Хандық дәуірдің поэтикасы
25.10.2015
3445
0
565654_850160699_98a268c683c405f34dfe8d70877063cb_XLАсанқайғы мен Абай аралығында жатқан асыл сөз, сарқылмас қазына – ұлт ұлылығын айқындайтын ерекше көрсеткіш. Арғы-бергі рухани мұрамыздың тұңғиығына сүңгіп, маржан сөз терген қазақ үшін әр әріптің өз салмағы, өз караты, өз унциясы бар екені ұғынғандай. Ана сүтімен бойға дарып, қанмен берілетін бұл ерекше құбылыс, бұл сұп-сұлу арудың аты – Өлең. Қазақ даласында қуаныш пен шаттықты былай қойғанда, өлімнің өзін Өлеңмен жеткізу шынында да таң қаларлық әрекет. Таң қаларлығы – сөйлеушінің алғашқы сөзі-ақ тыңдарманды ерекше күйге бөлейді. Бұл күй – жүрек күйі, ақыл күйі, сезім күйі. Дәл сол күйді шынайы сезінгендер Поэтика шындығының шыңына шығып, шыңырауына құлағандай болады.

Өйткені, екі дүниенің арасын байланыстырып тұрған дәнекер – сөз. Сондайда: «Одан сөз артылған ба?!» дегеннің өзі терең мағынаға ие секілді көрінетіні бар. «Сөзге тоқтау» деген ұғымның әлемде баламасы жоқ екенін түсінесіз.
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері.
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері.
Шал ақынның шалқыма өлеңі сонау көнеден күмбірлеп жеткен күй емес, дәл бүгін, дәп қазір айтылғандай әсер қалдыратыны несі екен?! Аттың үстінде отырып-ақ адамзаттық ойды қозғаған шайырдың әр жолында бір оқиға, біз білмейтін бір тарих бар. Бірақ ол құпия тарих өзіне ғана мәлім!.. «Бұларда тарих жоқ. Болмаған! Қаңғырған қазақта қалайша тарих болуы мүмкін?» деп шулағандардың қарасы мол екені айтпаса да белгілі. Қазақ Көктүріктердің ұрпағы, тұлпардың тұяғы, асылдың сынығы екенін археологиялық зерттеулер мен сөзбен жазылған тарих-ақ дәлелдесе керек-ті. Жылнамашылар жарыса жазған тауарихты, жазбаларды өртеп, өшіріп, қолды еткенін ол ағайындар мойындай қоймас. «Халық – Құдайдың екінші аты» екені  рас болса,  бұндай қылмыс  жазасыз  қалмайды  және ақиқат  ертелі-кеш  үстемдік  құратынына сенеміз.  Біздің  негізгі  қозғайтын   тақырыбымыз – «тарихы жоқ қазақтың» хандық дәуіріндегі поэтикасы…
Хандық дәуіріндегі жыраулық поэзияны Бұқар жыраусыз елестету әсте мүмкін емес. Абылай ханның әдеби бейнесін жа­сағаны өз алдына, ел басына күн туған шақта жауынгерлік рухты жасытпас үшін алмас қылыштай жалт-жұлт еткен жырларын тудырды. Қиян-кескі шайқасқа шығар алдында, соғысқа  аттанарда имандылықты ту етіп, әдеп, мораль, ізгілік атты адамға ең қажетті рухани аспектілерді жырлай білді. Себебі, бүгін ардан аттаған сардар ертең өз елін де сатып кететінін түсінді. Көрегендігін өлеңмен көмкере білген жыр сәйгүлігі – Бұқардың «Тілегін» оқысаң көзіне жас келеді. Қиын-қыстау заманда аталы сөз айтып, азамат басын қосып, ұлтты ұйыстыратын адам қажет болды. Дәл сол қызметті Бұқар бабамыз абыроймен атқара білгені – көптеген кесапаттың алдын алып, кесірден сақтай алды.
Жал-құйрығы қаба деп,
Жабыдан айғыр салмаңыз!
Қалыңмалы арзан деп,
Жаманнан қатын алмаңыз!
Айтқанымды тексермей,
Алды-артыңды тектемей,
Жабыдан айғыр салсаңыз,
Жауға мінер ат тумас.
Ақылымды ескермей,
Жаманнан қатын алсаңыз,
Топқа түсер ұл тумас… –
Жырау ұлтты ұстап тұрған алтын діңгек – тектілік екенін, қан бұзылса арты жақ­сылыққа апармайтынын, елдің күш-қуаты, әл-дәрмені әлсірей түсетінін он жетінші ғасырда-ақ ескерткен. Бүгінгі қазақтың генофондына қауіп төнгенін білсе, бабамыз не күй кешер еді деген де ой келеді…
Ханымыз отыр аһ ұрып,
Халқымыз отыр бас ұрып.
Сабаны әкел ордаға,
Құран оқыт молдаға. –
Жырау өлеңдері іс-әрекетке құрылып, әркез қозғалыс үстінде жүруі дала дра­ма­тургиясының ерекшеліктерін айқындай түседі. Өлеңдегі кей сөз, кей ой айтылмай құпия түрде қалуының өзі шығарма поэ­тикасының қуаты мен әсерін, эффек­ті­сін күшейте түсіп, оған қайталанбас бояу, ер­ек­ше реңк, сырлылық сипатын дарытып, жаугершілік уақыттағы батыр намысын жанитын қайрақ бола білді. Бұл – тек жыраулар поэзиясына ғана тән ерек­шелік.
Қарға бойлы Қазтуғанның:
Жарлысы мен байы тең,
Жабысы менен тайы тең,
Жары мен сайы тең,
Ботташығы бұзаудай,
Боз сазаны тоқтыдай, –
деп басталатын жырында өз кезеңінің теңдік рухы мен Отан-Ана, «Еділ жұрты» дегенде емешегі езілетінін сәтін ғажап си­паттайды. Қазтуған теңеулеріндегі ад­уын­­дылық, қаһарлылық пен сөз сұлу­лығы – «ұстаса Қашағанның ұзын құрығы, қа­лайы­лаған қасты орданың сырығының» поэ­тикалық салмағы ауыр екенін түсі­несіз.
Бұлт болған Айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің,
Арасын өтіп, бұзып дінді ашқан,
Сүйінішұлы Қазтуған! –
деген жолдардағы автордың өзін ма­дақ­тауы эгоның, «меннің» көрінісі емес, кері­сінше, ұлттың өзін-өзі көтермелеуі, өзін-өзі қамшылап, жігерлендіруі деген тоқ­тамға келеміз. Себебі, жырау – халық­тың екінші аты. Толғаулардағы ішкі тол­қы­ныс, жан дірілі айтушы екпініне екпін қо­сып, қара домбыраның қағысы, ат тұя­­ғының дүбірі, жердің дүрсілі, жел тұр­ғандағы шөптің тербелуі, киіз үй есі­гінің сықырлап ашылуы, жебенің суылын естігендей боласың.
…Екі арыстан жау шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында,
Соғысып өлген өкінбес!
Қолбасшы әрі жырау Ер Доспамбеттің отансүйгіштік, күрескерлік, ерлікті насихаттайтын жырлары келер ұрпақты да рухтандырып, жаңа бастамаларға шабыттандырары хақ. Жаһандану аш бөріше жан-жағымыздан анталаған заманда тілі­міз сұйылып, ата дәстүрі, әке жолын ұмы­тып, діңімізден алшақтай түскен уақытта жыраулар поэзиясының Ахаңның «Масасынша» ызыңдап, ұлтты ояту жолын­дағы мән-маңызы зор-дүр. Доспамбеттің «Азау­лының Стамбұлдан несі кемі» еш жерге алмастырмайтын туған топырақ пен алты қырдың астынан Күнге шағылысқан алтын түстес күмбезінің жарқылы көрінген бөтен елді салыстыру кезінде қолданатын тұрақты тіркеске айналғалы қашан. Соншама ұғым-түсінік пен соншама сөз-сөйлемнің ішінен Сенің «шұбар жыланың» өз орнын тауып жатса, бұдан асқан бақыт жоқтай көрінеді. Өлім алдында Отанды жоғары қоюдағы жырау философиясы барша ұлтты «Шаһид кешсем, өкінбен!..» дегенге шақырады. Ер Доспамбет дәл осы өкінбестік сарынын – «дұспан аттым, өкінбен», «дулыға кидім, өкінбен», «қоныс­тар қонған өкінбес», «арғымақ мінген өкін­бес», «көбелер киген өкінбестікпен» жалғайды… Дала пәлсафасындағы бақи мен фәни, рух, жан, ар, иман, ұрпақ, Отан, арман-қиял, келешек, барлық категорияларын жыраулық дәстүр өзгеше қырынан аша түседі. Бұндағы Баласағұни дидактикасы, «Зар заман ақындарының» запыран­ға толы жырлары мен Иассауи, Иүгіне­ки­лер­дің діни-мистикалық, сопылық әде­­бие­тімен салыстырғанда түр-түсі, ритмикасы, маз­мұны, тақырыбы бөлектеу. Егер бай­қай түссек, Махамбеттің билік апаратын сынау арқылы халық сөзін сөй­леудегі жасындай жырлары мен Сүйінбай поэтикасы рухы жағынан Ер Доспамбеттің ырғағы, мелодизмімен сарындас келеді. Бірақ көбіміз Махамбет феноменін өңге­лерден бөлек қарастыруға тырыссақ та бір айта кететін дүние – Өтемісұлы жыраулар поэзиясына жаңа дем бергенін, жаңаша түрлендіріп, жаңаша жаңғыртқан дала шайыры. Аталмыш тұлға біздің та­қы­рыптан сәл арылау жатқанын ескере отырып, әдеби сабақтастық жөнінде аз-кем сөз қозғай кеткіміз келіп отыр. Ма­хам­беттің «Асқар, асқар, асқар тау», «Мен, мен, мен едімі», Доспамбеттердің «Сере, сере, сере қар», «Тоғай, тоғай, тоғай суы» секілді сөздің қайталауына құрылған әуен, әуез, ырғақ өлеңді кие дәрежесіне жет­кізіп, ұлы ритм Біздің қанымызға сіңіп, уағында өлең тілінде сөйлейтін ұлт дең­гейіне дейін көте­рілуі­не септігін тигізді. Бұл сөзіміз қан­ша­лықты пафосқа толы шықса да айтуға рұқсат етіңіздер – жыраулар поэзиясы бұл әлем әдебиетіне қосылған пошымы, болмысы бөлек арна. Саған алғысымыз шек­сіз баба жыраулар, дана жыраулар, ал­дыңда басымызды иеміз! «Халықты тіл­мен қорғаған» Сүйін­байлар заманында өлең мен тыңдарман, сөз өнері мен автор бөлінбестей ұғымға айналған-ды. Ол уақытта әдебиетке құрметпен қарап, «қара сөздің қаймағын сүзгендердің» өз пан­теоны, өз Олимпі болғаны шын жүректен қуантады. Себебі, Махамбеттің «Ереуіл атқа ер салмайы» соғыс психологиясын нақ ашатын класси­калық шығарма екені өз алдына, адамның өсу, даму, қа­лып­тасу кезең­деріндегі ер деген ұғымды соншалықты нәзік, зергер секілді дәлдік­пен бере білгені ғажап нәрсе. Ердің ішкі, ру­хани трансформациясын, түрленуін, түлеуін батыр, қолбасшы емес, әйел заты айтқандай әсерде қала­сың. «Тебінгі терге шірімей, терлігі майдай ерімей», «Өзіңнен туған жас бала, сақалы шығып жат болмай», «Түн қатып жүріп, түс қашпай, тебінгі те­ріс тағынбай» секілді теңдессіз, жауһар теңеулерінің арғы жағында өр әрі мұқал­мас рухпен қатар адамның адам болып қалу идеясы жатыр. Хандық дәуірінің ор­талық тақырыбы – Отанды қорғау, Отанды сүю, Отан-Ананы бәрінен жоғары қою екенін ескерсек, XXI ғасырдағы қазақ қо­ға­мы әдебиетке қайта оралуға міндетті. Өйткені, әдебиет алдындағы қарызымыз үйеңкідей үйіліп-үйіліп парызға айналатындай уақыт өтті…
Жыраулар поэзиясының айбалтасы – Ақтамбердінің жастайынан, он жеті жа­сы­нан қанды қырғынды көріп, соғыстың бел ортасында жүргені дала шайырының жігерін жани түседі. «Күлдір де күлдір кісінетіптегі» жауға деген ашу-ызасы мен өзінің арман-аңсары алмасып, туындыны әсерлі етіп, ерекше бір поэтикалық атмосфера қалыптастырады.
Балпаң, балпаң кім баспас,
Басарға балтыр шыдамас,
Батырмын деп кім айтпас,
Барарға жүрек шыдамас.
Жыраудың «Отан үшін отқа түсуге» (Б.Момышұлы) даяр батырларға қоятын талабы ерекше. Бұнымен өжет болу аздау екенін ұғынасыз. Яғни адам ажал алдында өз көлеңкесін көріп дірдек қаққан кө­жек­тей күйге түсетінін де астармен жет­кізеді. «Жеті жарғыда» көрсетілгендей, ауыр қылмыстардың қатарында «соғыс алаңынан қашу» саналатынын айтпаса да белгілі. Майданда біраз қалмақтың басын қаққан Ақтамберді:
Жалтара шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас,
Уа, жігіттер, жандарың,
Жаудан аяй көрмеңіз,
Ғазірейіл тура келмей жан алмас!
Жыраудың XVIII ғасырда айтылған бұл сөзі бүгінгі жігерсіз ұрпаққа арналғандай көрінетіні несі екен?! Сөз өнерінің өмір­шеңдігі деген осындай бір өлшемдермен өлшенсе керек. Әр сөзді әркім өзіне қа­был­дайтындай немесе соны терең ұғынып, қабылдай алатындай дәрежеде болға­ны­мыз жөн сияқты. Әдебиет – шаң басқан, мұ­ражайда қат-қат жатқан сары қағаз емес, тірімізде тіршілікке аса қажет ауа, су және наннан кейінгі қажеттілік. Сәуегей-жыраулар соны алдын-ала көргеніне, болжампаздығына таңырқайсың…
Билік пен әдебиет бетпе-бет келгенде, алғашқысы соңғысының пікіріне құлақ аса­тын­дығының жарқын үлгілерінің бірі – Жиембет пен Есім хан мысалы. «Атадан жалғыз мен емес, Хан ие, ісің жол емес, Жолбарыстай Жолымбет, Құрбан­дыққа қол емес» дей келе орнынан тұрып, ашуға міне бастаған ханды «Қаһарыңды басқалы, Қалың елім жиылды» деп сол орнынан қайта жайғастырады. «Халық» деген фактор ол заманда, фактордан гөрі таза факт еді. «Жотасы биік Дендерім?! Қайырымсыз болған хандарға, Тиер ме екен бір күні, Жолбарыстай шеңгелім!» деген жыраудың өкініштен өксік ата шық­қан бұл сөзі көптің жүрегіне инеше қадал­ғаны белгілі. Дей тұрғанмен, Жиембет бабамыздың арзу-арманы – халықтың көңіл-күйі, халық мұң-наласы, халықтың шері болды. Жыла­ға­нда жұбатқан, қуан­ғанда құшағын жая білген қайран жырау­ларым-ай. Бір жа­ғы­нан хан, бір жағынан соғыс, бір жағынан елдің ертеңі сияқты дилемма тұрғанда Есенқұл айтпақ­шы, «теректей басы теңсе­ліп», ой орманының ішінен жауап іздеуге сүңгіп кететіні сон­дықтан ғой. Шалкиіздің «Мен ісімді Хаққа тапсырғанмын һәр жерде» деуінде адам­заттық ой жатыр әрі ұлт әр кез Алланы аузынан тастамай, ең соңғы үміті, ең соң­ғы сүйеніш-тіреуі – Жаратқан Жалғыз Ие екенін ел есіне салады. Жырау этика, иман мәселелеріне ерекше көңіл бөліп, аз сөзге көп мағына сыйдыратыны – поэтика сиқыры. Мақаланы қорытын­дылай келе, жыраулық дәстүр әдебиеті­міздің алтын көпірі арысы – Махмұт Қашқари, Сүлеймен Бақырғани, Асанқайғылар, берісі – Шортанбай, Ыбырай, Абай, Әсет, Ақан, Тұрмағамбеттердің тууына септігін тигізді. Құнарлы топырақтың құны жоғары болатыны сияқты, ұлылар қалдырған тол­ғауларды көңілге тоқып, жырларын жаттап өсуіміз керек. Бұқардың Абылай ханға, Жиембеттің Есім ханға, Махамбеттің Жәң­гір ханға сын айтуы тұлғалық сипаттан, жеке бастың сөзінен гөрі қос дүние­таным­ның, әлемге деген көзқарастың текетіре­сіне ұқсайды. Дегенмен де, Қаблиса жы­рау­дың «Халықпыз біз, қиынбыз» деуінде терең мағына жатыр. Өйт­кені, жырау, ақын, шайыр, жалпы өнерді тудырушы тұлға елдің еркесі, ха­лық­тың перзенті! Бірақ оның талап-тілегі де аз емес. Сөз өнері сонысымен құн­ды!..

Әлібек БАЙБОЛ
ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір