---

Бұлардың әрқайсысы жеке-дара ал­ған­да пайым-пардасы ұзаққа сілтейтін салалар. Жалпы, эпостану, соның ішінде «Эпос жә­не эт­нос» деген тың жазира туралы тү­сі­нік­ті бір мақала төңірегінде толық тарқата са­лу мүм­кін емес. Әрісі Еуропа мен Ре­сей­дің, берісі өзіміздің Қазақстан ғалымдары ара­сында айналып келіп мұның аясына пі­кір қоспай кеткен фольклортанушылар жоқ­тың қасы, де­генмен кесімді ой айтып, пі­кірлерін тұжы­рымдама етіп түйіндегендер шамалы.
Қандай құбылыстың да бастау-бұлағы мен ортақ заңдылық аясында түйісер тұсы бо­лады. Ғылыми таным адырнасын осы түйін­ді тұсқа туралап тартқан адам – эрудит ға­лымдар қатарында. Жалпы, бұл лектен та­былу үшін белгілі бір салада ғана білімді болу тым тапшылық етеді. Оған дедуктивті ло­гика, жабық мәліметтерді таным та­ра­зы­сы­­на тарта алатын тереңдік, көкжиектерді кең қамтып ой айтатын кітәби ғалымдық және жан-жақтылық деген қасиеттер жиын­тығы қажет.
Сол үшін де ғылымда көп адамның жү­ре­гі дауалай бермейтін шым-шытырық та­қы­­рып­тар қазір де жетіп-артылады. Бей­неті бел­ден келетін бұл саланың өзінің өре­лі­ ма­мандары болады. Фольклортанудағы сондай бір күрделі тақырыпты ұзақ жылдар бойы негіздеп, ақыры дәлелін тауып, бел­гісін бекітіп, бүгінде әдеби айналымға ен­ді­ріп, дәуірлердің даулы жүгін жалғыз көтеріп, ғы­лыми шаршы алаңда өз ойын дәлелдеп шық­қан ғалымның бірі – Тынысбек Қоңы­рат­бай.
Әңгіме арқауы саналы ғұмырын фольк­ло­ристика мен өнертанудың күрделі салала­рына арнаған жан-жақты білімпаз, сол жай­саң аға туралы.
Бұл өзі тым әріден – фольклортанудың кеңес­тік кезеңінен басталған түйткіл, содан бе­рі басынан дүдамал пікір, сан түрлі қисын арыл­­май келе жатқан күрделі мәселе. Өт­кен ғасырдың 90 жылдарындағы Ғылыми Кеңестердің аужайы естеріңізде шығар. Жа­зылған диссертацияның көтерген ғылы­ми жүгінен гөрі соңындағы пайдаланылған әдебиеттер тізіміне шұқшия қарап, өзінің аты-жөнін іздеп отыратындардың да шет-шепірін сонда көргенбіз. Ғылымда жарытып жаңалық ашпаса да, бас шұлғып отырудың ар­қа­сында жағдайын жасағандарды біздің қазақ «қосақ арасында қосыла шапқандар» дейтін. Әрине, Кеңес Одағы тұсында етек ала бастаған авторитаризм дертінің асқына келе күллі эпостану ғылымының өрісін та­рыл­­тып, өресін кемітетінін ол кезде кім біл­­ген? Кейін, сол қолдан жасалған қуыршақ ға­лымдар жіберіп алған қателіктерді қал­пы­­на келтіру үшін бірнеше буын ұрпақтың тер төгетіндігі де ол кезде ешкімнің қаперіне кіріп-шықпағаны белгілі.
Әсіресе  «түрі ұлттық, мазмұны социалис­тік» жоспарлардың конвейерлік үзіліссіз жұмысы тұсында белгілі бір зерттеу тәсілі жайдан-жай пайда бола салмайтын. Оның астарында мың бұрап ширатылған көзге кө­рін­бейтін, тым алысты көздеген бағдарлы саясат ілесіп отыратын. Соның барлығының тасасында алып Одақтың аясына біріктіріл­ген жүздеген ұлттардың шынайы тарихын бүр­кемелеуге бағытталған шовинистік пиғыл жатқанын әлгі қосақ арасындағылар­дың дені ақырына дейін білмей, сеніп өткені де анық. Себебі, оны білдірмей, тігісін жат­қызып тұтас жүйе, алып механизмдер жұмыс жасап тұрды.
Кеңес Одағы тұсында жабық тақырыпқа ай­налдырылған қазақ эпостану ғылымында­ғы этникалық сипат мәселесі де күні кешеге дейін мүйізі қарағайдай ғалымдардың ара­сындағы түрлі ғылыми көзқарас, тұжы­рым­да­малар мен зерттеу әдістемелерінің ке­ліс­пеушілігі ретінде түсіндіріліп келді. Өйт­кені, бір орталықтан басқарылатын алып им­пе­рия мүддесі үшін бұратана санал­ған ха­лық­тардың жады арқылы жетіп, ұлт­тың өзегін ұс­тап тұратын басты тірек – эпос сияқты күр­делі рухани мұраның астарына жасы­рыл­ған «қасиетті тарих» дерек­терін аршып алу – онша абырой алып бере­тін шаруа емес еді. Сол үшін де олар айла-шарғының не­ше түрін ойластырып, жымыс­қы ниет­те­рін іс­ке асырып, ақиқатты барынша бүркемеледі. Шындық үшін шырылдаған жан­дардың ғы­лым түгілі қарапайым өмірде де бағы тайды. Тек саяси идеологтар сызып берген шең­бер­ден шықпағандардың ұпайы түгел бола­тын. Ғұмырын ғылымға арнаған талай ға­лым­ның басынан осындай күндер өткен…
Бұл әуелде Әукеңді – қазақ әдебиетінің та­рихын түгендеушілердің бірі, профессор Әуел­бек Қоңыратбаевты көп толғандырған та­қырыптың бірі еді. Оң шешімі табылмай шие­ленісіп келе жатқан осы күрделі мәсе­ле­­мен Құрманғазы атындағы Алматы мем­ле­­кеттік консерваториясының тарих және теория факультетінде оқып жүрген баласы Тынысбектің айналыса бастағанын білгенде Әукең, әуелі қуанып, артынан күдіктенген. Қа­ламына иелік еткен мұрагер ұлдың қа­рым-қабілетіне емес әрине, тарих үшін тай­та­­лас­қан тұлғалардың талайының тағ­ды­ры­нан хабары болғандықтан. Кешегі ала­­­­­­­са­пыран уақыттарда «неміс-жапон шпио­­ны», «алашордашыл»деген жалған жа­ланың құрбаны болып, саяси қуғын-сүргінге ұшыраған Әлібек пен Қалжан Қоңыратбаев сияқты бауырларының тағ­дыры оның ойын­дағысын толық айтқы­зып, қабілеті жеткен шаруаларды да түгел жасауға мұрша берген жоқ.
Ақыр аяғында Қоңыратбай әулетінің қоңыр әуеніне айналған ұлт тарихына қа­тыс­ты осы мәселе Тынысбек Әуелбекұлы арқы­лы өз шешімін тапты. Сондықтан да біз Тә­кеңнің бұл саладағы ұшан-теңіз еңбегін жай ғана кезекті ғылыми жұмысының бірі дей алмаймыз. Тынысбек – бір әулеттен шық­қан талантты ғалымдар шоғырының ама­натын арқалап, оның шешімін тауып, же­ріне дейін жеткізіп, қазақ игілігіне ай­нал­дырған, эпостық мұраның қалтарыс­та­рын­да қалған ұлттың ауызша тарихын қаң­ға­лақ­татып, басқа бағытқа алып бара жатқан кеңестік кезең ғылымының көне арбасының көшін қазақтың төл тарихына қарай бұрып, игі жұмыстарға мұрындық болып келе жат­қан ой форматы өзгеше жаңашыл ғалым, дег­дар қалпынан бір айнып көрмеген қара­пайым жан!
Кеңестік кезең тұсында қазақ-кеңес эпос­тану ғылымы эпостық шығармалары­мызды түрлі нұсқалар мен текстологиясын салыстыру, халықтық сипатымен стадиялық кезеңдерін анықтау, поэтикасы мен тарихи-типологиялық ерекшеліктерін салыстыруға қатысты эстетикалық сипаты жағынан бір­шама зерттеді. Сөйтіп, эпостың тарихы мен әлеуметтік ерекшеліктерінен гөрі көркем­дік табиғатын зерделеу тәсілі басым­дыққа ие болды. Ал эпостағы тарихи-этни­калық үр­дістің көріністері – тарихи ономас­тика­лық атаулар, олардың тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығы, түрлі тарихи жағ­даяттарға байланысты тұрақты­лық қалпын сақтауы мен өзгермелілігі, этимологиясы мен семантикасы, жалпы тарихи-этникалық фон мәселесі ғалым Тынысбек Қоңырат­бай­ға дейін арнайы зерттеу нысанасы бола қойған жоқ. Оның бұл саладағы еңбегінің ба­сым ерекшелігі де осында.
Эпостарымыздағы ономастикалық атау­лардың, яғни этноним, антропоним, то­­поним, гидроним, оронимдердің тарихи те­гіне үңілу арқылы этникалық сипатын саралай отырып, эпикалық дәстүр мен эт­никалық үрдістің арақатынас сабақ­тас­тығын ашып көрсеткен фольклортанушы Ты­нысбек Әуелбекұлының бұл бағыттағы ғылыми ізденістері тың көзқарастарға толы айрықша таным түріне жатады. Аталмыш еңбегі арқылы Тәкең қазақ эпосын тек поэтикалық сипаты, яғни көркемдік жүйесі мен тарихи-типологиялық негіздері арқылы ғана толық тани алмайтындығымызды айтып, сөзін дәлелдеумен келе жатқан жал­ғыздардың қатарында. Ол эпостың этни­ка­лық ақпарат жеткізуші тарихи, мәдени, рухани-әлеуметтік құбылыс екендігін, ба­тыр­лық жырдағы ономастикалық атау­лар­дың этникалық негізде ғана жасалатын­ды­ғын, қаһармандық эпостан түрлі этнос пен этникалық топтардың тарихи тегі мен геог­рафиялық қозғалысының көрініс таба­тын­дығын, бір сөзбен тұжырымдап айтқанда: эпос­тың тарихи-этникалық дереккөз екен­дігін бұлтартпас айғақтармен дәлелдеп шы­қ­қан бірегей ғалым.
Бұл жайында «Эпос және этнос» деп ата­­ла­тын монографиясының кіріспесінде ға­лым­ның өзі: «…Бұл күрделі ғылыми мін­дет­тердің қаншалықты терең әрі дәлелді шешіл­ген­дігі уақыт, мамандар, одан қалды, оқыр­ман қауым еншісіндегі мәселе», – деп жазады. Әрине, сыпайылық деген өте жақсы қасиет болғанымен, шындығында, уақыттан да бұрын, шығарманың әуелгі төрешісі автор­дың өзі. Ал Тынысбек сияқты қазақ­тағы саусақпен санарлық фольклорист маманның сулы-жабағы еңбек жаза ал­май­­тындығы – көп дәлелді қажет етпейтін ақи­қат!
Фольклортану ғылымындағы эпос және этностар тарихын зерттейтін ғылыми әдіс­темелер қай уақытта да бірізді болған емес. Содан да болар, Орта Азия мен қазақ хал­қы­­ның рухани ортақ мұрасы ретінде ауыс­палы сюжеттермен жырлана беретін «Қорқыт ата», «Манас», «Алпамыс», Көрұғлы», «Қобы­лан­ды» сияқты эпикалық мұралардың аста­рындағы тарихи-генетикалық, этни­ка­лық байланыстар мен сол халықтарға ортақ на­ным-сенім, таным-түсініктер туралы ғы­лыми жарағы толық Тәкең, мәселенің әусе­лесін тым әріден – ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы мүйізі қарағайдай ғалымдардың арасындағы келіспеу­шілік­терден болған ғылыми пікірлердің алашұ­бар­лығынан бастайды.
Бірінің айтқанын екіншісі місе тұтпай, топ-топ болық жік айырысып, бір-біріне ше­кетамыр соғып жатқан мүдделестер мен ұзақ жылдар бойы қазақ ғылымындағы соны көзқарастарды тұралатудан басқа пайдасы шамалы ит-ырқыл даудың басында тұрған ғалымдар тұжырымдама­сы­ның а­лауыз ойларын оқып отырып, амалсыз жа­ғаңды ұстайсың. Содан соң саясат пен ғы­лымның аражігіндегі тылсымнан ортақ тін таба алмай қиналасың. Ақыр аяғында қазекең айтқан: «даудың басы – боқжеме» деген көне тәмсіл еске түсе береді.
«Тарихи мектеп» тәсілін жақтап, орыс хал­қының тарихын фольклордан, соның ішінде былина табиғатынан іздеген Л.Н.Майков, В.Ф.Миллер, А.П.Скафтымов, М.Н.Сперанский; аталмыш мектеп қағидат­та­рына сын көзбен қараса да, оның  өміршең тұстарын қайта жаңғыртқан Б.А.Рыбаков, М.М.Плисецкий, Н.И.Кравцов, Л.И.Емельянов, С.Н.Азбелев; эпостың та­рихи­лығын оның поэтикалық ерекшелігінен іздейтін жаңа зерттеу әдістеме – «поэтика­лық мектеп» қағидаттарын қалыптастырған В.Я.Пропп пен оның шәкірттері Б.Н.Путилов, В.П.Аникин еңбектеріндегі бірін екіншісі қыжыртып отыратын кәдімгі пендешілік пікірталастарды зерделей келе, келмеске кеткен кеңестік кезеңнің жымысқы айла-шарғыларынан кәдімгідей аяқ тарта бас­тайсың. Содан соң «өгізді де өлтірмейтін, ар­­баны да сындырмайтын» мұндай дәре­жедегі «ұзын арқан, кең тұсау» әдісті ойлап тауып, жүздеген ұлтты өзінен алыстатып ал­май, тым жақындатып та жібермей қар­ғы­­лап ұстап отырудың мынадай тәсіліне тән­­ті боласың.
Мейлі, олар не десе де Тәкеңнің – Ты­ныс­бек Қоңыратбайдың ұстанымы берік: «Орыс былиналарында кездесетін тайпа, ел, халық атауларының негізгі ерекшелігі – катайконимдік тұлғада көрінуі болса, қазақ эпосындағы ру-тайпа атауларының басты белгісі – этнонимдік тұлғада жасалуы… Орыс былиналарының тарихи сипаты болса да, этникалық арқауы жоқ. Ал қазақ эпосынан мұның екеуі де айқын көрініс тап­қан. Олай болса, орыс былинасы мен қа­зақ эпосының арасына теңдік белгісін қойып, оның біріне қатысты айтылған ғы­лыми пікірлерді қаз-қалпында екіншісіне қол­дану ойлануды қажет етеді», – деп, ұлт­тық көз­қарас негізіндегі ордалы ойларымен ойқастап, өзіне дейінгі ғылым көшінің шұ­балаң жолын бір орап, көген кескендей етіп өте­ шығады. Ғалымның осылайша білім жа­рыс­тырып, тұжырым жасап, қазақ эпосын зерттеуге байланысты ұсыныс ететін зерттеу әдіс-тәсілдерін зерделеп отырып қазақ фольклортану ғылымының кенжелеп қал­ған жылдары үшін кәдімгідей қынжы­ласың. Егер сол кезде, ғылымда ой еркін­дігіне ке­зек берілгенде, бүгінде қазақ эпосы әлем­дік фольклористикада талай биік белестерді бағындырып-ақ тастаған болар еді. Бірақ жоққа жүйрік жеткен бе…
Мен осыдан біршама жыл бұрын, Тәкең док­торлық диссертациясын қорғаған күнді есіме алып, сондағы көргенімді көз алдымнан көктей өткіздім. Сол жиында да оны құ­рақ ұшып қабылдап, ол ұсынған тиянақты тұжырымдамалармен риясыз келісе кеткен ғалымдарды көрмеген едім. Ал мүлдем ке­ліспеуге Тәкең ұсынған танымдық талдау­лар­дың сол жерде отырғандардың көбісінің көкейіндегісін тап басып тұрғаны анық еді. Енді ойлап отырсам, ол да бір келмеске ке­тіп бара жатқан кеңестік кезеңнің сал­қы­ны басыла қоймаған кез екен ғой. Өйтке­ні, қазақ эпостану ғылымына Қоңыратбай әулетінен келген пайдадан басқа, шеккен зиян туралы естіген ешкім жоқ.
Фольклортанушы Тынысбек Қоңыратбай атап көрсететін көп салалы қазақ эпосын­да­ғы көркемдік, тарихи-этникалық, тарихи-ар­хеологиялық, этнографиялық, ономас­ти­калық желілерге қоса поэзия мен му­­зы­­каның ажырамас бірлігін толық бас­шылыққа алғанда ғана эпос сияқты күрделі құбылыс тарихи-этникалық дереккөз ретінде ұлт кәдесіне жарап, қазақтың тарихта кеткен есесін қайтара түспек. Бұл күнде оған көз жетіп, көңіл сеніп, халықтың ойы да орныға бастаған…
Жасыратыны жоқ, біз ғасырлар бойы «жазуға сенген жаңылшақ» деген қағиданың рухында тәрбиеленіп, жазба әдебиетімен кейіндеу қауышқан, соны ескерместен ауызша тарихтан – байырғы бабалар рухани азық еткен эпикалық жырларымыздан, сол қымбат қазынаға астар ретінде өзегіне қоса өрілген жырдың этникалық сипатынан көз жазып қала жаздаған халықтардың қатарындамыз. Олай болса, тарихи жадымызды қайта жаңғыртып, осы жолға бар саналы ғұмырларын арнап жүрген ат тө­бе­ліндей қазақтың арда туған азамат­тарының ал­дында қарызымыз шаш-етектен. Сон­дықтан мадақ пен марапаттың қандай түріне болсын солар лайық, мен қазақпын де­ген жақсы мен жайсаңдардың төрі де со­лар үшін. Өсер елдің есі бүтін ұлдары бі­рін-бірі осылай ұлықтаған болар еді.
Өйткені, арамызда соған лайық ғалым бар…