Азия жазушыларының форумы аясында қазақ ақын-жазушыларының форум туралы көзқарастары мен пікірлерін, төл әдебиетіміздің өткені мен бүгіні және келешегі жайындағы ойларын ұсынып келе жатқанымызға бірнеше апта өтті. Бүгін де бір топ қаламгердің ортақ сұрақтарға берген әртүрлі жауабын ұсынып отырмыз.

---

«Қазақ әдебиетінің» сұрақтары:
1. «Азия елдері қаламгерлерінің І форумында» қандай мәселе қозғалғанын қалайсыз?
2. Форумда сөз тисе, қандай ұсыныс айтар едіңіз?
3. Азия кеңістігіндегі төл әдебиетіміздің алар орны туралы не ойлайсыз?
4. Қазақ әдебиетінің жетістігі неде, кемшілігі қандай?
5. Әлем және қазақ әдебиетінің қандай ортақ проблемалары бар?

---

Мейірхан АҚДӘУЛЕТҰЛЫ, ақын:

«Әрбір ұлт, әр мәдениет пен әдебиет өз үнімен ғана ұлы»

1. Әлемді жаһандан­ды­ру  күллі дүниені үлкен езгінің астына алып, кіріптар ету арқылы жеңіп келе жатыр. Бұл — Тәңірдің өзі әрқилы етіп жаратқан адам­зат ұрпағын бір қалыпқа, «ортақ мәдениеттің» қорасына қамауға апаратын, дербес, әлсіз мәдениет­терді түбегейлі жойып жіберуге соқтыратын еуропалық эгоизмнен туындаған, «күшті билейді!» принципіне құрылған, түбі адамзатты катастрофаға соқтыратын пиғыл-бағдарлама.
Сондықтан «Азия қалам­гер­лерінің форумы» ұлттық мәде­ниеттерді қорғап, әрқай­сысы­ның өзіне тән табиғи болмысын сақтауға арналған әлемдік бастама көтеруге тиіс. «Әрбір ұлт, әр мәдениет пен әдебиет өз бояуы­мен, өз үнімен ғана ұлы»  деп са­на­латын өлшемдер бүкіл әлемде берік қалыптасуы керек.

2. «Елдердің, ұлттардың да­м­у­­ында бірінші орынға экономи­калық, қоғамдық, саяси және жеке тұлғалық прагматизм емес, адами, ұлттық, мәдени қажет­тілік көтерілсе ғана адамзат қазіргі  заманақыр алдындағы үрей мен шарасыздықтан құтыла алады» деген ойды бүкіладамдық брендке айналдыру туралы ұсы­ныс айтар едім. Күллі әлемнің басты киесі мен құндылығы адам мен оның жаны екенін әлемнің тағдырын шешіп отырған аз ғана топқа заң жүзінде мойындату ғана дүниені қасіретті заманақырдан қорғай алады.

3. Әдебиет — ең алдымен дербес ұлттың, мәде­ниеттің нәтижесі. Біздің әдебиет те өзге елдердің әдебиетінен кем де, артық та емес. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ әдебиеті өз миссиясы мен өнімдері бойынша өзгелермен тең тұр.
4. Бір ғасыр ішінде егде әде­биеттердің деңгейіне толық кө­те­ріле алғандығы — жетістігі. Кем­шілігі — өзін-өзі, қазақтың өз әдебиетін өзі толық тани алмай отырғандығы. «Алтын­ның үстінде тұрып, өзге­нің күмісіне таң қалуын» (Е. Раушанов) қоя алмай отырған кембағалдық комплексі билікке де, әдебиетшілерге де тән болып тұр. Қазіргі қазақы жазарман өз ұлтының әлемді қабылдау, түсіну, түйсіну жүйесін толық білмейді, сол себепті халықтан алшақтап кеткен. Біздің ұлттық, қазақы дүниетанымды толық тану, таныту, әлемге таза қазақы сана-түйсікпен қарау және сол тұрғыдан дүниені бағамдау жазар­манның қолынан келмей тұр.

---

Нұрдәулет АҚЫШ, жазушы:

«Кемшілікті емес, жетістікті айтайық»

1. Қазіргі таңдағы көркем әдебиеттің мәселесі – дүниежү­зіндегі руханияттың, ұлттық идеология мен эстетиканың ортақ мәселесіне айналып отырғанын баршамыз да мойындайтын шығармыз. Соның ішінде, әсіресе, тіпті басқаларын былай қойғанда, мерзімдік басылымдар мен кітап өнімдерін оқудың мейлінше азайып кеткендігі көңілге кірбің ұялатады. Бұл – тек қазақ оқырмандарына ғана емес, дүниежүзі әдебиетіне, соның ішінде Азия елдері оқырмандары үшін де ортақ өзекті мәселе. Сондықтан да бұл арада Азия жазушыларының форумы болғандықтан, қазақ әдебиетінің ғана мәселелерін алдыға тарта бермей, баршамызға ортақ проб­лемаларды талқылағанымыз абзал. Кітап оқудың, көркем әдебиетке деген ынтаның әлсіреп кетуінің өзі осал мәселе емес. Оның артында руханиятқа, эсте­тикалық тәрбиемізге, иман­ды­лыққа қатысты көптеген мәселе­лер бірінен соң бірі тізіліп атойлап шыға келер еді.
Осы әңгімеден шығатын екінші бір сабақтас жағдай – кез келген нәрсені көркем әдебиеттің өзегіне айналдырып, оқырман санасына тықпалай беруден тартыну қажеттілігі. Бір кездерде «Кеңестік идеология Кеңес дәуірінің, коммунистік идеяның моралін дәріптеуге көп көңіл бөлді; Кеңес адамдарының озықтығын айтуға мәжбүр етті» деген сыңайдағы ойлар қалыптасты. Мұның астарында шындықтың да бары рас. Бірақ саналы түрде «сөз еркіндігі өз қолымызда» дегенді желеу етіп, кез келген тақырыпты, қажетсіз мәселелерді қасиетті әдебиеттің өзегіне айналдыра беру руха­ният кеңістігінде адасушылыққа апарып ұрындырары анық. Осы мәселені де көтеріп қойған артық болмас еді. Қазақта «Шөп те – өлең, шөңге де – өлең» деген тіркес қалыптасып, ол көп жылдар бойы сөз өнерінің төңірегінде жүргендер үшін құлаққағыс ретінде айтылып келді. Кейін соны ұмытыңқырап кеттік. «Демократия мен плюреализм», «сөз бостандығы», «руханият еркіндігі» деген ұғым­дар аузына келгенді көкіп, руханият әлемінде ауа жайылу деген сөз емес қой. Бұлай ете берсек, қоғамға қарсы кереғар ұғымдарды дәріптейтін, тіпті жекелеген адамдардың санасына адамзатқа қарсы ағымдарды енгізетін әдебиетті жасаушы болып шыға келуіміз ғажап емес. Бұл мәселе тек қазақ әдебиетінде ғана емес, Азия мемлекеттері әдебиетінде де бар екеніне мен кәміл сенемін.
Сондықтан да, ең бірін­ші, адам баласын сүюді, иман­дылықты сақтауды, адам табиға­тының көркемдігін дәріптей отырып, бейбітшілікті, халықтар арасындағы достықты айшықтау сияқты мәселелерге көбірек көңіл бөлу керек. Басқасына бармай-ақ, қазақ әдебиетінің өзінде қазір «дүниежүзілік әдеби тенденциядан қалмаймыз» деген пікірді алға тартып, небір аморальдық мәселелерге қалам тарту орын ала бастағаны қын­жылтады мені. Адамның аузы бармайтын былапыт нәр­селерді тілге тиек ету оқырман­ның санасына, нәзік сезіміне теріс әсер ететіні белгілі. Тіпті, бұған жас­тар ғана емес, мүйізі қарағайдай белгілі қаламгерлеріміз де атсалысуда. Осыдан сақтануымыз керек.

2. Сөз тисе, әрине, ең алдымен адамзатты рухани апатқа душар ететін осындай өзекті мәселелерге кеңінен тоқталып, қалай олардың алдын алуға болатынын қозғар едік.

3. Азия кеңістігіндегі сөз өнерінің мұхитында төл әдебиетіміздің алар орны олқы болмайтынына өз басым кәміл сенемін. Тек, бір әттеген-айы, алдыңғы әріптестерім айтып отырғандай, қазақ әдебиетін жарнамалау мен насихаттау жетіспейді. Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларын шетел тілдеріне, соның ішінде Біріккен Ұлттар ұйымының негізгі тілдеріне көбірек аудару мәселесін алдыға шығару керек. Жалпы, аударма процесін ешқашан тоқтатпағанымыз абзал. Насихаттың жетіспеуінің салдарынан Азия әдебиеті кеңістігіндегі төл әдебиетіміздің алар орны бүгінгі таңда тым өлшеулі, мардымсыз болып тұр. Тіпті, басқасын былай қойғанда, ұлы Абайдың, Әуезовтің, басқа да қазақ әдебиеті классиктерінің шығармаларын аудару жағы әлі де көңілдегідей емес…
Олардың суреткерлік қуатын, ұлттық болмысымызға лайықты көркемдік ерекшеліктерін, тілдік қолданыстарын өз деңгейінде жеткізе алмай отырғанымыз – өкінішті жағдай. Айталық, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының өзі өз биігінде тәржімаланып болған жоқ. Кезінде ұлы жазушының осы эпопеяның орысша аудармасына қанағаттанбай кеткені де тарихи жадымызда болуы тиіс. Көптеген жылдар өткен соң Анатолий Ким «Абай жолының» жаңа аудармасын жасауға мәжбүр болды. Тіл білетін, дәстүрді танитын, озық ойлы әріптестеріміздің тұжырымына қарағанда, бұл аударма біршама сәтті шыққан. Соның өзінде де кемшіліктен құр алақан емес. Осы турасында, аталмыш кітаптың тұсаукесерінде марқұм Герольд Бельгер айтқан бір сын еске түседі. Бір эпизодта аудармашы Құнанбайды байталға мінгізіп қойған екен. Өзінше көркемдеген түрі. Өйткені, оның ұғымынша, ел аузына қарайтын атақты адам жас, асау жылқыға мінуі керек екен. Ал, дәстүріміз бойынша, атқа мінерлерді, ел ағаларын, үлкен кісілерін қазақ ешқашан да байталға мінгізбеген. Ең құрығанда, бесті атқа немесе басқадай сәйгүлік жылқыларға мінгізгенді жөн көрген. Аудармашы қазақ менталитетін толық білмегендіктен, кішкентай де­тальдің өзінде осылай күрделі қателікке ұрынған.
Алдымызда ұлы Абайдың 175 жылдығы келе жатыр. Осыған орай, мен осы форумға қатысқан Азиялық 44 мемлекеттің барлығы да ұлы ақынымызды аударып, өз елдеріне таныстырса екен деген ұсыныс айтар едім.

4. Қазақ әдебиетінің жетістігі мен кемшілігі, бұл енді – өзіміздің шаруамыз. Оны осындай халықаралық форумда талқылауға салып, кейбір мәселелерін шешіп тас­тау мүмкін емес, оның қажеті де жоқ. Кемшілігін айту – шарт емес, бірақ артықшылықтарын, жеткен жетістіктерін дәл осы жиында ортаға салатын болсақ, ол – қазақ әдебиетін насихаттаудың бір түрі емес пе?
Өткен жылы біраз қазақ жазушысының жинағы талантты қаламгер ініміз Мәлік Отарбаевтың аударуымен және ұйымдастыруымен түрік тілінде кітап болып жарық көрді. Сонда осы жинаққа редактор болған түрік қаламгері «Қазақ әдебиеті – өскен әдебиет екен, оның ішінде тіпті дүниежүзі классиктерімен теңесіп қалатын шығармалар да бар», – деп таң қалған көрінеді. Демек, әдебиетіміз кенжелеп қалған жоқ, кез келген елдің оқырманына ұялмай ұсына алатындай деңгейде. Тек аудару мен насихаттау жағын күшейту қажет.

5. Әрине, форумға келген қаламгерлердің бәрі қазақтың эстетикалық көзқарасымен келісе бермеуі мүмкін. Біздің кейбір жекелеген ұлттық ұстанымдарымыз бен салт-дәстүрлеріміз, жазылып жатқан әдеби шығармаларымыз оларға тіпті экзотика ретінде ерекше болып көрінуі де ықтимал. Жалпы, адамзаттық ортақ мәселе жекелеген рухани түйткілдерді көтеру арқылы көрініс табатыны белгілі. Сондықтан да, ең бірінші, қазақ деген халықтың поэзиясының құдіреті, көркем прозасындағы ой кеңістігі, тіпті драмалық шығармаларындағы психологиялық, моральдық қақтығыстар – бәрі де ұлттық ерекшелікке сай сипатқа ие. Бұл – әдебиетіміздің кемелдігінің нәтижесі. Оған дәлел ретінде көлденең тартатын мысалдарымыз қай жағынан да олқы соқпайды.
Бір ауыз сөзбен айтқанда, бұл форумды тек қазақ әдебиетін ғана емес, қазақтың руханиятын, қазақ деген халықтың әлемдік өркениетте алатын орнын, әлемдік эстетикалық құбылыстардағы өзінің жекелеген жетістіктерін көрсете алатын басқосу деңгейіне жеткізе білсек екен деймін.

---

Серік САҒЫНТАЙ, жазушы:

«Қазақ әлемді оқып отыр, әлем неге қазақты оқымайды?..»

1. Кез келген форум, басқосу халықаралық деңгейде ұйымдастырылатын болса, ең алдымен ол жиында ұлт ішіндегі, үй іші, ауыл арасындағы әңгімелерден жоғары дүниелер сөз болуы керек. Бізде де ондай мәселе жетерлік қой. Форум барысында ең алдымен аударма мәселесі қозғалуы керек деп ойлаймын. Өз қиырыңды шиырлай бермей, жаңа кеңістіктерге шығу үшін ең әуелі аударма саласының дұрыс болғаны жөн. Қай заманда да қазақ ішінде қалып қойып, алыс-жақын шетелдерге танылмаған ақын-жазушы аз болмаған. Қазір де баршылық. Оның үстіне, шетел әдебиетін өзге тілдерде оқи алатын, түсіне-тұшына алатын ұрпақ қалыптасып та қалды. Біз ең әуелі аударма институтын одан әрі дамытып, шетелдік қаламгерлердің шығармаларын қазақшаға қотара отырып, елдің миына салмақ са­ла бермей, қазақ әдебиетін де өз­ге тілдерге аудару мақсатын ұстануымыз керек шығар. Қазақ әлемді оқып отыр, әлем неге қазақты оқымайды?..

2. Форумда сөз тисе,  осындай әдеби байланыстарды нығайтуға арналған шараларды көбейту керектігін тілге тиек етер ем. Тәжірибе алмасу кәсіби қаламгерлер үшін аса керек-ақ.

3. Біз тамыры тереңге кеткен, дәстүрі қалыптасқан көне ел болсақ та, кәсіби әдебие­тімізді әлі жас деуге болады. Ке­ңестік кездегі әдеби-мәдени институттар қалыптастырған ой-сана бізді дамытты ма әлде кері кетірді ме? Басқа елдерде әдебиет құбылыстары қалай өрбуде? Бір елге қарасаң, артта қалып қойғандаймыз, енді бір елге қарасақ, оза шауып бара жатқандаймыз. Кешегі ұлы әдебиетіміз –  ауыз әдебиеті мұралары тарапынан қарасақ, ойып тұрып алар орнымыз бар, қазіргі әдебиетке қарасақ, әйтеуір көшке ілесіп келе жатқандаймыз…

4. Қазақ әдебиетінің жетістігі ұлы дүниелерінің деңгейі арқылы анықталса, кем­шілігі нашар, орташадан төмен дүниелердің көбейіп бара жатқаны арқылы айқындалады ғой. Қазір бізде ұлы дүниелерді насихаттау, тираждау кеміп, халтураны аспандату атқа мініп тұр. Бұл – ең әуелі адал әдеби сынның болмауынан. Әдеби сыны адал жұмыс істейтін, сын институттары ретке келтірілген елдерде даму бар. Ал, бізде «жақсы мен жаманды айыратын» халық бар ма? Әлеужелідегі әлдебіреулерді «жұлдыз» деп танып, нәтижесінде тақпақшылар тайраңдап жүр. Әлемдегі Әдебиет деген ұлы дү­ниенің заңды мұрагері болып отырған Кино өнерімен іші пы­сып, зеріккен-еріккеннің бәрі айналыса бастады. Зейнетке шық­қан үлкендер «жазушы» бола бастағалы қашан. Осындай дүниелердің ара-жігін ажыратып, саралайтын уақыт өтіп барады…

5. Әлем әдебиетінде қандай мәселе болса, ол қазақ әдебиетіне де ортақ. Қазақ әдебие­тінде қандай мәселе болса, ол да – әлемге ортақ. Жалпы, әдебиет деген ұлтқа  бөлінбейді ғой, ұлттың тілі арқылы ғана өзінше өрнек табады. Осы тұрғыдан қарасақ, жаппай интернеттену, жаһандану, жарнамалану деген проблема бар. Қайда қарасаң да, өз-өзін жарнамалаған жазушылар, әлдекімге есеп беріп, елеңдеген ақындар. Осы жарнамашылдық пен есеп бергіштік құртады елді. Күллі әлемге ортақ мәселелер ғой. Әуелі өз арыңның алдында (айт­пақшы, әдебиет  – ардың ісі еді ғой) есеп бере алу керек емес пе…

---

Әділғазы ҚАЙЫРБЕКОВ, ақын:

Әдебиетіміз даму үстінде

1. Бұл халықаралық форум­дағы өзекті мәселе – рухтың жаңғыруы, рухани ұласу, рухани сабақтастық төңірегінде болуы керек. Біз қоғам дамуының түрлі кезеңдерін бастан өткерген елміз. Тамырымыз тереңде. Азия елдерінің қаламгерлерімен ортақ үндестікті әдебиет, мәдениет, өнер арқылы нығайтуға, жаңғыр­туға, жаңа белестерге көтеруге ұм­тылуымыз керек.

2. Көркем аударманың көкжиегін кеңейту үшін, әр елде аудармашылардың арнайы мектебін қалыптастыруды ұсынар едім. Біздің елде әдеби көркем аударманың деңгейі сын көтермейді. Кәсіби аудармашылар дайындауға, оларды қолдауға, ынталандыруға көңіл бөлінуі керек.

3. Азия кеңістігінде ғана емес, әлемдік кеңістікте өзімізге тән айшықты орнымыз бар. Ға­бит Мүсіреповтің бір ғана «Жапон балладалары» әдебиетіміздің әлемдік дең­гейдегі биігін көрсетеді деп ойлаймын. Қазақ поэзиясындағы Абай шыңы ешқашан аласармайды.

4. Қазақ әдебиетінде еліміз тәуелсіздік алған жылдарда дүниеге келген жақсы туындылар прозада да, поэзия­да да баршылық. Әдебиетіміз даму үстінде. Кемшілігіміз – барымызды бағалайтын сын-зерттеулер кешеуіл қалуда.

5. Кітап таралымы азайды. Оқырмандар азайды. Кітап оқымайтын ұрпақ өсіп жатыр. Ең үлкен проблема осы.

---

Тілек ЫРЫСБЕК, ақын:

«Азия жазушыларының қуғындалмауын талап ету керек»

1. «Азия форумына», шын мәнінде, әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығынан үміткерлер келіп қатысатын болса және егер біз, расында, демок­ратиялы, зайырлы елде өмір сүретін  болсақ, онда белгілі бір деңгейде Азия жазушыларының сөз бостандығы әрі олардың шығармашылығына тағылып отырған цензура мен диссидент жөнінде сөз қозғалуы керек.  Олардың құқықтарының халықарлық деңгейде қорғалуы міндетті түрде есепке алынуы тиіс. Саяси қуғынға ұшыраған бірқатар қытай, иран  өзбек және т.б. Азия қаламгерлерін, атап айтқанда, Гао Синцзянь, Ян Лянь, Ма
Цзиян, Аббас Маруфи, Мұхаммед Салық, Хамид Исмаиловтарды еске алғанымыз жөн. Ал аударма мәселесі осылардан кейінгі ең өзекті тақырып болмақ.

2. Форумда маған сөз тимейтінін жақсы біле­мін. Ал ұсыныстарға келетін бол­сақ, аталған форумға келген беделді жазушылардың шығармаларын қазақ тіліне аудару және аса қадірлі Елбасымыздың арқасында  «Мәдени мұра» бағдар­ламасымен жарық көрген әлем әдебиеті сериясын баспадан қайта басып шығарып, қазақтілді оқырмандарға қолжетімді ету турасында айтар едім. Сондай-ақ, форумға қатысушы елдер арасында жас жазушыларды өзара алмасып оқыту, әдебиеттің мемлекет идеологиясының интструментіне айналып кетуінен сақтану секілді мәселелер де – өте өзекті.

3. Постсоветтік елдер кеңіс­тігіндегі жазушылар­дың әлемдік әдебиетте алатын орны, орыс әдебиетін есепке алмағанда, әрқашан елеусіз қалып келе жатыр.  Және алдағы уақытта да солай болып қала береді деп ойлаймын. Ал Азия елдеріне тоқталар болсақ, Жапония мен Қытай, Түркия және Индия әдебиеті – бөлек әңгіме. Олардың бізді әзірге менсіне қоюы екіталай.

4. Қазақ әдебиетінің жетіс­тігі, менің түсінігім­де, Ертөс­тік пен Мағжан және басқа­лары, ал ең ұлы кемішлігі: ол – менмін.

5. Әлем әдебиетінің ортақ проблемасы, ол – адам.  Бізге өзгеру қажет…