Әділбек Ыбырайымұлының бұдан 10 жыл бұрын шыққан «Ұяластар» атты романы қолыма таяуда ғана тиді.

2005 жылдан бері бұл кітап жайлы не әдеби сыншылар, не қатар жүрген қа­­ламгерлер қауымы бір ауыз пікір біл­дірмегеніне іштей қайран қалдым. Өйткені, «Таланттыны құртқың келсе, елемей, елеу­сіз қалдыр» деген қарғысқа бергісіз қанатты сөзді басқалар білмесе де, әдеби ортадағылар жақсы біледі ғой. Сосын, ерінбей-жалықпай, интернет ақтардым. Ақыры жып-жылы ле­бізге толы бір рецензияға кезіккенде (Оның өзі де биыл жарық көрген. Мақала авторы филология ғылымдарының докторы Риза Әлмұханова), көп пікірі менікімен бірдей болғанына қуандым.

Адамдардың, туыстардың, тіпті бір әке, бір анадан туған ұялас бауырлардың бір-бірінен алыстап бара жатқаны Әділбек Ыбырайымұлының да жанын кеміріп, жүрегін мазалап, қолына қалам алғызған екен. Джон Голсуорси: «Тек қана үлкен, жалпыадамзаттық және әлеуметтік түйткілді мәселелер толғандыратын адамдар ғана жазуға тиісті» («Писать должен лишь тот кого волнует большие, общечеловеческие и социальные проблемы») деген сөзді бекер айтпаса керек. Роман авторы қоғам бір формациядан екінші формацияға алмасып жатқан өлара уақ, тұтастай өтпелі шақтың тыныс-тіршілігін суреттеген. Сол кезеңдегі адам­дардың шынайы бет-бейнесін, пси­хо­­логиясы мен философиясын жүрек сүз­гі­сінен өткізіп, ұтымды композиция құра оты­рып, шебер тілмен оқырманға жеткізе білген.

Жазушы, біріншіден, өзі куә болған уа­қыт пен заманның құрғақ фактісін тіз­белемей, әлеуметтік қайшылықтар мен ішкі кереғарлықтың ызғары мен жылуын өз ойы мен бойына сіңіре әрі қорыта а­л­ған. Ақырында бір-біріне ұқсамайтын қо­ғамдық ой, әлеуметтік жүк арқалап тұр­ған кейіпкерлер бейнесін сомдап шыққан. «Тұтастай әулеттің атына кір жағып, әке­сінің әруағын аяққа таптап бата бұзған әп­кенің», Жапар екінші інісі Жүсіпті түр­меден құтқару үшін ақша таппай жаны шырқырап жүргенде, әйелінің тіліне еріп, жаңа жиһаздар сатып алып, жайбарақат үйінде отырған тоғышар тете бауыры Сапардың образдарын жазушы ұтымды эпизодтармен жақсы ашқан. Кішкентай баласы 50 долларлық ақшаларды бұрқырата уысына қысып ойнап жүрсе де, жаны қи­налып, қарыз сұрай барған досын «жақсы досымды жоғалтқым келмейді» деп мү­ләйім­си ұзатып салған безбүйрек Бәкір мыр­за, парақор сот төрағасы Нұрлан – нағыз осы заманның персонаждары. Олардың талайы қазір өз ортамызда жүр.

Сәтті сомдалған бейнелердің бірі – Нұр­ғаным ана кескіні. «Жапар шешесін ап-анық көріп келеді. Өңі әбден тотығыпты. Әжімдері қатпарланып, жанарының нұры тайған. Кескіні қамкөңілдіктен күң­гірт тартқан. Үсті-басы да қораш, көк­темнің қара суығы өтпесін дегендіктен бе, көр-жердегінің бәрін иығына іле бе­ріпті. Бет-әлпеті қара күреңденіп, жер та­тиды. Онысы көкірегіндегі қайнаған қамырығының көбігіндей кілкілдей көзге тосын көрінеді. Тым жүдеу. Құдды ай­да­лада жалғыз қаңғыған Мұңлық пен Зар­лықтың шешесінің кебіне енген» (11-бет). Қаламгер сөзбен шебер суреттегені сон­шалықты, «шіркін, қылқалам иесі болсам, осынау ұлы жүректі қарапайым ананың портретін айнытпай салып шығар едім-ау» деп те ойлаған сәттерім болды.

«Әсіресе, шешелері табалдырықтан ат­таған екі ұлының жүзіне базаршылаған адам­нан бірдеме дәметкен баладай жау­таң-жаутаң қарай береді» (42-бет);

«Дудырай қобыраған самай шашын рет­теп, орамалын қайта тартты да мұ­ғалімді тыңдаған ұқыпты баладай мұның ауызына қарады» (43-бет);

« – Е-е, жарықтарым-ай, ә-ә… Кетеуі кет­кен тірліктің қиюын келтіре алмай жүр екенсіңдер ғой. – Тереңнен бір күрсінді. – Енді қайтеміз, маңдайына жазғанынан көреді де соры қайнаған неме соры қайнап. Бі­рақ о жерден ол дұрыс адам боп шыға ма, шықпай ма?.. – Лажы таусылған Нұр­ғаным ішкі уайымын да ақтарып тас­тады» (60-бет).

Өзі үшін өмір сүруді білмейтін, барша са­налы ғұмырын ұрпағына бағыштап, ұл-қыз­дарының тілеуін тілеп, тағдырдың бар аза­бын бір өзі арқалап жүретін нағыз қазақ әйе­лі­нің келбеті. Таныс. Жаныңа жақын бейне. Омырауынан күн иісі, жусан иісі, даланың иісі, сүт иісі аңқыған қарапайым ананы құ­шақтап, жұбатқың келеді, жүрегіндегі ауыр қайғысын жеңілдеткің келеді.
Бұл – қаламгердің құдіреті. Бей-жай қала ал­майсың. Оқып отырып, сапырылысқан сан алуан сезімдерді бастан кешесің.

Желтоқсан көтерілісі кезінде бас кейіп­кер орталық алаңнан оңбай соққы тиіп, таяқ­қа жығылған бейтаныс бойжеткенді сүйрете қа­шады. Көшедегі жаппай етек алған ұрып-соғудан екеуі бас сауғалай қаланың шет жағындағы Жапардың жалдаған жаман ла­шығына бұқпантайлап, түн жамыла әзер же­теді. Аядай бөлмедегі жалғыз төсекке қа­тар жатқан студент қыздың пәктігі мен аң­ғалдығын жазушы көп сөзбен сипаттап әуре болмай, мынадай диалогтармен беріпті:

«Баршагүл іргеге жабысып, қабырғаға бе­тін берді. Жігіт шет жағынан жай­ғасты. Әлден уақытта қыздың танауы пыс-пыс етіп жылағаны аңғарылды. «Қайтсін, ер­теңгі тағдырына үрейленіп жылайды-ау, бәтір», – деп қорытты жігіт. Өзінің де көкейін қорқыныш кеу­лей жайлаған, бі­реуге басалқы айтар жағдайы жоқ еді. Ке­нет:

– Енді менің саған күйеуге тиюім керек, ша­масы, – деген құмығыңқы естілген үн Жа­пардың алай-түлей көңілін одан сайын қо­тарып, астаң-кестең жасады.

– Неге?! – деді қапелімде аузына өңге сөз түспей, бас жоқ, аяқ жоқ мынадай әң­гі­мені естіген соң жұлып алғандай.

– Сенің қасыңда жатырмын ғой… – Көз жасына булығып, сөзін аяқтай ал­мады.

– Жатса неғылады?

– Екіқабат боп қалмаймын ба?

Жапар мына қисынсыз ләмге мырс етіп күліп жіберді.

– Неге күлесің? «Жігіттерге жақын­да­­ма, екіқабат боп қаласың» деп мамам айт­қан. Енді мен сенен бала көтеретін шы­ғармын.

Балаң қыздың сәбидей таза, баладай аң­­ғал­дығына жігіттің ет-жүрегі елжі­ре­ді.

– Соған жылап жатырсың ба?

– Иә. – Көкірегі жарыла, өзегін от-жа­лын шарпи шындығын айтты.

Арада біраз үнсіздік орнады. Ықылық ара­­ласқан оның жұмсақ демі білінеді. Со­ны тыңдай лажсыз ойға бөленген жі­гіт­тің жүрегіне аяушылық сезім ұялады.

– Ештеңені уайымдама. Таң атсын, жа­тақханаңа дін аман апарып саламын» (402-бет).

Иоганн Вольфганг Гете: «Әр жазушы өз шығармаларында белгілі бір деңгейде, тіп­ті еркінен тыс, өз-өзін бейнелейді» деген екен. Егер жазушы өзі ешқашан бастан кеш­пе­ген, өз көзімен көрмеген оқиғаны жазса, жа­сандылығы бірден көзге ұрып тұрар еді. Ал Әділбек Ыбырайымұлы сондай ила­ным­ды жазған. Табиғи. Еш бояма-қоспасыз кө­ріністер.

1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі бол­ған күн­гі орталық алаңды қаламгер былай си­пат­тайды: «…Аумағы қозы-көш алаңды сыб­­сыңдаған сөздей сумаңдаған майда бұр­қасын әредік тұстан ирелеңдей тіліп өте­ді. Үріккен киіктің соңындағы шаңдай бо­­замықтана көтеріліп барып, қайта жер бауырлайды. Немесе бақсының жы­нын­­дай шырқ үйіріліп шиырланған күйі бір­тін-біртін көмескілене жоғалады. Елеу­сіз ғана ескен леп әбжыландай ире­­­леңдегенімен күн жарықтық ша­жыр­қай­дың безіндей шақыраяды»; «…бір кез­дерде күн жарықтықтың, абайсыз тас­қа түскен сұлудың қолындағы шар ай­надай шырт етіп сынып, күл парша бо­латынын ешкім білген жоқ»; «Құдды бір көзге көрінбей арлы-берлі шайтандар шапқылап, қиғылықты салатындай-ақ»; «… қысырақтың үйіріндей топ ары да, бері де ығысады» (36-бет); «Жұрт біразға шейін жер сілкінгендей гүрілдеп, ширыққан тол­қыныстан басыла алмай тербеліске енді» (39-бет); Жас қазақ жігіттерінің үстінен ша­ғымданған жатжұрттықтарды жазушы былай суреттейді: «Ондайда танысын-та­нымасын шүлдірлесіп, көң тепкілескен шө­желердей бір жерден табылып, ауыз жа­ласа қалады» (63-бет); «Құтырған сай­танның құйрығындай ирелеңдеп, төң­керілген машинаның үстінен бозамық бұр­қасын жүгіріп өтті» (410-бет).

Артынан ерген інілері үшін басын тауға да тасқа да ұрып жүріп, олардан шыбын жанын аямайтын бас қаһарман – Жапар образы өте сәтті сомдалған. Нағыз ба­уыр­мал, үлкен жүректі, жаны нәзік ақылды аза­мат. Әттең, өмірі қайғылы аяқталады. Қа­тал да болса жазушы дұрыс шешім қа­­былдаған. Егер автор оны аяп, алыс са­парда аязды далада жалғыз қалдырмай, шек­сіз азап шектірмей тірі қойса да, ол бә­рібір өмір бойы бауырларының кезекті бір «тосынсыйларына» шыр-пыры шығып, со­лар үшін өзегі өртеніп мезгілсіз өлері сөз­сіз…

«Ұяластар» романын оқып болып, «бая­­ғы жартас сол жартас» екенін терең тү­сінесің… Күйзелесің. Қалың ойға шо­ма­сың. Жазушының мықтылығы да сонда. Жалпы, әдеби шығарма бір ғана өлшеммен – оқырман жанын рухани жағынан байытатын, адам бойына ізгілік егіп, көңілін тебірентетін қа­сиетімен ғана бағаланса керек. Роман осы та­лап үдесінен шыға білген.

Екіншіден, маған жазушының тілдік қо­рының молдығы және бұрын-соңды ешкім айтпаған тың теңеулер таба білуі ерекше ұна­ды. Сөзім жалаң болмас үшін бірнеше мы­сал келтіре кетейін:

Күртікке айналған қарды суреттегенде: «қа­ра жердің бетіндегі сойдақталған әжім тектес ой-шұқырын тегістеп, құт­­ты бір жамалы опаланған теле­ди­дар жүргізушісіндей даланың өңін жыл­тыратып жіберген» дейді (5-бет);

«Қалпындағы буазыған мамыражай дү­ние, мұның оқуға түсуін аңдып тұр­ға­нын­­дай тегенедегі сүтше шайқалды да мұ­қым жұртты абыр-сабыр жасады» (8-бет);

Бас кейіпкердің қызметтік машинасын: «Лы­пылдаған жеңіл неме орнынан бірден аты­рылып, көл дарияның бетіндегі су жы­ланша сырғанай жүйтки жөнелді» (17-бет) деп сипаттайды;

«Аз оттап көп жусайтын жылқыдай, аз ұйықтап, жортуылы басым тірлікке түс­ті» (18-бет);

«…жылан шаққан қойды шабақ­та­ған­дай, әркім-ақ аңдатпай, біздей тілін бұған сұғып-сұғып алады (20-бет);

«…белі үзіліп кете жаздап тұрған рюм­­ка» (31-бет);

«… қабырғадағы тілі қалмақтың най­за­­сындай сойдиған абажадай сағатқа қа­рады» (34-бет);

«Әуедегі жұлдыздар жыпырлап, қазір бі­рі­нен кейін бірі шолпылдай Жапардың кеу­десіндегі ой-мұхитына таматындай» (35-бет).

Ойда-жоқта жалалы болған бауырын түр­меден құтқару үшін Бәкір мырзадан қа­рыз сұрай барған бас кейіпкер Жапардың көзімен автор сол дәулетті де сән-салтанатты зәулім үйдің бір бөлмесіндегі пердені бы­лай кескіндейді: «Пердесінің өзі кем де­генде екі қаралық. Құдды бір сахнаның төгілген шымылдығын елестетеді. Екі шетке жартылай ысырылып, бойжеткен қыз­дың тоқпақтай бұрымына ұқсас жі­бек жіптен өрілген шашақты баумен белінен қынай байланыпты. Ортасында әппақ үлбіреген желбегейі және бар. Алыстан қарағанда перденің белуарына дейінгі тұ­сы сылқым келіншектің әсте әшекейге ма­лынған өңіріне келеді екен» (48-бет).

Бір сүйсінерлігі, жазушы ұлттық тұрмыс-тір­шілікке тән реңк, нақышқа толы сөздерді орынды қолдана білген: «қара тұяғынан хал кетіп», «үйездеген жылқыдай», «еті қат­қан жылқының жауындығындай», «ші­ріген айылдай шорт үзілді», «тортасы айырылмас тоталитарлық жүйе», «қы­сы­рақтың үйіріндей», «қоңыз тірлік», «ер­қашты күйге түсті», «майдан қыл суыр­ғандай», «қайғыдан қауызына сыймай тебіренді», «қырсықтың қара тұлыбын бастарына тұмшалаған», «арық сиырдың қабырғасындай», «білегі көтере алмас шоқпар екенін білді, білгеннен кейін беліне байламады», «денелері отқа қақталған бастың терісіндей», т.б.

Біз соның тек «Ұяластар» романымен та­ныстық. Туынды ұлттық нақышымен әрі сюжетімен киноға сұранып тұрған шы­ғарма. Егер бұл кітап талантты режиссер мен продюсердің қолына түссе, отандық ки­ноиндустрияның контентін өзгертетініне шәк келтірмейміз.

Әдебиеттің өкілі бола тұра мен ашқан «Америка» – Әділбек Ыбырайымұлы. Ро­манын оқып, қатты қуанғанымды жоғарыда айттым. Бұрын қалай назарға ілікпегені белгісіз. Белгілісі – ой ұстартып, сөз ұстаған әріптестері оны оқи қойған жоқ.

Заря ЖҰМАНОВА.