Қазақтың салт-дәстүрі –халықтың рухани болмысын, арғы тегін танытатын, ұлттық келбетін айқындайтын, келе­шегінің айнасы сынды темір­қазығы. Салт-дәстүр – ел тұр­мысындағы, ұрпақ тәрбие­сіндегі, ұлттық болмысымыз­дағы күллі асыл дүниелерді сақтай отырып ата-бабадан бүгінге жеткен мәңгілік асыл мұрамыз.

Бұл – Кенжехан Іслямжанұлының «Қазақтың отбасы фольклоры» атты монографиясын оқығанда туындаған ойлар. Қазақ үшін аса құнды зерттеуде отбасылық ғұрып арнайы нысанаға айналып, кең көлемде әрі тереңдей, қазақтың өзге дәстүрлерімен байланыста зерделенген. Атап айтқанда, отбасылық ғұрыптардың тарихы, терминологиялық жүйесі, поэти­калық құрылымы этнографиялық байла­ныс­­тар типологиясы деңгейінде қарасты­рыл­ған.
Кенжехан Іслямжанұлы «Замана сы­­нынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғыртудың маңызды алғы­шарт­тарын» жүйелеуді сонау 2007 жылдары қол­ға алған екен.
«Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі нұсқалардан бастау алатын қазақ отбасы фольклорының тарихы тамырын тым тереңнен тартады.
Олардың ішіндегі отбасылық әдет-ғұ­рып­тар, салт-дәстүрлер жөніндегі этног­рафиялық деректер өз алдына бір төбе. Өйт­кені көне деректердің тереңіне бойла­ған сайын этнографиялық деректер мен фольклорлық үлгілердің арасына шек қою қиындап, бір-бірінен ажырамастай тұтас құбылысқа айнала береді. Бұл, әсіресе, от­ба­сы фольклоры тәрізді кіндігі халық­тың тұрмыс-салтына байланған жанрлық түрлерге тән өзекті ерекшелік».
Осылай дей келіп, автор ауыз әдебиеті ұғымын кең мағынасында – отбасында ат­қа­рылатын ғұрыптарға байланысты сөз­бен өрнектелген поэзиялық, прозалық (арбау, ұшықтау, алыстау, байлау, бата, алғыс, т.б) драмалық (ойын-сауықтық) шығармалар үлгілерімен байытқан.
Кез келген халықтың өзге жұртқа ұқ­сай бермейтін өмір-тіршілігі болады. Оның біреуде жоғары, біреуде төмендеу бола­тыны да заңды құбылыс. Қазақ халқы – мазмұны бай, түр жағынан сан алуан болып келетін ежелгі көшпенділер мә­де­ние­тінің заңды мұрагері. Қазақ – өзінің дәс­түрлі мәдениетін ұмытпай, өрісінен жаңылмай, сабақтастығын үзбей, салт-дәстүрін ұрпақтан-ұрпаққа жалғап келе жатқан жетелі халық. Ежелден бері тіл бірлігін, мекен бірлігін, жазу бірлігін және салт-дәстүр, әдет-ғұрып бірлігін мығым сақтаған ұлт. Бір тайпасы мен екінші тайпасының арасы айшылық жол болса да, ұшы-қиыры жоқ ұлан-ғайыр кең даланы мекендей жүріп, жоғарыда аталған бір­лік­терін сақтап келгеніне шетел зерт­теу­­шілері де қайран қалған. Осыдан 160 жыл бұрын (1860) қазақ ауыз әдебиетінің екі том­дығына жазған алғысөзінде орыс ғалымы В.Радлов былай толғайды: «…Мен жариялап отырған бұл томдағы әдебиет үл­гілері осы халық дүниетанымының жан-жақты көрінісі бола алады. Қазақтар – әдет-ғұрып, салт-сана, тіл жағынан біртұтас ұлт… Қараған, басқа да бұталары аралас келіп отыратын бұйра қыраттар арқылы керіліп жатқан ұлан-ғайыр кең дала алып келбетін қалай өзгеріссіз сақ­таса, оның тұрғындары да тіл мен салт-сана жағынан біртектес. Тіпті, шет жайлап, ен-шалғай шығып кеткен тайпаластар да өздерінің ерекше халықтық сипатын берік ұстанады…» ( В.Радлов. «Ел қазынасы – ескі сөз». 6-бет).
Жоғарыда біз қазақты басқалардан әлде­қайда жоғары, жетелі халық дедік. Ендеше, дәлел, деректерге бет бұрайық.
Әр халықтың өзіндік той-томалаққа қатысты сал­ты және өлім өткізу дәстүрлері бар. Солар­дың ішінде «Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең» деп Абай хакім айтқандай, қазақтың бүкіл өмірін өлеңге бөлеп өткізуін елден ерек деп айтуға болады. Той-тома­лақ пен мәйіт жерлеу салтының ұлт­тық бояуының қанықтығын, түрінің мол, мазмұнының бай екенін, жол-жорал­ғы­сының көптігін түсіндіріп жату қажет бола қоймас. Оны өзгелер де байқап, ба­қы­лап жүр. Біз бұл жетістіктен жаһандану­дың қолтығында кетіп, айырылып қал­мауы­­мыз керек. Өйткені ондай күн туса, «Дәстүрінен айы­рыл­ған ел – қамалы құлаған ел», «Салт-дәстүрін білмегеннің жарық күні түнмен тең», «Рухани тірегінен айырылған халық – ел емес, құл», «Дәстүр тозса – ұрпақ азады» дегеннің кері келері сөзсіз. Ал салт-дәстүрге жүйрік адам – бес қаруы бойында тұрған жауынгер іспеттес.
Салт-дәстүр ұлт мінезі мен болмысын тануға көмектеседі. Халықтың өзін-өзі қорғай алатын жауынгерлік мінезі мен ұлттық қалыбын орнықтырады.
Салт-дәстүрді тану – кешегі ұмыт бол­ғаны­мызды тірілтіп, бүгінімізге қанат бі­тірер, болашағымызға сенім ұялатар көнеден келе жатқан тарихи тағылымдарды тану. Ең маңыздысы – балғын ұрпақты ұлт құн­ды­лықтарын бекем ұстауға баулу. Рухани жаңғыру деген, міне, осы. Өзін-өзі тани жүріп, «Мәңгілік Ел» болу жолын қа­таң ұстану. Яғни, ұлттық құндылық­тарымыздың қалыбын бұзбай, уақыт ша­ңы­нан ұмыт болғандарын түгендеп, ұлт­тық сана мен ұлттық ойлау жүйесін же­тілдіру – бүгінгі Сіз бен Біздің ортақ мі­ндетіміз, ұрпаққа жүктелген Тарих аманаты.
Аталған шығарма авторы бұл үдеден шы­ға білген. «Отан» деген ұлы ұғым отбасынан басталады десек, отбасылық ауыз әдебиетінің маңызы дәстүр-салтымызбен қабыстырыла әрі танымдық негізде қарастылырылған бесік жырлары, сәбилік салт жырлары (шілдехана), бата беру, алас­тау жырлары, тұсаукесу жырлары, мә­пе­леу жырлары, қуырмаш, құда түсу, тойбастар, жар-жар, сыңсу, ау­шадияр, беташар, арыздасу, естірту, көңіл айту, жоқтау жырлары әралуан жанрларға бөлініп, ғылыми анықтамасы беріліп, орындалу мәнері, тарихы терең айғақталған. Қазақтың кім екенін таныт­қан көлемді ғылыми еңбекте көтерілген мәселелер монографиядан талап етілетін барлық канондар бойынша жүйелі түйінін тапқан. Бұны, әрине, зерттеушінің жетіс­тігі деп бағаладық.

Данияр Әлбозым,
этнограф, жазушы