқан қайырымды қоғамға тән. Әл-Фарабидің пайымдауынша, «Қоғам мемлекетсіз бола алса да, мемлекет қоғамсыз бола алмайды». Қоғамның жетілуі оның басшысының және әр мүшесінің бойындағы жоғары адами құндылықтарға байланысты. Ол құндылықтарды ұлы ұстаз тарқата көрсеткен болатын.

Қазіргі уақытта 146 ел қатысқан Қайы­рым­дылық жасаудың әлемдік рейтингінің қорытындысы бойынша, өкінішке қарай, Қазақстан 96-орында. Бұл – адами құн­дылықтарды биік бағалайтын біздің ұлты­мызға ауыр сын. Демек, бізге әл-Фарабидің қайырымды қоғам орнату туралы ілімін, жоғары адами құндылықтарды күнделікті өмірімізге енгізу, қызметімізде, тұрмыс- тіршілігімізде қолданысқа алу өте қажет.

Қайырымды қоғам адамдарының руха­ни жетілуі бірегейлікке бастайды. Дәл қазіргі біздің қоғамда осы ұлттық бірегейлік – маңызды мәселелер қатарында. Себебі біз – бірнеше ғасыр отаршылдық бұғауында болған елміз. Отарлау саясаттары бізді төл болмысымыздан алшақтатқаны белгілі. Табиғи рухани құндылықтарымыздан ажырадық. Жерге, елге, тілге, қала бер­ді жүзге, руға бөліну толыққанды ұлт бо­лып ұйысуға, тұтастануға кедергі болып келе жатқаны жасырын емес. Әл-Фараби бақытқа жетудің күре жолы адамдардың бірлікте, өзара ынтымақта өмір сүруінде және достық қарым-қатынаста тіршілік етуінде екендігін айқындаған болатын. Ендеше, жоғалтып алған табиғи құндылық­тарымызды жандандырып, нағыз ұлттық болмысымызды қалыптастыру – бүгінгі күннің негізгі тақырыбы.

«ТӘРБИЕСІЗ БЕРІЛГЕН БІЛІМ – АДАМЗАТТЫҢ ҚАС ЖАУЫ»

– Тану бар да, сол таным негізінде тәлім алу бар. Ендеше, алған тәлімді іс жүзіне асыру да керек қой…

– Талай ғасырлардан бізге жеткен өркениет философы – әл-Фарабидің ілімі ешқашан өз маңызын жоғалтқан жоқ және жоғалтпайды да. Қазір әлемдік қоғамдастық ХХІ ғасырдың алғашқы ширегінде өрке­ниет­тік дамудың бесінші сатысына кө­терілу­де, яғни жапон елі ұсынып отыр­ған «Қоғам – 5.0» стратегиясын жүзеге асыруға бет алған кезеңде тіршілік етуде. Жалпыға белгілі, жапон елі технологияның жаңа үлгілерін жасау мен пайдалануды ұлттық құндылықтармен үйлестіре жүзеге асырып келе жатыр. Соның арқасында бұл халық әлемнің дамыған озық елдерінің қатарында. «Қоғам – 5.0» стратегиясы суперинтеллектуалды қоғам орнатуды, цифрлы технологияны пайдалана отырып, экономиканы трансформациялауды, цифрлы технологияның даму қарқынына үйлесімді рухани жетілген ізгілікті қоғам қалыптастыруды көздейді. Қазіргі таңда Қазақстанды жоғары технологиялар мен биік адами құндылықтар үйлесім тап­қан озық, қуатты елге айналдыру — ұлы ойшылдың жерлестері үшін ең өзекті мақсат деп санаймыз.

 Ғұламаның: «Тәрбиесiз берiлген бiлiм — адам­заттың қас жауы» деген нақыл сөзі бүгінгі таңда ерекше мәнге ие болып отыр. Қазіргі кезеңде біз ғылым мен технологияның бұрын-соңды болмаған даму биігіне көтерілуі мен рухани-адам­гер­шілік болмыс арасындағы қарама-қай­шы­лықтарға куә болып отырмыз. Бұл қарама-қайшылықтар бүгінгі уақытта адам­затты рухани тоқырауларға әкеп тіреу­де. Осы орайда тек адами капитал ғана емес, жаңа технологияларды туында­та­тын зерттеу оқу ошақтарының да атқара­тын рөлі ерекше. Әл-Фарабидің қайырымдылық идеясы негізінде жасалған университеттердің жаңа буынының «Универ­ситет 4.0» даму моделінің БҰҰ-ы тарапынан қолдау табуы, ғұлама ілімін әлемдік деңгейде насихаттауға зор мүмкіндік беріп отыр. Әлемде 30 мыңнан астам жо­ғары оқу орны бар. Егер әр университет бәсекеге қабілетті маман даярлаумен қатар, әл-Фараби ілімінен сабақ алатын, жоғары рухани құндылықтарды бойына сіңірген азаматтарды қалыптастырса, онда сөз жоқ, келешекте жер бетінде қайырымды әлем орнары анық.

Осы мақсатта шетелдерде ашылған әл-Фараби орталықтары өзге елдерде де қол­дау тауып, олардың саны жақын арада 20-ға жетпек. Бұл орталықтар ғұлама ілімін насихаттаумен бірге, ұлтымыздың тілі мен мәдениетін таратумен де айналысады. Қазірдің өзінде АҚШ, Балтық жағалауы елдері, Жапония әл-Фараби орталықтарын ашуға қызығушылық танытып отыр. Әл-Фарабидің жерленген жері – Дамаскідегі әл-Фараби кесенесі әлемге ортақ рухани орталық болуға лайық. Сол жерде халы­қа­ра­лық әл-Фараби орталығын ашып, Қазақстан иелігіне, университет құзырына алсақ деген жоспарымыз бар. Бұл ой жүзеге асса, ұлы ғұламаның туған жеріне де, жерленген жеріне де Қазақ елі ие болмақ. Мұнда рәміздік әрі саяси мән жатыр.

Көп елдер өздерінің осындай орталық­тары арқылы «жұмсақ күштерін» пайдалана отырып, әлемге өз саясаттарын жүргізуде. Осыған орай, ойымыздағы нысанды Гер­ма­ния дамытып келе жатқан Гёте, Қытай әлемге кеңінен жайған Конфуций, Испания жетілдірген Сервантес және Ресейдің Россотрудничество институттарының деңгейіне көтеру мемлекеттік маңызы бар жоба деп есептейміз.

Әр ұлт әлемде өркениет дамуына қос­қан өзінің үлесімен бағаланады. Кезінде адамзат дамуына зор үлес қосқан біздің қазақ жерінің тумасы әл-Фараби рухани мұрасы мен орасан еңбегінің негізінде Шығыс пен Батысты жақындатқан өрке­ниет философы атанды. Басты ілімі – адам­заттың өркениеттік дамуындағы адам­дардың бақытты болуына, әлемде қайырымды қоғам орнатуға өз өмірін арнады.

Осы заманда әл-Фарабиді, оның ілімін әлемге тарата отырып, іске асыру – қазақ елінің өркениет дамуына қосқан төл үлесі болмақ!

– Мақсаттарыңыздың жүзеге асуын тілейміз. Әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА