---

Студент шағының өзінде тас қалаға сыймай, екі күннің бі­рінде Қарасазға тартып отыратын Еркін Ібітанов бұл өмірге ауылда туған таланттардың қалада өлуі шарт емес екенін күллі қазаққа мойындату үшін келгендей көрініп кететіні бар. Еркіннің ауылда қалуы – сол өңірде әдеби ортаның қалыптасуына зор ықпал еткені анық. Үйі қонақ­тан, дастарқаны батадан босамаған ақынның әр күні – ке­лелі кеңес, өлеңді отырыстың үстінде өтіпті. «Күн сайын Қазақстан қаумалайды, Біздің үйдің көнетоз дас­тар­қанын» – елде елеусіз қалдым деп налып көрмеген жанның сөзі. Еркін барда Хан-Тәңірі жаққа жолы түскен сөз білетін, жөнге жетік қазақ қоналқасын Нарынқолдағы басынан оюлы ақ тақиясын тастамайтын ақынның төріне туралауға тырысатын. Мәнісі біреу-ақ: Абай айтқан «Жол­дас­тық, сұхбаттастық – бір үлкен іс».
«Ауылда, әдеби ортадан жырақ қалып кеттіңіз ғой», – дей берген әлдекімге: «Әдеби орта деген немене, керек болса Жазушылар одағы Қарасазға көшіп келеді», – дегенді айтыпты әзілге орап…
Еркін Ібітановтың 80 жылдығы деп топырағы бүлкіл­деп қоя берген Қарасазға жарты Алматы көшіп барды, расында. Жазушылар одағынан ақын Ғалым Жайлыбай, Жанарбек Әшімжан бастап барған ақын-жазушылар, облыс­тан, еліміздің әр түкпірінен келген қонақтардың ақынның өзі, айналасы туралы білетіні – аз айтқан жоқ, білмейтіні – аз білген жоқ.
Тойдың басы кітап көрмесінен басталды. Ары қарай «Қазақ өлеңінің ерен жүйрігі» тақырыбындағы ғылыми-тәжірибелік конференциямен жалғасты. Еркін Ібітановтың өмірі мен шығармашылығы туралы деректі фи­льм­нің тұсауы кесілгені де осы кез. Қалың көрермен үнсіз отырып тыңдаған Еркін Ібітановтың өз даусы (өлең­дері) – топырағы суып үлгермеген ақынның рухын сезіндіре түскені сөзсіз.
Тойлы ауыл Еркіннің қоңыр даусымен тербеліп тұрды…
Конференцияның тізгінін ұстаған Ғалым Жайлыбай айтқан мына сөз ақынды қапысыз таныған жүректен шыққаны даусыз:
«Қара шалғын Қарасаздың қасиетті жұрты айдынды да айбынды Райымбек болып ұрандап, Құланаян Құл­мам­бет пен Албан Асан болып төгіліп, мұзбалақ Мұқа­ға­ли болып шығандап, Көдек пен Ырыскелді, Қапез бен Сәдіғожа, Қожеке мен Сыбанқұл болып егіліп тұрғандай. Қазақ өлеңінің түндігін желпілдеткен Тұманбай мен Қа­дырдың құрдасы, Мұқағалидың дәстүрін жалғаған сырласы, Шоған абыз «көген бермей өлең берген» Қыдыры киесі, сөздің иесі, даңқты Жанғабыл шешеннің немересі, қазақтың қасиетті жырының бір керегесі болған елінің ерке ақыны Еркін Ібітановты еске алар күн бұл.
Ол ағаларын жағалаған жоқ. Шаһарды сағалаған жоқ. Кесек мінезді текті ақын: «Алматыға бармаған себебім, қаланың бір сарынды шуынан гөрі Нарынқолым­ның дуы, Хантәңірімнің нуы, Байынқолымның суы артық. Оның үстіне Райымбек атам жауымнан тазалап, аманат­қа қалдырған қасиетті топырақтан қалай кетем», – деп ағынан ақтарылған екен. Ауылдағы Еркінді іздеп Алма­ты­дағы қаламдас, қанаттастары көшіп келді бүгін. Шын өнердің құдіреті де осында».
Қарасаздың шалғынына тігілген ақшаңқан қазақ үйлердің ішінде Мұқағали мен Еркіннің өлеңдері жатқа оқылып жатты. Ұланына алдымен ақынды құрметтеуді үйретіп, өлеңін жаттатып өсіретін өңірдің тауы мен тасы да енді болмағанда тақылдап қоя беретіндей әсерге бөлейді. Құлдыраңдай жүгіріп, алдыңнан өте берген қай баланы да тоқтатып алып, қолқа салсаң, ағылып ала жөнеледі. «Ақынның ауылынанбыз!» дегеніміз бос мақ­тан болып шықпасын», – дейтін қасиетті ауылдың тәр­биесі осылай екен. «Ауылдың кіре берісінің бір қап­та­лында Мұқағали тұрса, екінші қапталын Еркіннің дәу суреті иемденуге тиіс», – деген де бір ұсыныс айтылып қалды. Жөн сөз. Мұқағали музейінің сол жақ маңдайын ала орналасқан ауылдық мәдениет үйі Еркін Ібітанов атымен аталып қалатын сияқты жақын күндері. Қалың жұртшылықтан байқаған бір мінез: Хасен Саматров айт­қан, бұл күнде Қарасаздың ажыратқысыз анықтама­сына айналып кеткен «егіз ұлды» көздері кеткен соң да қатар қоя бергісі келеді екен.
Көзі тірісінде Мұқағали туралы айтылар естеліктің не­гізгі нүктесі болған, көп жағдайда ағасының қалқа­сында тұрып, кішірейе сөйлеп өткен («Мүмкін емес, алай­да, теңесуім, Мен оның тірі жүрген елесімін») ақын­ның ірге бөліп, енші алар шағы енді келіпті.
Ғалым Жайлыбай ақынға арнауында айтқан:
«…Шәлкөденің көдесі көңілденіп,
Қарасаздың шалғыны тербелген күн» – 80 жылдық мерейтойдың поэтикалық суреті.
Бұл той – Еркін Ібітанов әлеміне басталған сапардың басы…

 

---

 

Қиналып жазған өлеңім
Қиналмай шық, сен, баспадан!
Сенен кеп тапсын керегін
Бейтаныс, алыс – басқа жан.

Төрінде алыс отардың
Мен жазған сендей жыр тұрсын.
Мұқабаң малшы шопанның
Қойнында жүріп жыртылсын.

Май-май ғып кірлеп беттерің,
Шоферлер оқып, жаттасын.
Олардан аспаз жалынып,
Бірер күн сені ап қалсын.

Өзінің нәзік жанындай,
Қызға да жырым ұнасын.
Жинағым оңай табылмай,
Бірінен-бірі сұрасын.

Маздаған ыстық шумақтар
Бойына құйып жылуды,
Түнімен оқып отырған
Ұйықтатпай қойсын сұлуды.

Айтпақшы соңғы тапсырма:
(Бұл қауіпті, ойнама!)
Оқушыңа жете алмай,
Жатып қап жүрме қоймада!
  Еркін Ібітанов.

---

 

Еркін Ібітанов биігі

 

 

Қарағайы мен қайыңын былай қоя­йық, қа­раға­шының өзінен де жапырақтай боп өлең төгілетін қасиетті Қарасаздың жыр­құмар халқын өлең туралы жалаң пәл­сапамен таңқалдыра алмайтын шы­ғармыз. Десек те, бүгін біз жиналып отыр­ған аспантаулар аясындағы, Шалкөденің шал­ғайындағы, Елшенбүйрек етегіндегі Қа­расаз – қазақ жырының қасиетті ме­кендерінің біріне айналғаны ақиқат. Бұған атадан қалған асыл өнер­ді аманат ре­тінде кейінгі ұрпаққа саф қал­пында жет­кізе білген Мұқағали мен Еркіннің қос­қан үлесі зор деп білеміз.
Жазиралы жайлаулары мен қолат-қой­науы ырыс-құтқарлы қыстаулары ұш­­таса жалғасқан осынау аймақ Ас­пан­тау­лар аясы деп құлаққа сіңгелі бері қа­сиетті сөз өнерін арының туына балаған тұлғалар бұл өңірде аз өтпеген. Кешегі Қабай жырау, Сабдалы жырау, Көдек, Албан Асан, Бөлтірік, Шарғын, Құлмамбет, Қойдымдар, беріден қайырсақ, Бердібек Соқпақбаев, Әлнұр Мейірбеков, Баққожа Мұқаев, Сағат Әшімбаев, Нүсіпбек Исахметов, бүгінде дертпен тең өнерді жанына жалау еткен С.Тәнекеев, Н.Оразалин, С.Жанболатов, Э.Төреханов, Ж.Тұрлы­баев,
Д.Жан­ботаев, Ж.Аупбаев, А.Аб­діқалов, Т.Шапай, т.б. қаламгерлерді қара орман оқырмандар әлі де іздейді, әлі де оқиды деп сенгіміз келеді.
Сөз өнерінің көрнекті тұлғаларының бірі – Расул Ғамзатовтың бір айтқаны бар. «Күніне бір өлең оқыған адам – ақын, аптасына бір өлең оқыған адам – аза­мат!» – дейді. Көшесінде ке­зік­кен кез кел­ген қарадомалағы Мұқағали мен Ер­кіннің өлең жолдарын жатқа заулататын Қа­ра­сазды азаматтар ауылы десек те, тіпті ақындар ауылы десек те жарасатын шығар, ағайын?!
Бүгін тойлап отырған Ерекеңді – Еркін Ібі­та­новты сіздерге таныстырып жату он­ша маңызды емес деп ойлаймын. Онан да Еркін ағамды өзімнің алғаш қалай та­нығанымды айтайын.
Бәріңізге белгілі ақынды оқырман­да­ры ал­ғаш рет «Социалистік Қазақстанға» жа­­­рияланған «Қойшылар» поэмасы ар­қылы таныдық. Іле-шала осы аттас кітабы шықты. Бірақ осыдан кейін 20 жылға жуық уақыт ақын жинағы жарық көрген жоқ. Ақын өлеңдерін анда-санда бас­пасөз беттерінен ғана оқып жүрдік.
80 жылдардың орта шенінде Нарын­қол ауданына аудандық партия комите­ті­нің бірінші хатшысы қызметіне Бақыт Ос­панов ағамыз кел­ді. Өнер десе, өлең десе ішер асын жерге қоятын осы азамат ағамыздың бастамасымен қатар жатқан қос ауданның арасындағы барыс-келіс, қарым-қатынас жаңа жолға қойыла бастады. Әсіресе, қаламгерлердің басқосуы жиіледі. Бір күні нарынқолдық бір топ ақын-жазушылар Кегенге келіп Мәдениет үйінде халықпен кездесу өткізді. Ақындар кезек-кезек жарысып өлең оқы­дық. Еркін ағаның ұсынысымен кездесуден кейін поэзия кеші Кегендегі біздің шаңы­рақта жалғасқан болатын. Қазір арамызда жоқ Тілеу­жан Сақалов, Еркін Ібітанов бастаған ағалары­мыз түннің бір уағына дейін алғаусыз сырласқан едік.
Осы басқосудан соң аға екеуміз бір-бі­рімізге ағалы-інідей бауыр басып кет­тік. Нарынқолға келген сайын Алтын тә­темнің қолынан дәм тат­қыз­бай жібермеуді Еркін ағам әдетке айналдырды.
Әлі есімде, бір келгенімде көпшіліктің кө­зінше:
– Кәдіш, саған бір қызық айтайын ба? – деді.
– Айтыңыз, – деп елп ете қалдым.
– Мына ақ арақ, «водканы» айтам, бү­гіндері оқылмайтын қызықсыз проза сияқ­танып кетті, – дейді Ерағам көзін сы­ғырайта, қулана күліп. – Анау айт­қан­дай алхимик болмасам да, мен осы «про­за­ны» «поэзияға» айналдырудың керемет бір тәсілін таптым.
– Ол қандай тәсіл? – деймі­з ын­ты­ғып.
Ера­ғам темекісінің түтінін бір будақ­та­тып алып, әңгімесін әрі қарай жалғай­ды:
– Бальзам деген сусын бар. Білетін шы­ғарсың?
– Білем, – деп басымды изеймін.
– Білсең, біздің ауылдың дүкеніне сол «ба­льзам» түсіпті. Атының өзі «поэтично» емес пе! Ақ араққа, яғни «прозаға» осы ба­льзамның бірер тамшысын тамызып кеп жіберсең, мөп-мөлдір поэзияға айналып шыға келеді екен.
Мынадай қазақы тапқырлыққа риясыз күліп жібердік.
Мұқағали Мақатаевтың күнделігінде мынадай жолдар бар: «…Мен өзімнің «Ме­нім» арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы – бәрі сонда. Солар бас­қа жүректерге өз сәулесін тү­сі­руге тиіс деп ойлаймын… Бүкіл менің жаз­ға­ным – бар-жоғы бір ғана бүтін поэма. Ада­м­ның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуа­нышы туралы поэма. Егер, нан­ба­саң­дар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топ­тастырып көріңдерші. Естеріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни жы­лына және бойына қарай, сонан соң көз алмай оқыңдар. Сюжетіне көңіл ау­дармай-ақ қоюларыңа болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені содан таппасаң­дар, онда ақын болмағаным!».
Жоғарыдағы мысал мен бұл үзіндіні бос­қа кел­тіріп отырған жоқпын. Айтайын де­­генім, Еркін Ібітанов та өз өмірін, өз өмі­­рінің қамырықты, қуа­нышты сәттерін үлкен поэзияға айналдыра алды.
Әуелгіде «Әдебиет және искусство» жур­налында жарияланған «Тянь-Шань эс­киздері» арқылы елді елең еткізген Еркін ағамыздың одан кейін жұрт аузына ілігуі «Қойшылар» поэмасы болды. Осы поэмасын ақынның Алматыда, орталық кітап­ха­надағы кездесуде қалай оқыға­нын Қа­зақ­станның Халық жазушысы, Ере­кеңнің сырлас досы Әбіш Кекілбаев жа­қында «Егемен Қазақстанда» жа­рия­ланған мақаласында жеріне жеткізіп, тәп­тіштеп тұрып жазғанын білесіздер.
«Қойшылар» поэмасы қазір де оқы­ла­ды екен. Оған осы баяндаманы әзірлеу ба­рысында қай­талап оқығанда көзіміз жетті. Қой түлігі көшпелі қазақ экономи­ка­сының қайнар көзі екендігін күрсініп ес­ке алдық. Еске алдық дейтінім қазір қой да, қойшы да азайды емес пе.
Жақында интернеттен баяғы тәуел­сіздіктің алғашқы жылдары жазушы Сә­кен Жүнісовтің Елбасына айтқан бір ба­­зынасын көрдім. «Қазақ­та «Ханда қы­рық кісінің ақылы болады» деген сөз бар. Шын мәнінде бұл қырық кісінің ақылы емес, ханның айналасында қырық ақыл­ды уәзірі бар деген сөз. Хан осы қырық ақыл­ды уәзірмен кеңе­се отырып, кемел шешімдер қабылдаған, елін жарқын болашаққа бастаған. Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы, Сіздің айналаңызда қырық де­мей-ақ қояйын, 4-5 ақылды уәзір болса көп­теген түйінді мәселелер оңтайлы ше­ш­і­мін тапқан болар еді», –деген Сәкен Жүнісовті Президент жымиып күліп тың­дап отырды…
Президенттің айналасындағы бір­қатар «ақыл­ды» уәзірлер тәуелсіздік алар тұстағы же­ке­шелендіру, яғни «прихватизация» кезінде Қазақстандағы күллі кол­хоздар мен совхоздарды «қызыл дирек­торларға» пышақ үстінен бөліп берді. Кол­хоз-совхоздармен бірге қой да, қой­шы да көзден бұлбұл ұшты. «Ақылды» уә­зірлердің айтар уәждері – шетелдерде ауыл шаруашылы­ғы­ның бәрі жеке фер­мерлердің қолында-мыс. Ал АҚШ сияқты капиталистік елдерде бүкіл ауыл­шаруа­шылық өнімдерінің басым бөлігін мемлекет дотациясындағы алып агрокор­по­ра­ция­лар мен агрохолдингтер өн­­­­ді­ре­тінін, өнімнің тек 4-ақ проценті фермерлерге тиесілі екенін олар дәл сол кезде біле тұра білгілері келмегені ақиқат. Өйткені, уәзірлердің көкейін тескен нәрсе – ақша болатын. Миларын тек баю дейтін тажал дерт меңдеп алған атжалман уәзірлер тәуелсіз­діктің таңы атып келе жатқанда шетелдік алпауыт капиталистердің ақы­лымен жұмыс істеді. Ал капи­талистер­ге керегі – Қазақстандағы қуатты ауыл шаруа­шылығы мен өндіргіш күш­тер­дің жойылуы еді. Оларға керегі – өз өнімдерін өткізетін рынок қана болатын.
Ауылдағылар ауыздарынан ақ май ағы­зып отыр­ған колхоз бен совхоздан, яғни қой мен қой­шыдан қалай айырылса, қаладағы қаламгер­лер қауымы қалама­қыларынан да солай айырылды. Әлгі әпер­­бақан уәзірлердің біреуі: «Ойбай, шет­­елдің жазушылары өз кітаптарын өз­дері сатып күн көреді екен» деген «ақыл­ды» Үкіметтің тынымсыз зырылдаған диірменіне салып келіп жіберді, нәти­жесінде мемлекет идеологиясын жүргізуі тиіс қаламгерлер қайыршылық кепке түсті. «Қарыны ашқан ханға қарайды, суық­қа тоңған күнге қа­райды» деген мә­тел осы бүгінгі біз­дің қалам­гер­лерге қа­ратып айтылатын сияқ­ты…
Әңгіме «Қойшылардан» шығып кетті ғой. Міне, тыңдап көріңіз:
Ет пен жүнге қарық қып ерікті елді,
Біздің жайлау құлпырды, көріктенді.
Әкем баққан отардан бес жүз тоқты
Комсомолдық жолдама бөліп берді.
Мен қойшымын!
Мал сырын жастан ұқтым.
Дей алмаймын өмірден бос қалыппын.
«Папам сатып әперген» туфлимен
Шаңын сүртіп жүргем жоқ асфальттің.
Қойшылар еңбегінің қиындығы мен қы­зығы параллель тәсілде қатар сурет­те­ліп, асқақ пафос­пен жырланған поэма­ның тынысы барынша кең, үні асқақ. Шы­нын айту керек, қарапайым оқырман­дарға қазіргі күнде де маусым сайын өз­геретін жаңылтпаш бағдарламалардан гөрі нақты еңбек пен еңбек адамдары ту­ралы осындай көркем дүниелердің бе­рері анағұрлым мол болар еді деп ойлаймын.
Алдымда бар талай сын, неше мектеп,
Шабысымды үдетем, еселеп кеп.
Сонда маған сүйсініп риза боп,
Ұлы Отаным қол соғар қошеметтеп.

Жолығысар келсе егер кездерің дөп,
Бір ғажайып сыр айтам сезгенім деп,
Қойда, қойда рахат, бақыт деген,
Нанбасаңдар бағыңдар өздерің кеп! –
деп ақын поэмасын еңбек рахатын се­зінуге шақырумен түйіндейді.
«Қойшылардан» кейін ел ақынды бі­раз жыл үнсіз қалды деп ойлады. Алайда, арадағы жылдар босқа өтпеген екен. Ақын кеудесіндегі жыр жанартауы өлең шоқтарын тынбай қоздатып жатыпты.
Еркін ағамыздың шығармашылық кон­цепциясының ең бір күрделі, ең бір шарықтаған шағы – бәрімізге белгілі «Хан Тәңірі, қайдасың?» поэмасының дү­ниеге келуі болды. Қаламгер осы­нау кең тынысты, ғұмырбаяндық поэмаға үлкен әзірлікпен келген. Бұған дейін жазылған толғаулар мен поэмалар, балладалар осынау үлкен дүниеге кірісердегі сынақ баспалдақтары сияқты.
Ақын «Конституция – тағдырым менің» толғауында кеше мен бүгінді салыстыра отырып, әділет деп аталатын адами асқақ ұғымды жырласа, «Боздақтар» және «Ескерткіш» поэмаларында соғыс тақы­рыбын, тылдағы ауыл бейнесін ғажап шеберлікпен жеріне жеткізе санаға құяды. Ал «Елшенбүйрек» очерк-дастаны өлең­мен сомдалған қазақ ауылының поэма-портреті болып, қазақ жыр жау­һар­ларының галереясынан көрнекті орын алды. «Төрт таған» толғауында он се­гіз мың ғаламның Жер – деп аталатын тіршілік орбитасын ғарыштық масштабта көркем тілмен кестелеп шықты. Міне, осындай жемісті ізденістерден кейін қазақ жырының жарық жұлдыздарының бірі, өзінің ағасы Мұқағали туралы өлең­мен роман жазып шығу, осынау Аспантаулар аясында дамып келе жатқан әде­би процестің шартты заңдылығы бол­ды десек, шындықтан аса алыс кете қой­маспыз.
Кез келген кесек дүниені ойда қорыту бар да, оны толғатып, дүниеге әкелу бар. Классик жазушыларымыздың бірі Мұхтар Мағауиннің айтатын «Пісуі жетілген көр­кем дүние дер кезінде қағазға түспесе күйіп кетеді» дейтін бір тәмсілі бар еді. Сол айтпақшы, Еркін ағамыздың «Хан Тәңірі, қайдасың?» поэмасының сәтті бір күні дүниеге келуіне кезінде осы ауданда басшылық қызмет атқарған Бақыт Ос­пановтың түрткі болғанын бүгінде біреу білсе, біреу білмейді.
Поэманың сүйіншісіне Орман шаруа­шы­лығы мекемесінің жаңадан салынған үйінің кілтін сыйлағанын да Бәкеңнің өз аузынан естіп, алғысымызды айтқан­быз.
Кеше ғана әлеуметтік желілердің бі­рінен аудандық газеттің бас редакторы Қанат Біржан­сал­дың Қарқара орта мек­тебінде Еркін Ібітановқа арналған мүшәй­ра өткені туралы хабарын оқып риза бол­дық. Енді осындай мүшәйраларды жә­не “Еркін Ібітанов оқулары” сияқты ақын­ды еске алу шараларын облыстық және республикалық деңгейде өткізуді де қолға алу керек. Өйткені, бүгін ұрпағымыз өлең деп аталатын киелі өнерден ажырап қалса, ертең қазақ деп аталатын ұлт бар­лық асылынан айырылып қалуы әбден мүмкін!
Жыр қаламын қолыма ерте алғанмын,
Ел аяғы бармаған жер шалғанмын.
Жалғандықты жат көрді, шіркін, көңіл,
Ол рас қой,
аз жаздым,
кем толғандым.
Тым ертерек жыр болып соқты демім,
Ерте сездім өлеңнің отты лебін.
Тықылдатып есігін қаққан жоқпын,
Мен өлеңнің қақпасын тепкіледім.

Жасқанбадым, төріне кіріп бардым,
Жаутаңдамас жанымнан сыр ұққанмын.
Жұрт тайсалған биікке қарғып шығып,
Сол биіктен түсе алмай тұрып қалдым, –
деп өзі айтпақшы, ақын Еркін Ібітанов өз биігінде мәңгі жарқырап тұра бермек!