Асқар Сүлейменов – көрнекті драматург
Бағыбек Құндақбаев,
өнертану докторы
Ізденіс жолын 60-жылдары әдеби сыннан бастап, көркем прозада «Бесін», «Адасқақ» сияқты кітаптарымен, «Кек», «Ерулік», «Ситуациялар» драма-диалогтарымен, сондай-ақ «Шашылып түскен тіркестер» философиялық толғамдарымен, көптеген эсселерімен, киносценарийлерімен, көркем аудармаларымен шоқтығы биік мол мұра қалдырған Асқар Сүлейменов өнерде орны ерекше тұлға. Шығармаларының басты ерекшелігінің бірі – тілі мен стилистикалық құрылымы, әр сөйлемнің, тіпті әр сөздің астарында қат-қабат философиялық ойлардың жататындығы. Оларды түсініп, түйсікке жеткізу үшін актер немесе оқырман автордың өзіндік сөз саптау үлгісіне, әуез-ырғағына ерекше көңіл бөліп, зейін қоюы керек. Әйтпесе айтар ойды түсіну былай тұрсын, не оқығаныңды пайымдау қиынға түсері даусыз.
Сүлейменовтің драматургиясы Сөз құдыретінің қыры мен сырын паш етер күрделі туындылар. Бұларда көрнекті жазушы-драматург көне заманнан бізге қызуы кетіп, жылуы жеткен, шоғы кетіп, күлі жеткен, жырауларға тән Сөз қадірін қайта жаңғыртқандай. Тілінің ою-өрнегі байырғы қазақи ұғым табиғатынан тамыр тартып, бүтіндей жаңа мағына алып кеткен. Сөз саптауы, шешендік үлгісі көркем жаңалықтарға, ой мен ұғым сезім астарына толы. Ол драматургияға көлденең келген көк атты емес, шәкірттікті аттап өтіп, оның қыр-сырын зерделеп, айтар ойын талғам таразысынан өткізіп барып, алдымен Б.Брехт, Э.Хемингуэй, Т.Уильямс, Мольер, Е.Щварц пьесаларын қазақшаға аударып барып, қалам тартты.
Жазушы драматургиясының төл басы – «Кек» трагедиясы. Сарын мен Кежімнің пьесаның аяқ жағындағы жан тебіреністері мен арпалыстары нағыз трагедиялық шарықтау шегіне жетеді. Трагедияның тартыс желісін қолына ұстаған Сері, Бектер, Бетай, Атой, Сақаулардың әрқайсысының даралық сипаты тіпті бөлек. Тағдыр таразысына еріксіз иілгендер.
Трагедияның сонау әлемдік үлгілеріне тән құрылыс-болмысында сөз өрнектері мен шебер қиюластырылған диалогтардағы ой тереңдігі, астар қалыңдығы, философиялық мазмұны тамаша тұтастық тапқан. Бірімен-бірі беттескен тұста бірер кейіпкердің сөзін келтірерлік шығарма тілінің ешкімге ұқсамайтын көркемдік ерекшелігі бірден жарқ ете қалады. Және бәрі де трагедия тартысын ширата түсетін, ұғым санаңа салмақ түсіретін, кейіпкерлер бейнесін биіктете түсетін тың мағынамен толыққанына іштей өзің де марқайып, қызыға қарайсың. Бұл әлі біздің драматургтер бара қоймаған көркемдік жаңалық.
Әлемдік драматургия тарихында ортақ тақырыпқа бір трагедия мен үш драмадан тұратын тетралогия арнау көне гректерден белгілі (Эсхил, Софокл). Қазақ драматургиясында «Ситуациялар» үштағаны (триптих) осы дәстүрді ұстанып, сәтті жазылған шығармалар. «Жетінші палата», «Қыздай жесір – штат қысқарту», «Төрт тақта – жайнамаз» – әрқайсысы өз алдына жеке дара туындылар болғанымен, бұлар да тәлкекке түскен тағдырларды байланыстырып тұрған үндестік бар. Ол қоғамдық жүйедегі әлеуметтік қайшылықтардан туындаған келеңсіз құбылыстар.
«Жетінші палата» – әбден қаламы төселіп шыңдалған жазушының бас-аяғы балғадай тұтас шыққан көркем дүниесі. Осындағы жетінші палата нағыз халықтар достығының сипатын танытатын, әр ұлт өкілдерінен жасақталған емделушілердің ортақ «үйі». Түрмеден айырмашылығы атында ғана. Емхананың міндеті маскүнемдіктен жазу емес, тәрбиелеу. Бұл – қоғамдық идеология. Атой шалдың бас дәрігер туралы: «Жақсы адам. Бір система береді де қоя береді» деген сөзі бұған толық дәлел. Автордың «Өнерде таланттың кемдігі – таланттың жоқтығынан жаман, кісіні қытықтап күлдіргеннен, балағаттап кеткен жақсы» деген қысқа монологы – өнер шығармашылығына қойылар биік талап.
Кезінде орыс интеллигенциясының А.П.Чеховтың «№6 палата» шығармасына ден қойғаны белгілі. А.Сүлейменов те заманның сын көтермес кезеңінің келгенін, қоғамдық жүйенің жұқарып, жекелеген жандардың жүйкесінің дертке шалдыға бастағанын меңзеп, пьесасын «Жетінші палата» атапты.
Алдыңғы пьеса сияқты А.Сүлейменовтің «Қыздай жесір – штат қысқарту» драма-диалогында бүгінгі қоғам тірлігіндегі отбасы-отан, ұрпақ, ар-ұят, ақиқат, азаматтық борыш сынды ұғымдардың аты қалып, заты заман өзгерісіне сай өзгеше бір сипат алып, дертке айналғанын ашып береді. Шығарманың орталық кейіпкері Мәліктің пайымдауынша, өмірдің өзегі – сауда. «Тірлік сәт. Жалғыз сәт. Сәтінде алып қалмасаң алынардың бәсі түседі». Осы бір мақсатына жету үшін арын да, намысын да аяққа басып, адамгершілік сипаттан жұрдай болуын автор нақты әрекет арқылы ашады. Қара басының қамы үшін ештеңеден тайынбайтын ол жалынып-жалпылдаудың адам ойына келмейтін небір түрлерін көлденең тартады. Өмірде қысқартуға түспес үшін өлік аттауға да, Тәбиев сияқты үлкен лауазым иелерінің табанын жалауға да дайын тұрады. Әйелі Ританың сырқатын өзіне пайдалы тұстарда кесе көлденең тарта қоюы, әскерден демалысқа келген ұлы Дәрісті қамқорси отырып, арақтың алып-сатарлығына үйретуі, бос бөтелке туралы интервьюі, тіпті газы шыққан «Сарыағаш», тіл парқы, нарық жөніндегі сөздері – күлкіге көмгенімен, күйіндірері көп, адам жиренерлік харам әрекеттер.
Пьесада ең басты мәселе – штаттан қысқартылған, дүние есігін ашпаған (аборт) төрт айлық нәресте! Ұрпақ! Түптеп келгенде – ұлт! Шығарманың соңында «…апырмай, қазақтан өткен балажанды халық жоқ… бұлар сөйткен соң өзгелері не істемейді! …иесіз әйел – егесіз ел! Егесіз елге не істемейді…» деп жағасын ұстап зар қаққан кемпірдің сөзінде кеше ғана өткен көптеген оқиғалардың саяси астары жатыр.
А.Сүлейменовтің оқиғасы бір тәулік ішінде өтетін «Төрт тақта-жайнамаз» драма-диалогы да қоғам өміріндегі сорақылықты көркемдік шынайылықпен суреттейді. Мұнда автор лауазымы жоғары өкімет адамдарының қарапайым жандарға көрсеткен зорлық-зомбылығын, қарақан басы мен құлқынының құлы болғандардың жемқорлық пиғылдарын іске асыруда ештеңеден тайынбайтын аярлығын, обал-сауап ұғымдарының мүлдем жоғалып, әділетсіздіктің үстем болу шындығын драмалық әрекет үстінде ашады. Санақ біткенше шығынның орнын жаба тұруға қолқамен алынып, сосын мүлдем із-түзсіз жоғалып кеткен екі жүз қойы мен ауданға тергеуге шақырылған мал иесінің жалғыз ұлы Тоқтасынның да хабарсыз кетуі, соған жоқтаушы болып, араша түсіп, сүлдесін сүйреткен кемпір мен шалдың қорланған тағдыры – драманың идеялық мазмұнын айқындайды.
Бұрынғы, имандылықтың ордасы болған мешітте бұл күндері бірінен-бірі айнымайтын, бір қалыптан шыққандай әсер қалдырар түр-түсі, тыныс-тірлігіне дейін егіздің сыңарындай ұқсас – Райсобес, Райфин, Сот орналасқан. Осыларды сағалап, талай айлар қолдарына тимеген жалақы мен зейнетақыларын іздестіріп келген қос мұңлықтың соңғы үміті үзіліп, кемпірдің тіпті тірілер тізімінде болмай шы-
ғуынан артық қорлық болар ма? Драманың желісіне үйлесімді бағындырылып, қарапайым жандардың тартқан қасіреті мен безбүйрек лауазым иелерінің қиянпұрыс қисық қылықтары пьесада өткір суреттеу тапқан.
А.Сүлейменов «Ситуациялар» триптихіне нақты өмірлік деректерді арқау етіп, қоғамдық жүйедегі әділетсіздікті жайып салады. Қоғам бар жерде қоғамдық жүйе бар. Жүйемен қайшылыққа түскен жеке адамдар міндетті түрде жеңіліс табады. Жеке адамның күйреуі, айналып келгенде қауымның, халықтың, ұлттың күйреуі. Бетперде киген қоғамның «игі жақсылары» өз «рольдерін» ойнаумен күн кешудің тәсілін меңгергендер тобына жатады. Бұл шығармаларда, жинақтап айтқанда, ең бастысы – құрбандыққа шалынып, аяқасты болған қазақы тектілік пен имандылықтың ащы айғайы бар. Автордың өзі айтпақшы, «Өзгелер маймылдан жаралса жаралған шығар, бірақ, қазақ жылқыдан жаралған» дегендей, жылқы мінезді халықтың, талауға түскен елдің тағдыры жатыр.
Өнерді ар-ұятына балап өскен А.Сүлейменовтің тағы бір туындысы «Ерулік» пьесасы – дүмшелігін дарынға балаған Жақиядай, жандайшаптыққа түскен Бергендей кемталанттар туралы. Әр пьесасында өнерге байланысты ой тастап отыратын автор сөзімен айтқанда: «Өмірді бүлдіргеннен, өнерді бүлдірген жаман». «Кемталант болғаннан, бейталант болған жақсы. Бейталант – бейтарап. Ал, кемталанттың араласпайтын жері жоқ». «Күшеншектіктен өнер шығар, бірақ, өнер күшеншектік емес». «Еруліктегі» саф таза өнер үшін күрес – тұтас драманың жоталы желісі. Драматург мұнда өз ойын ащы мысқылмен өрнектеп жетізеді.
А.Сүлейменов пьесалары – кез келген үлгіде, кез келген шешімде қоюға мүмкіндік беретін, ой-тұжырым еркіндігіне жетелейтін, қатпарлы астарлардан сан қилы ой қозғауға, шешім табуға мүмкіндігі мол шығармалар. Бұған М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының сахнасына ізденімпаз режиссер Әубәкір Рахимов қойған спектакльдер толық дәлел.
Шашылып түскен тіркестер
Асқар СҮЛЕЙМЕНОВ
Өнердiң түбiне сорпа бетiндегi майдай қалқыған түсiнiктi идея жетедi. Жазушының бiр мiндетi – ой-идеяны ашу емес, оны мұнартқа көмiп, мұнармен бүркеу. «Шайнап берген ас болмас». Оқушы шыңғырғандай боп қиналса несi ерсi? Алсын қамау терiн!
***
Гимн: «Елiм-ай», «Кiсен ашқан», не «Қаракесек», «Менiң Қазақстаным». Австрияның гимнi – И.Гайдннiң квартетiнен.
***
Ойлану, ойлана бiлу жанның әрекетi ме, жоқ әлде жанның барқынданғаны ойдың харекетi ме?
***
Өнерi де, өзi де бiртума жiгiт, суретшi Кенжебай Дүйсенбаевтан естiп ем. Адамның шайтаны атпен келе жатып, «қара қарғаның миы қайнайтын» (Д.Исабеков) аптапта, айдалада шайтанның жылап отырған шайтанын көредi.
– Әй, не болды саған?
– Айтпа, ойбай! Осында бiр, екi кемтарды шағыстыра алмай қор болдым.
– Қайда оларың?
– Ана жонның астында. Жалғыз шайлада.
– Кiмдер?
– Екеу. Бiреуiнiң қолы бар да көзi жоқ, екіншісінің қос қолы жоқ та көзi бар. Ептесiп-септесiп күн көредi.
– Әйдә, кеттiк!
Шайтанның шайтаны мiнгеседi, шайлаға барысады. «Ау, кiм бар?» десiседi. Көзi бар, қолы жоқ шығады. Сәлемнен кейiн адамның шайтаны шолаққа, ат үстiнен екi қамшы жегiзедi де: «Мынау саған, ал мынаны серiгiңе бер!» – дейді.
Екi шайтан кетiп қалады.
Шайладан шықпаған әз бiр күн жылап, екiншi күнi сұрайды: – Маған бергенiн қашан бересiң? – Сорлы-ау, түк те берген жоқ. Екi рет қамшы көтердi.
Қолы бар, көзi жоқ бұған сенбейдi де, екi кемтар кетiскен екен дейдi.
Бұл өзi Черчилльдей психолог-саясаткердiң ұстанған қағидаларынан. Черчилль шайтан болса, шайтанның арманы не? Мемлекет психо-философиялық концепцияға иек артпаса болмайды.
***
Жiгiт ғашығына қалай құласа, адамның атқа солай құлағаны әбден жөн.
***
Аристотель бойынша трагедияның бiр аты: катарсис – тазару. Тазарған адам тiк қарайды да, қарауылына алғанды қапы жiбермейдi. Ұлтшылдық-ұлтжандылықпен ауырып алмай, аялап ауырмай, ұзақ ауырмай, оны тiптi серiк ауру етпей тазару, өзiңе де, өзгелер – иноземцевтерге («Бесатар» повесінің кейіпкері) де таймай қарау мүмкiн емес. Қоғамның кеселiнiң бiр
емi – оған тiк қарау. Әр аурудың уақыты бар. Тоқсанға кеп қызылша қарамықтан қайтсаң балдыздарың қолма-қол түлеп шыға келер едi.
***
Тағы да Мұқағали:
– Екеумiзге жүз жүрмейдi. Бiзге 99 не 101 жүредi.
– Неге?
– Бiлiп тұрып сұрау Қадырдың еншiсi.