Есенғали РАУШАНОВ

Ол қиялшыл бала болатын. Жаздың ми қайнатар ыстығында өзге балалар салқын үйге кiрiп алып, күн төбеден ауғанша ұйықтап жатса, ол көл жағасындағы нән қараталдың басына өрмелеп шығып, алыстарға қарауды ұнататын едi. Көз ұшында бұлдыраған сағым, сағымның алақанында дiрiлдеген Қаратаудың ұзын-шұбақ жоталары, ортада ұшы-қиыры жоқ оман дария… «Дариядан өтсем бәрi де өзгерiп сала берер ме едi» деп ойлайтын бала. «Бәрiбiр мен бұл ауылда қалмаймын» дейтiн тағы өзiне-өзi ант берiп.

---

Күн болса жанып тұр. Тай-құлын, бота-тай­лақ көлеңке iздеп сенделiп кеткен. Қой-ешкi көне тамның көлеңкесiне тығылыпты. Маңай құлаққа ұрған танадай тып-тыныш. Қырқа-адырлар шөбi сарғайып, күңсiп тұр. Әжесi кеше «Сарша тамыз келiптi-ау» деп отыр едi. «Сарша» дегендi, әсте, сарғайған да­лаға қарап айтқан болды ғой.
Көл жағасына жеңiл машиналар кеп тоқ­тады. Шамасы қаланың қазақтары болса керек, орысша сөйлесiп, дабырласып жүрiп ша­тыр тiктi, мосыға шәугiм асып, от жақты. Бұл жартылай жалаңаш аға-апаларға қарап күл­кiсi келдi. Қимылдары ебедейсiз, иiлiп-бү­гiлуi қиын. Төңiрек қу тезектен аяқ алып жүр­гiсiз, ал мына кiсiлер болса жыңғылдың жас бұтағын сындыра алмай әлек. Жыңғыл оңай сына ма екен, неге шөпшек термейдi?! Кү­лiп жiбердi. Өзi құралыптас қызы бар екен, төбесiне үйiп алған ақбантигi желбiреп шап­қылап жүрген, кенет қалт тұра қалып б­ұған қарап әлденелердi айтты. Түсiнбедi. Тү­сiнбегенi қыз орысша сөйлейдi. Шамада «не­менеге күлесiң?» деп ренжiп тұр. Неткен әде­мi қыз. «Келешекте алыс қалаға оқуға ке­те­мiн, үлкен жiгiт боламын, сонда дәл осын­дай әдемi қызға үйленемiн». Мұның iш­кi ойын сезiп қойғандай қыз терiс айна­лып кеттi. Тал басынан түсiп, демде бiр құ­шақ шөпшек терiп әкелдi. Мосының астына әуе­лi тамызық тастап, iле қу тезектi ай­нал­дыра қалап «үп» деп едi, күнi бойы бықсып, тү­теп жанбай жатқан от лап ете түстi. Шәй­нек бұрқылдап сала бердi. Қыздың әкесi бұ­ған кәмпит берген – алмады. Көлдi жа­ғалап әрi кеттi. Соңына қарауға ұялды. Қо­ғалы иiрiмнен өте бергенде шатыр жақтан қыз айқайлайды. Жүгiрiп келедi. Тағы да орыс­ша сөйлейдi. Иiрiмнен әрi су бетiн жауып өскен тұңғиық-гүлдердi нұсқап бiр­деңе дейдi.
– Ол тұңғиық қой, – дедi бұл, «соны да бiлмейсiң бе» дегендей. Қыз тағы сөйледi.
– Неткен әдемi гүлдер?! – деп түсiндi бұл қыздың сөзiн.
– Не, алып берейiн бе?– деп сұрады бұл. Қыз және бiрдеңелер айтты.
– Су терең ғой, қорықпайсың ба?– деп сұрап тұр деп түсiнген бұл:
– Түк те қорықпаймын,– дедi.
– Қой, керек емес,– деп түсiндi, бұл қыз­дың келесi орысшасын.
– Осы жерде тұр. Кетiп қалма, мен қазiр, – дедi. Дедi де шегiншектеп келiп суға секi­рiп кеттi.
Су сұмдық салқын екен. Шекесiнен бiр-ақ шықты. Тұңғиықтың тамыры тереңге ке­тедi. Әдемi жапырағына ара қонып отыр екен. Су шашып үркiтiп жiбердi. Гүл әжесi ай­татын ертегiлердегi перi қыздарының ап­пақ қайығы секiлдi. Орта тұсы сарғылтым, жиек-жапырақшалары көгiлдiрленiп әсем тер­беледi. Бұрын тұңғиықтың мұншалықты әде­мi екенiн қалай аңғармаған. «Тiптi, тұң­ғиықтың астында су перiсi жатады, гүлiн жұл­ған баланы су астына алып кетедi» деген­дi естiп, маңына жоламайтын. Байқаса, дүниедегi ең әдемi гүл – тұңғиық екен. Гүл­дiң бiр құшағын төсiне қойып, шалқалай жү­зiп жағаға келдi, қыз дегбiрсiздене күтiп тұр екен, әлдене дейдi.
Рақмет айтқаны болар деп түсiндi бала.
– Несiне рақмет, арғы жақта, Тұрғанбек кө­кемнiң қорасы жақта тiптi көп, мiне мы­на­дай үлкен, – дедi бұл екiленiп, – ертең тағы кел, көп қып ап беремiн, қалаңа алып кете­сiң, жарай ма?
Қыз басын изедi. Сосын шатырға қарай жүгiре жөнелдi, Ұзамай жеңiл машина қасқа жолға түсiп қаласына тартып бара жатты.
Сол күнi бала өмiрiнде тұңғыш рет су­дың суықтығын сезiп едi. Бұл келген Тамыз болатын. Тiсi-тiсiне тимей сақылдап, жағада отырып боз бұлау боп жылап едi. Қызды қи­маған. Мына дүниенiң өзi ойлағандай жы­лы, мейрiмдi, рақымды емес екенiн, бәл­кiм, ол сол күнi алғаш рет бiлген болар. Ол, мүмкiн, бұл дүниеде қимасынан айырылып, жал­ғыз қалу деген сұмдық болатындығын да сол күнi тұңғыш рет сездi. «Сүмбiле туа су салқын, таразыда таң салқын» дегендi әже­сiнен күнде естiп жүрсе де мән бер­мей­тiн. Тамыздағы судың салқындығы де­ген не, оның алдында қарашаның қара суығы, желтоқсанның жентек қары, қаңтар-ақпан­ның қаhарлы борандары тұр едi. Бала әзiрге оның ешқайсысы туралы ойламайды. Әзiрге – оны тамыз айы қоршап тұр. До­сы­на күтпеген жерден мiнез көрсетiп ренжiтiп ал­ғанына ұялғандай шалқар көл үнсiз. «Қой­шы ендi түспеймiн, сен суықсың!» дей­дi бала бұртиып. Өкпелегені бұл.
Содан берi қанша жыл өттi.
Содан берi қаншама тамыз өттi оның ба­сынан.
Кешегi жарқын жаз әп-сәтте жалт етiп өте шыққанын тамыз туа бiлесiң. Жүрекке бiртүрлi мұң ұялайды.
Қанша жыл өтсе де сол тамыз, сол қыз есiнен шыққан емес.
Тамыз – бiр аяулы мезет, жаз әлi аттан да, тақтан да түскен жоқ, бiрақ алда, жақын ара­да бiр өзгерiс болатынын сезесің. Iштей толқисың. Қай-қайдағы есiңе түседi.
Еркем тамыз, жаныңдамын күрсiнсең,
Қалған күнiм өзiңмен өтсе едi.
Алматыға тұңғыш келiп тұрсың сен,
Менен бұрын ешкiм өпкен жоқ сенi.

Қолаң шашы,
Сабау қара кiрпiгi.
Қандай теңеу тапсам дейтiм ботама
Менi ұйықтатып тұрып кеттi ол бiр күнi.
Содан қайтып оралған жоқ, о, тоба!

Қала бейжай.
Шығып жолдың шетiне.
Кiрпiдейiн жиырыламыз бәрiмiз.
Опа жағып әжiм-әжiм бетiне,
Келе жатыр сап-сары күз – Кәрi қыз.
Бiз алда-жалда айларға жаңадан ат қою керек болса, өткен шiлденi «ұя басар» деп, тамызды «қанат қақты» деп атауды ұсынар едiк. Биылғы жылдың балапандары ұядан шығып, әуелi таяқ тастам жерге барып, әу­дем жерге, одан көк аспанның төсiн ша­рық­тап ұшып жөнелетiн, шын мәнiнде, қанат қақты ай – осы ай. Саңырау құр мен үкiнi бұл кезде көрмеген дұрыс, себебi олар тү­лей­дi, түлегенде де кейде жон арқасы қардай боп жалаңаштанып, оғаш көрiнедi. Үйректiң еркегi де жалаңаштанып қалады. Үйрек демекшi, қаз бен үйрек ескi әнде айтатындай «Ащыкөл Тұщыкөлдiң арасы бір» деп көл­ден көлге ұшып әбiгерлене бастайды. Себебi ұзақ жол, алыс сапарға аттанарда «жал-жая­сын жауып» – кең даланы армансыз бір ара­­лап алғысы келедi.
Тамыз – дегелектердiң қайтатын айы. Ке­ше ғана үй алдындағы үлкен ағаш ба­сын­да не шатырда таңдайын тақылдатып «тұ­ратын қасыңызда қасынсып» ерке құс кенет көмейiне құм құйылғандай үнсiз қалады. Елегiзiп ұясына келесіз. Өлiп қалған жоқ па екен деген қаупiңiз бар. Ұя бос. Демек, ха­лық әнiнде айтылатындай «ләйлек кеттi жаз кеттi, қанатында саз кеттi». Жақсы көретiн құсыңызды қимай қу ағаштың басындағы иесiз ұяға қарап қаласыз. Тағы да жүрекке бiр мұң ұялайды. Төңірек бiрден құлазып сала бередi. Аспан бозара бастайды. Жерге қарайсыз – шөп басына тұнған шық қайтып кет­кен дегелектiң көз жасы секiлдi мөлтiл­дейдi. Тамызды шықтың айы десе де бол­ғандай. Бұл таңда шық ерекше қалың түседi. Ерте кезде шық деген аспаннан құлаған жа­құт жұлдыздарың шашыранды сы­нық­тары екен деген аңыз болғанға ұқсайды. Жа­құт жерге түскен соң ерiп шөп басына жа­бысады-мыс. Және бiр аңызда Жер-Ана бат­қан күн үшiн жыласа, атқан таң үшiн қуа­нып екi жылайтын көрiнедi. «Шық – Жер-Ананың көз жасы» деген сөз осыдан шықса керек.
Тамыз түндерiнiң тағы бiр ерекшелiгi – жұл­дыздар жиi ағады. Қазақтың ырым-жо­ралғысында айтылатын аққан жұлдыз көр­ген «жұлдыз жоғары» деп үш рет не жетi рет айту керек деген сөз осындай түндерде ауған болуы мүмкiн. Астрономиялық ерекше­лiк­тер адамдарды қай кезде де қызықтырған. Бiреулер «жұлдыз ақса – кiсi өледi» деп қо­рық­са, ендi бiреулер «жоқ, жұлдыз ақса – қ­ұ­­дайдан тiлек тiле, мұратыңа жетесiң» дей­дi. Бiз соңғы сенiмдi қолдар едiк. Осы ай­дың оныншы жұлдызын итальяндықтар ұйқысыз өткізеді деуге болады. Дін жолында мерт болған Лаурентий деген әулиені еске алып, аққан жұлдыздарға қарап тілек ті­лей­ді. Ал орыс ағайындардың бұл айға көз­қа­ра­сы әртүрлі, баспасөз мұны «Қара тамыз», де­мек қаралы ай, қайғы қасіреті көп ай деп жазып жүргені мәлім. Олай болатыны 1991-жылғы мемлекеттік төңкеріс (ГКЧП), 1998-жылғы халықтың қабырғасын қайыс­тырып жіберген дефолт, 2000-жылғы 118 адамның өмірін жалмаған «Курск» кемесінің қарық болуы, 2006-жылы 170 адам опат бол­ған Анапа-Санкт Петербург бағытына ұш­қан ұшақ апаты – бәрі де осы тамыз айын­да болған еді. Сондай-ақ, елінің тәуелсіздігі үшін күрескен Солтүстік Кавказ, атап айт­сақ, Шешенстан сарбаздарының бақай­ша­ғына дейін қаруланған орыс әскерлерін ой­сырата жеңген жорықтары да осы айда жиі тіркелген.
Тамызды сарғалдақ (кейде оны мы­сық­торғай деп те атайды) деген құстың айы деп те атайды. Аталмыш торғай осы айда ерекше шабыттанады. Кешегi көкек, сайрақ, бай­қыз шақыратын тау-тас, орман-тоғайлардан ендi ендi соның «шулағанын» естисiз. Ха­лық сенiмiнде «сарғалдақ шақырса күн құ­лақтанады» деген. Сарғалдақ туралы
И.Бунин «Август» деген өлеңiнде тамаша суреттейдi. М.Цве­таеваның «Август» атты өлеңіне жазылған ән өте танымал әуенге айналғалы қашан. Біздің Шәмшия Жұбатованың «Ах, август…» өлеңі де әнге сұранып тұрған дүние.
Кей жылдары тырналар да тамыздың аяғында қайтады. Мұндай кезде жұрт қазан айының ортасы ауа аяз болады деп жорамал­дап, қам-қаракетiн жасай бастайды. Ал тыр­на қыркүйекте қайтса қыс жайлы болады.
Қазақтың тағы бiр ескi мақалы «Күзгi қы­мызды күйеуге берме» дейдi. Тамыз жаз­дың соңы, күздiң басы десек, бұл айда шөп­тiң буыны қатып, жемiс-жидектер пiсе бас­тайды. Күшiне мiнiп, бабына келедi. Ат-айғырлардың сауыры жылтырап семiрiп, тү­нiмен үйiрдi шырқ үйiрiп азынай кi­сi­ней­тiн кезi осы кез.Үлек пен бура да шыбын-шiр­кей азайған соң майын өркешiне жинай бас­тайды.
Көктемде туған қозы тұңғыш рет қыр­қыла­ды. Қырқым аяқталған соң еркек-ұрға­шысы бөлiнiп, iле күзем басталады. Күзем жүн­нен үзiк, туарлық басатыны белгiлi, ол қо­зының жүнiнен ше? Халық әнiнде айты­латын:
Алты қырдан асырайын,
Ақ текемет басайын
Жетi қырға жеткiзейiн
Желекi кiлем басайын, –
деп осы тамыз айын да айтса керек. Қо­зы­ның жүнi – сапалы, мықты, әрi нәзiк бола тұр­са да ұзын боп келедi. Аяқ астында жа­татын текемет үшiн ең керегi осы. Жыл он екi ай көшiп-қонып өмiр өткiзген көшпелi ха­лық малдың мүйiзiнен бастап тұяғына дейiн далаға тастамаған, керегiне тиiмдi пай­даланып бала-шаға, келiн-кепшiктi ұқып­тылыққа үйреткен.
Тағы бiр рауаяатта кешегi Шығыс Түр­кiстан қазақтары арасында бұл айда «лақтың ба­сын соғу» деген жоралғы болған. Жоралғы дейтiн себебiмiзге келсек, шөп қатая ешкi се­мiредi. Әсiресе, лағының бөтекесiн май ба­сып қалады. Көңiл жақын дос-жар, құ­рам­дас кiсiлер кейде бiр-бiрiне лақ сыйлап шақырысады екен. Бiр-жар сағат қайнар-қайнамастан ет былқып майы бетiне қалқып шыға келедi. Шошайып тұрған екi тұқыл мүйiзiн түбiнен сығымдап қысып қалсаңыз, әбден пiскен жас лақтың басы қақ айры­ла­ды. «Лақтың басын соғу» дегенi, мiне, осы. Қазақ әрбiр күнiн көңiлдi өткiзуге тырысқан. Малдың соңында қысы-жазы салпақтап мойны ырғайдай, битi торғайдай боп арып-ашып, азып-тозып кетпеудiң бiр жолы – Алла тағаланың әрбiр күнiн ырызғы-несi­белi деп түсiнiп, әр күндi көңiлдi өткiзу. Бiр ауылда «лақтың басын соғып» ендi бiр ауыл­да қыз ұзатып жатса, қырдың астын­дағы келесi ауылда қыз-бозбала жиналып жүн сабап жатады. Жүн сабау – жастардың бас қосатын тағы бiр мерекесi. Үлкен кiсi­лер­ден аулақ, сырт көзден тыс сырласатын, оңаша әңгiмелесетiн өзiнше бiр «бастаңғы».
Етектiң шөбi сарғая бастағанмен тау бет­кейлерi әлi жап-жасыл. Жасыл дегенiмiз не, киікоты (душица) гүлдер ендi-ендi кемелiне келе бастайды. Биiкте өскен андыз (девясил) көз тартып, ұшар басындағы сары гүлi алақандай боп ашылған, оған iлесе ермен (полынь) гүлдеп тұр. «Андызды жерде ат өлмес, ермендi жерде ер өлмес» дегендi осы екеуiнiң тамыз айында қатар пiскенiн көрген сүйсiнген қазақ айтпады ма екен? Шәйқурайдың (зверобой) сары гүлдерi алыс­тан көз тартады. Шiлдеде сай-саладан емдік шөптерін жинап болған емшiлер ендi тау­ға беттейдi. Айтуларына қарағанда, тау­дың шәйқурайы емдiк қасиетi ерекше шөп боп есептелiнедi.
Әсiресе, бiздiң Алматының тауларында тамыз туа гүл ашып, беткей-беткейдi басып салатын өсiмдiктiң бiрi орыстар малька деп атайтын көкнар түстес гүл. Оның гүл-жа­пырақтарын жүрек ауруына қарсы пай­да­ланатын көрiнедi.
Кеш гүлдейтiн тау бүлдiргендерi (земля­ника), қарлыған (крыжовник), таңқурай (малина), қожақат (ежевика) пiсiп, қарақат (смородина) қап-қара боп толысады.
Көне славян тiлiнде бұл айды «серпень» деген, онысын қазақшаласақ «орақ айы» де­генге саяды. Орақ айы дейтiн себебi, бұл айда егiн жинау басталады. Өздерi «екiншi нанымыз» деп есептейтiн картоп пен саңы­рауқұлақтардың маусымы да осы кез. Н.В.Гоголь жазатын жәрмеңке мезгiлi де осы тамыз. Орыстар бұл айды моншаға түс­кенде шабынатын қайың сыпырғыларын дайындап, сыпыртқыларын күзге әзiрлей бас­тайды.

Әдетте орыстар 2-тамыз Ылия ( Илия) пайғамбардың күнi деп ұлықтап, «жаздың беломыртқасы сынды, күз көкiрекке мiндi» деп есептеген. Бiздiң қазақтың жұлдызна­ма­лары мен есепшiлерi мұны жоққа шығар­ды, себебi әр жердiң ауа-райы әр басқа.
Тамыздың тамылжығаны тамаша десек те, кейде аяқ-астынан бұлқан-талқан боп шат-шалекейiмiздi шығаратын жылдар да бар. Осыдан екi-үш жыл бұрын Алматы об­лысы Нарынқол өңiрiнiң Қарасаз, Сары­жаз, Шәлкөде төңiрегiнде 1-тамыз күнi қар жауып, елдiң үмiт артып отырған картоп­та­рын суық ұрып кеткен. Ал Ресейде 1986 жы­лы алғашқы аяз 17-тамызда, 1997-98 жыл­дары 2-тамызда, 2001 жылы 3-тамызда, 2002 жылы 12-тамызда жүрген аң-құс қы­рылып, егiндi үсiк шалған.
Табиғат неге ашуланады екен? Неге жазықсыз жан-жануарларды аяқ астынан нiл­дей бұзылып қырына алды екен? Осы­ның бәрiне адамдар кiнәлi емес пе? «Адам қолы жасаған ұяттардан» (Т.Айбергенов) бүкiл әлем зардап шеккен кездер аз ба?
Мысалы, биыл яки 2018-жылы Күн екі рет, Ай бір рет тұтылды. Күннің бірінші тұ­тылуы өткен шілденің 13-жұлдызында, екінші рет, тіпті тақауда, осы тамыздың 11-күні болды. Бірақ, ол біздің қазақ жерінде аса байқалмады. Есесіне Айдың тұтылғанын Алтай-Атырау арасы түгел көрді. Әлдекім­дердің сәуегейлікпен айтқанындай «Ертіс бұзылған жоқ, ел бүлінген жоқ», табиғат қаз-қалпында, жұрт тыныш, ел аман. Құдай қа­заққа қарасудай ақ қарасып тұр. Осы ние­тінен айныма­ғай.
Тамыздың тамаша жаңбыры биыл алғаш рет Жетісу мен Алтайда айдың 12-жұлды­зында жауды. Содан бері таң салқындай бастады.
Талдықорған аймағындағы Бірлік дейтін ауылда Бекен деген қария тұрады. Ескі тіл­мен айтқанда «есепші». Есепші болғанда, бұ кісі есеп-қисаптың адамы емес, «Ел жайлауға кө­шіпті, Есепші айтты десіпті» дейтін [Ілияс Жансүгіров] есепші. Көзіқарақты қа­рия ауа-райын өмір бойы бақылап келе жат­қан көрінеді. Жерлестері Бекеңнін бол­жамдары көбіне дәл келеді дейді. Айдың басында Үркер шығыстан туғанын, оның түнгі аспанды өрлей келіп түн ауа тас төбеде тұ­ратынын сол кісінің айтуымен бақы­лау­дың сәті түсті. Осы сапарда «Қошқар басын кө­тере бастады» дегенді айтқан Мейрамхан аға да көпті көрген кісі сыңайлы. Жергілікті талантты жас ақын Ерлан Жүніс және оның серіктері Қозыбай Құрман мен Жангелді Не­меребай дейтұғын жас шайырлар ақса­қал­дардың сұңғылалығына таң қалдық.
Дарынды ақынымыз Светқали Нұр­жа­новты бәріміз білеміз. Біз оның ақындық мол қуатқа қоса, Ел мен Жер тарихын жетік білетін шежіреші екенін де айтқымыз ке­леді. Түптеп келгенде табиғат тану таланты ақын­дық қабілет секілді ерекше қасиет. Ол екінің бірі, егіздің сыңарының басына қона бер­мейді. Сол Светқали кеше ғана тамыз к­ө­гінен Таразы көріне бастағанын хабарлап, осы айдағы жұлдыздар әлемінің өзі жасаған сыз­басын жіберді. Жазушы Жүніс Сахиевтің де өз картасы бар. Оған біз кейінірек ар­найы тоқталамыз, иншалла.
Көнеримдiк күнпарақ бойынша қазiргi шiл­де айы жылдың бесiншi айы боп есеп­те­лiнiп квинтилия атанса, келесi алтыншы ай секстилис делiнгенi мәлiм. Юлий Цезарь бе­сiншi айды сенаттың шешiмi бойынша өз аты­мен атады. (июль деген аттың осыдан шық­қанын бұдан бұрынғы мақаламызда айт­қанбыз).
Тағы бiр тарихи әңгiме былай өрбидi.
Цезарь жас болса да бас болады деп та­ны­ған Гай Октавиан ештеңеден хабары жоқ, денсаулығы нашар, қатар құрбысымен ара­ласпайтын бiртоға жiгiт болып өседi. Ыл­ғи сен тұр мен атайын қаған тұқымының ара­сы­нан ешбiр ерекше қасиетiмен даралан­бай­тын осы бiр әлжуаз, шынжау бозбалаға ұлы нағашысының неге ықыласы ауды екен – оны ешкiм бiлмейдi. Әйтеуiр, қаған жиенi­нiң үйiне жиi келедi екен.
– Бұл кiм? – деп сұрайды екен жиенi қақ­па­ны ашарда.
– Бұ ма, бұл – Квинтилия ғой, – дейдi екен Юлий Цезарь.
– Ә, сiз бе едiңiз, жоғары шығыңыз, төр­ле­тiңiз,– деп жiк-жаппар болған Октавиге қа­рап қуланған нағашысы:
– Ал сiз кiм боласыз? – деп сұрайтын кө­рi­недi.
– Бiз бе, бiз бұйырса секстилис болар­мыз, – деп жауап бергендi ұнатады екен жие­нi.
– Дұрыс, өте дұрыс, сiз секстилис бола­сыз! – дейдi Юлий Цезарь жұртқа естiртiп дауыс­тап.
Өнер атаулыға, әсiресе, өлеңге жаны құш­тар рим елi нағашылы-жиендi бұл жауап­тасуын, әдемi сөз, әзiл-қалжың деп қа­былдағанмен, ол екеуi кiмнiң ненi меңзеп тұр­ғанын жақсы бiлетiн. Құдайым мың арна­мен мың дария ағызса да, пенденiң бiр ар­насын мәңгi құрғатып қояды екен. Әлемдi жұм­сам жұдырығымда ұстаймын деген Це­зарьдың ұлы болмады, яғни тақ мұрагерi кiм болары беймәлiм едi. Цезарьдан соң кiм император болады? Бес, бестен кейiн алты-квантилиядан кейiн секстилис деген сөздiң мағанасы осы едi. Гай Октивий көне рим күнпарағының алтыншы айында, яғни сектилис айында дүниеге келгенi мәлiм.

Әлқисса, Юлий Цезарь қандыкөйлек дос­тарының қапияда қақ жүрегiнен тиген қан­жарынан опат болған соң мұрагерлiк жиенiне қалды. Хатқа түскен, мөр басылған өсиет-намада солай жазылыпты. Көне Рим­де заңның қатал сақталғаны мәлiм – бұған Марк Антони де, Клеопатра да, тiптi Брутт та ештеңе iстей алмады. Заңның аты – заң. Әр патша өзiн бұрынғы патшалардан гөрi ақыл­дымын деп есептейдi. Анығында шын ақыл иесi – Құдай ғана. Нағашысының неден өл­генiн бiлетiн Гай Октавиан темiр сауыт киiп жүредi, Цезарь сияқты данышпандыққа ұмтылғаннан гөрi суық ақылға ғана жүгiндi, ақ көңiл емес, сақ болды, өзiне ешкiмдi жа­қын­датпады. Қысқасы, өткен қателiктердiң ешқайсысын да қайталамауға тырысты. «Мен Цезарь емеспiн, басқамын» (Nec aliud non habeo Caesar) дейдi екен ылғи. Ия, ол салқын ақыл, суық жүрекпен бәсекелес­терi­нiң бәрiн құрта бiлдi, қыл аяғы «кеше гөр» деп өкiре жылаған Клеопатраға да жiбiмедi. Бiрақ, сенат (қоршаған орта деп түсiнiңiз) өз дегенiн iстемей қоймады. Бiрде, кiм екенi белгiсiз, сенаторлардың бiрi:
– Аса құрметтi, – деп бастады сөзiн жас қа­ғанға қарап: (Жас қаған күнде естiп жүр­ген сөзi болған соң сыр бермей сазарып оты­ра берген).
– Август, – дедi әлгi сенатор сөзiн жал­­ғап. Бұл «Қасиеттi не­ме­се Құдайдың сүй­ген құлы» деген мағына бе­ретiн сөз едi. Келесi се­натор күнпа­рақ­тағы бе­сiн­шi ай Цезарьдың құр­метiне «июль»деп аталғанын, оның заң­ды мұра­­герi Гай Октавианның құр­ме­тi­не ал­тын­шы – секстилис айын неге «Ав­густ» деп ата­масқа деп ұсынысын жа­сады. Бiрауыздан қа­былданған осы ұсыныс бойын­­ша ол ендi Гай Юлий Цезарь Окта­виан атанды. Бiрақ, сенаттың шешiмi – Құ­дайдың шешiмi емес болатын. Барлық пат­шалар секiлдi ол да Құдай болуға ұм­тылды. Ал Құдай тағаланың қалауы басқаша едi. Ол араға бiрсыпыра уа­қыт салып, рим күн­парағы бойынша 19- ав­густ күнi қайтыс бол­ды.
«Август оның өзi ме, ажалы ма,
Қалды солай халықтың мазағына», –
дейтiн өлең сол Октавиан Августке арналған деседi.
Анығында барлық пәле өзiмiзде, яки адам­дарда, әтпесе Айдың не жазығы бар?!
Август – шiлде, келе-келе алтыншы ай­дан сегiзiншi айға ауысып, жылдың ең бе­ре­келi, мерекелi мезгiлiне айналды деймiз-ау, ақиқатына келсек, Құдайдың әр күнi құт­ты, әр айы мерекелi, берекелi емес пе? Бе­рекелi болатыны – бұл кезде жаз әбден то­лысып, пiсiп, шөп атаулының буыны қа­та­ды. Қазақ айтатын «сүмбiледе су суық, та­разыда таң салқыны» осы кез.
Сүмбіле деген не, таразыда таң салқын­дай­тыны қалай – мұның бәрін уақыты кел­генде айтатын боламыз.
«Айдан аман, жылдан есен» дейді екен бұрынғылар, өткен ай өкінішсіз, келер ай керемет болғай!